Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 444]

Kroniek
Marcel Janssens / Een Couperusprijs voor Adriaan Venema

Adriaan Venema (geboren in 1941) kreeg de Louis Couperusprijs 1975 van de Standaard Uitgeverij voor zijn korte roman Het leven een bries (141 blz.). Het gegeven is juist iets voor een (lange) eenakter, die Venema net niet schreef (naar hij in een interview met Fernand Auwera verklaarde), omdat hij vond dat de dialogen te statisch waren. De strakke eenheid van tijd en plaats heeft hij in de roman behouden, maar het romangenre bood hem de kans om het handelingsverloop al of niet met overvloeiers door middel van herinneringen te versnijden, wat in een toneelstuk zoveel moeilijker had gekund. De vertelde tijd moet ongeveer tussen twee à drie uur liggen; de ‘tijd van realisatie’, zoals men zegt, kan daar grosso modo mee overeenstemmen, zoals in een toneelopvoering gebruikelijk is. Als lezer heb je in ieder geval de bijna lijfelijke sensatie dat je van in een eerste loge een dramatisch gebeuren zit mee te maken, en dat je gespannen toekijken net even lang duurt als het verbeelde drama vóór je ogen. Daarmee bedoel ik dat we hier te doen hebben met een roman met sterk toneelmatige inslag, waarvan een dramatische spanning uitgaat die de schrijver net intens en lang genoeg wist aan te houden. Bovendien heb je - zoals bij een goed toneelstuk al eens het geval kan zijn - op het eind de indruk dat het doek een beetje te vroeg gevallen is, zodat je blijft zitten met een belangrijke vraag waarvoor vaag een antwoord werd gesuggereerd en waarover je met je buurman nog wat kan napraten. Dus nog eens dat gevoel van een als roman verknipte eenakter, die ik mij heel goed als t.v.-spel kan voorstellen. Waarover gaat het eigenlijk? Over een niet zo origineel gegeven: een nog jonge man, Edzard, zes jaar getrouwd, is vastbesloten zelfmoord te plegen door vanuit een raam op de zesde verdieping te springen; door vreemde motiveringen verhinderd zijn voornemen uit te voeren, wordt hij na een paar uur enerverend aarzelen in zijn flat belegerd door de menigte kijken bloedlustigen die hem al die tijd aangaapten, er stellig op hopend dat hij zou springen en uiteindelijk deerlijk ontgoocheld door het feit dat de man onverrichterzake uit het raam in zijn flatje verdween... Het lange wachten wordt in hoofdzaak gevuld met dialogen met Edzards vrouw en Kees, die haar minnaar blijkt te zijn, evenals met een inderhaast toege-

[p. 445]

snelde priester. Die drie antagonisten, die de tijd komen volpraten, hebben zich uit de voeten gemaakt eer dé onverwachte antagonist, de menigte van buiten, de trappen naar de flat opstormt. Om wat te verrichten? Om de arme man, die zo pas het besluit nam toch maar het zielige leven te aanvaarden, alsnog te halsrechten? Om dus aan hem het geweld te voltrekken (als absurde straf of wraak?) wat hij eerst zelf voorhad maar plots als onzin van zich afwierp? De dood die eerst niet mocht en met griezel op afstand werd gehouden, door de politie, de brandweer en de menigte zelf, zou dan toch moeten? Wat een vreemde geschiedenis!

Er steekt in de structuur van de roman blijkbaar een spanningsverhouding tussen een burengebeuren en een binnengebeuren, die zich beide volgens een bevreemdende interne logica ontwikkelen naar een uitkomst die het omgekeerde blijkt te zijn van wat aanvankelijk voorzien kon worden. Zo'n evolutie blijkt overeen te stemmen met de structuur van een groteske, zoals de jury heel terecht in haar rapport aanstipte. Het buitengebeuren gaat lange tijd zijn normale, voorspelbare gang. Voorbijgangers zien een man springensgereed in een raam postvatten, troepen samen, groeien aan, worden op afstand gehouden door de politie, gaan het spektakel in de tegenoverliggende huizen van nog dichterbij aangapen. De politie doet druk, ontruimt, zendt om, trekt een cirkel op straat waar de man zou kunnen... Een brandweerman klimt tot bij het raam, constateert dat hij de man maar best aan zijn lot moet overlaten en daalt de jakobsladder af. Dat buitengebeuren beantwoordt helemaal aan de logica van de ontworpen zelfmoord: dat is spektakel, drama, griezel, tragiek, dat mag niet, daarvoor wordt het verkeer omgelegd, de brandweer opgetrommeld, de radio gealarmeerd. Dat is allemaal ‘logisch’. Het taboe van de dood door zelfmoord loopt als een rilling door de menigte, die zich ambigu griezelend tegenover het gebeuren in het raam daarboven gedraagt. Als de man, wiens dood op de meest normale wijze voorzien kon worden en ook geniepig werd verlangd, zich plots aan die logica onttrekt doordat hij kennelijk niet meer wil sterven door ten aanschouwe van het volk te pletter te storten..., wil de gefrustreerde menigte toch bloed en dood. Althans, dat moge blijken uit een van de laatste zinnen, waar Edzard denkt, terwijl de eerste mensen door de ingebeukte deur binnendringen: ‘Wonderlijk, dat hij dan toch afscheid moest nemen van het leven.’ (blz. 141). De toeschouwers, die een drama wilden, stormen onweerstaanbaar als antagonisten de scène op en màken hun slachtoffer.

