Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 371]

Kroniek
Marcel Janssens / Wat ervan komt, als een dame een heer de hand drukt...

De Rode Vossen-reeks van de uitgever Malperthuis (Postbus 5010, Amsterdam) schrikt beslist niet voor een experiment terug. Als nummer 9 verscheen een boek van Mark Insingel onder de titel Wanneer een Dame een Heer de Hand drukt... (95 blz.). Het bevat één prozatekst, samengesteld uit tientallen tekstfragmentjes van elk een paar (hoogstens een tiental) regels, plus drie meer in gebonden vorm voorkomende teksten onder de titels Een kring (kreeg een Visser-Neerlandiaprijs 1974), Vernissage en Een mooie vrouw. Aan het verschil proza/poëzie moet niet te veel belang gehecht worden. De laatste drie ‘poëtische’ teksten leveren dezelfde intellectuele en linguïstische arbeid en zetten dezelfde principes van tekstproduktie in werking als de ‘prozaïsche’, alleen doen ze dat nog wat fragmentarischer met geïsoleerde woorden of met reeksen woorden die elk doorgaans niet verder uitlopen dan één regel druks.

De lezer van de prozatekst Wanneer een Dame een Heer de Hand drukt mag niet zo iets als een narratieve structuur (met een plot, karakters e.d.) verwachten. Zo'n tekst vertelt niets, beeldt niets af en blijkt niet af te stevenen op een doel dat de lezer op grond van de hem geboden informatie zou kunnen voorspellen. De lezer woont in de eerste plaats een proces van tekstproduktie bij. Indien zo'n tekst ‘iets’ wil zeggen of op een of andere manier ‘symbolisch’ gelezen zou moeten worden, dan is zijn betekenis inherent aan de linguïstische processen en transformaties die hem produceren. Manieren van taalgebruik treden hier in actie. Zo'n prozatekst is een oefening van zéér attent en bewust taalgebruik, op alle linguïstische niveaus. Dat gaat van het grafische over het fonische naar het fonologisch-semantische niveau. Geen letter wordt zonder reflectie (kritiekloos) aan het papier prijsgegeven. Het informatief gehalte van zulke oefeningen in taalbewustheid ligt zeer hoog. Redundantie treedt slechts op in de seriële schakeling van grotere tekstfragmenten (hier de alinea's). De lezer krijgt inderdaad de indruk dat hij altijd op hetzelfde mechanisme zit te kijken. Er wordt wel telkens ander semantisch materiaal door die molen gehaald, maar na een bepaalde tijd heb je het gevoel dat je de radertjes en de schroefjes van het produktiemechanisme weet zitten. Je gaat letten op de tics van

[p. 372]

de producent, je kunt zijn manieren voorspellen, je kan het mechanisme zelf gaan reproduceren en de verveling ligt niet ver af. Zo'n risico hangt samen met de wel zeer smalle, formeel-linguïstische basis waarop een taalgebruiker als Mark Insingel wil werken.

Ik wou echter niet de indruk wekken dat de teksten van Mark Insingel alleen maar zo iets als invuloefeningen zouden zijn. Zeker, zijn maniertjes en manietjes zijn overduidelijk en, na intens gebruik, irriteren ze vlug. De transformatie die hij het vaakst doorvoert is de substitutie en/of omkering. Hij vormt een bepaalde linguïstische propositie, neemt die dan in haar geheel of gedeeltelijk terug, ziet wat er van die omkering, vervanging of weglating terechtkomt, schudt en wrikt nogmaals aan de propositie, keert ze desgevallend om in haar tegendeel, kijkt toe wat daarvan terechtkomt, enzovoort. Elke propositie weegt hij kritisch, een fonisch/fonologische variabele doet hem de oren spitsen, en daar komt het mechanisme op gang: kere weerom, reuske, reuske, kere weerom. Elke propositie is voorlopig en kan in de weegschaal worden gelegd met haar weerga. Dergelijke mechanismen van tekstproduktie en tekstdestructie breiden zich over grotere gehelen uit, hier over de alinea's, door blanco's gescheiden. Die hele suite van tekstfragmenten die zo ontstaat, geeft mij de indruk eindeloos te kunnen worden voortgezet. Alleen het - uiteraard beperkte - reageervermogen van de attente lezer blijkt hier een begrenzing aan te brengen. Wat Mark Insingel met linguïstisch materiaal aanricht, lijkt mij zeer verwant te zijn met wat Ivo Michiels tegenwoordig onderneemt in de laatste delen van zijn Alfa-cyclus. Een schakeling als ‘waarover, waaronder, waarop, waarin, waarom, waarbij, waarmee, waardoor’ (blz. 11) staat - mutatis mutandis - in Exit (en heeft wellicht ook al in teksten van C.C. Krijgelmans gestaan).

Het experiment van Mark Insingel heeft nochtans een belang dat verder reikt dan een formalistisch taalspel (voor zover er zo iets kan bestaan als een taalspel ‘zonder inhoud’). Mark Insingel toont met zijn hyperattente taaloefeningen aan wat ervan komt als je aan de vastgelopen taalgebruikersgewoonten begint te wrikken. Hij gaat bewust en systematisch als taalgebruiker dwars en averechts liggen, verstoort het beregelde taalspel met zijn clichés, onbevraagde instructies en redundante regelmechanismen. Hij wil nu eens de taal gebruiken tégen de gemakkelijke, behaaglijke, onnadenkende taalconsumptie in. En daarmee wil hij evenzeer (en allicht op de eerste plaats!) aan vastgeroeste denkbeelden wrikken. Ik vermoed dat hij de lezer wil prikkelen tot kritisch denken. Wat in de weegschaal komt te liggen, zijn onze geclicheerde testbeelden, onze moeiteloos geslikte zekerheden, die wij volgens de wetten van de inertie al te gemakkelijk en kri-

[p. 373]

tiekloos herkauwen. Helemaal in de trant van Insingel, d.w.z. de vastgeroeste zekerheden persiflerend, is volgende passage: ‘De melodie voortdurend onderbroken (ondergedoken), zodat niet langer de illusie van een eenheid opgehouden wordt, de welluidendheid (de buigzaamheid) als teken van de harmonie komt te vervallen (Wat krijgen we nou? Moet dat nou zo? Waarom kan het niet even verstaanbaar? (herkenbaar)): een wereld van moeiteloosheid (van behaaglijkheid) stort in elkaar, twijfels dringen zich op, het hinderlijke bewustzijn van onzekerheid, verweer en ongemak, de vertrouwde omhulling van de dingen afgewikkeld wordt het moeilijker om vol te houden dat de omhullingen de vormen zijn, maar wellicht maakt men alleen een proces van vervellingen mee (een periode van opwellingen)’ (17)... Met zo'n averechts taalgebruik, dat de usuële codes flagrant verstoort en vertroebelt, wil hij kennelijk de eeuwige sleur van het geclicheerde taal-verbruik doorbreken.

In feite gaat het via de taal om veel meer dan de taal alleen. Het gaat om mentale weerbaarheid, om denk-werk als verweer tegen alle cliché-denken. Stel nu eens - zo zegt deze tekst - dat de ganzen niet in de pas zouden lopen, of dat de naakte waarheid niet steeds opnieuw met redenen omkleed werd, met voorwendsels, gemeenplaatsen, verontschuldigingen of kunstzinnigheid werd toegedekt, of dat de goede, rechte sporen van de sacralisering, de esthetisering, de commercialisering of politisering niet werden gevolgd, wel, dan krijg je verontrustende ontmaskeringen en ontsporingen. ‘Helaas zijn zij die niet wachten tot de norm verzwakt om te durven hem met de voeten treden (ook overdaad aan theorie maakt een tekort aan moed niet goed), de zeldzamen’ (31). Mark Insingel schrijft zijn dwarse teksten eigenzinnig tégen het status-quo, tégen het ‘laat het maar zo’. Daarom veroorzaakt hij verontrustende kortsluitingen in een roestend circuit, kennelijk in de hoop dat zij tot verontrustend denken zouden aanzetten.

De drie meer ‘poëtische’ teksten zijn een soort hoorspelen, waarmee een regisseur zeer vrij mag omgaan als met een partituur voor een onbepaald aantal stemmen. Wel moeten bij de uitvoeringen de linguïstische mechanismen die ook hier de tekstproduktie beregelen, tot hun recht komen: ‘de herhalingen, de varianten, de omwisselingen, de woordspelingen, enz., van een tekst waarin de taal hoofdzakelijk zelf wordt aan het woord gelaten’ (43). De ritmische articulatie van dit soort staccato-teksten is hier nog belangrijker dan in het (reeds zo brokkelige) proza. De drie teksten reproduceren steeds dezelfde produktieregels, alleen op nog meer parodiërende toon. Insingels boek kan overigens in zijn geheel als parodie beschouwd worden, en wel als parodie met kritische bedoelingen. De kritiek draagt op de voorgeprogrammeerde denkbeelden die in de eeuwige terugkeer van

[p. 374]

geclicheerd taalgebruik vastgeroest zitten. Of de hoor-teksten over de radio uitvoerbaar zijn, weet ik niet. Of ze leesbaar zijn? Dat zal elke lezer voor zich uitmaken. Alles hangt er immers van af hoever en hoelang je de dwarsschrijver Insingel op het smalle pad van zijn taalkritiek kan of wil blijven volgen. Ik kan me voorstellen dat de leesbaarheid van zulke teksten voor velen vrij gering is. Mark Insingel onderschat in ieder geval zijn lezer niet, dat wel!