Met die logica van het dramatische buitengebeuren dat ons eerst een fascinatie door een zekere dood toont en dan omslaat in een uitzinnige wil tot doden, staat de logica van het binnengebeuren in een eigenaardig contrast.

[p. 446]

In de flat wordt het buitengebeuren via het personele gezichtspunt van Edzard zelf onderworpen aan een ont-dramatiserende kritiek. Er ontstaat een onthutsend contrast tussen het dramatische gegeven en de ongelooflijk lullige reacties en commentaren daarop, allereerst vanwege de kandidaat-zelfmoordenaar zelf en van zijn drie gesprekspartners. Hoewel het verhaal praktisch volledig overkomt via het personele gezichtspunt van Edzard, komt de lezer ternauwernood te weten waarom hij eigenlijk wil springen. Die motivering, van zo kapitaal belang voor de psychologische geloofwaardigheid van het hele gebeuren, wordt in ambiguïteit ingesponnen. De jonge man, die zopas nog een promotie kreeg, is er, de muffe monotonie van het leven daargelaten, niet zó bar slecht aan toe. Eigenlijk kan hem niet zoveel dwarszitten, dat menen zijn echtgenote en haar vriend. Maar hét probleem voor Edzard is precies dat ‘niets hem dwarszit’ (38), of dat niets hem nog kan dwarszitten. Hij heeft alle illusies verloren, wat betreft zijn beroep, het huwelijk, de politiek, enz. enz. Dat maakt het afgrondelijke (levensgevaarlijke) verschil uit tussen hem en Kees, die domweg en onbewust zijn leven wel uit zou dienen (44). Iedereen dacht hetzelfde van Edzard, de ogenschijnlijk ‘gearriveerde’, hoewel hij achter zijn masker van werker, echtgenoot, vaderlander met een onzegbare ‘nausée’ zit die hem tot zijn gek besluit dreef. Het besef dat hij elke dag een beetje staat te sterven, maakte ‘een diepe wanhoop’ (49) in hem los. Zo komt de dag waarop hij tot verbijstering van ieder zegt: ‘Ik spring omdat ik er genoeg van heb.’ (88). Tegen de priester zegt hij dat hij helemaal niet wil dat er nog hoop zou zijn (79). Boven de brief van zijn Duitse vriend H., die hem de gruwelijke dood van zijn zoon verhaalde, had met hoofdletters kunnen staan: ‘De Grote Nutteloosheid’ (116) - tevens een geschikt motto boven zijn eigen existentie en dé motivering achter zijn besluit. Omdat hij zich zo afwijkend t.o.v. de burgerlijke verwachtingspatronen gedraagt, noemen zijn vrouw en Kees hem ‘een dichter’...

De ‘diepe wanhoop’ van Edzard wordt nog geïllustreerd door het spiegelverhaal over de jonge Duitser, zoon van de vriend H. De jongen werd op onmenselijke manier door de Gestapo omgebracht. De geschiedenis van de jonge Duitser loopt via herinneringen en toespelingen door Edzards eigen ‘drama’. Ze activeert zijn eigen latente ‘nausée’. Misschien draagt de confrontatie met een onmenselijke gruweldaad in het verhaal van de Duitser ertoe bij om Edzard zelf te doen afzien van zijn voornemen om te springen. Op het ogenblik dat het spiegelverhaal zijn climax bereikt, verwijdert Edzard zich van de parallelhandeling en keert hij zich naar het leven toe. Alsof hij wilde aantonen dat tegenover zoveel onmenselijks, zowel bij de Gestapo als bij de bloeddorstig wachtende menigte, nog het

[p. 447]

idee gesteld kan worden dat het leven toch waard zou zijn geleefd te worden, hoe zwak en ambigu de beslistheid daartoe bij Edzard ook moge zijn. Het wanhoopsgevoel wordt verder nog uitgediept in de ingestrooide herinneringsfragmenten (zijn thuis, de schooltijd, de kennismaking met zijn vrouw, het kantoor, en dergelijke).

De ‘diepe wanhoop’ wordt misschien nog het pijnlijkst aangeboord langs zijdelingse weg, met name via de zielige dialogen, die op het eerste gezicht met enorme banaliteiten de tragiek verdoezelen en bedekken, maar die bij nader toezien het duidelijkste symptoom zijn van de onderliggende illusieloosheid. Wat betreft onnozelheid en banaliteit doet de priester niet onder voor Edzard, de vrouw of Kees. De priester houdt er een tabel van door hem verijdelde zelfmoordpogingen op na en wil per se Edzard op zijn palmares. Hij voert een groteske taal over de Heer en diens alwijze raadsbesluiten waarmee je in de hemel komt of niet (127), en hijzelf, de priesterboekhouder, maakt daar in een boekje een tekeningetje bij. De dialogen, tezamen met de hele situatie binnen en buiten de flat, drijven het zielig gebeuren op tot een groteske farce. De groteske logica wordt zover gedreven dat er een golf van opluchting door de massa gaat wanneer Edzard na een poosje opnieuw in het raam post gaat vatten (103-104). Of dat gaat nog verder: wanneer hij, ‘een dichter’, dan toch het besluit neemt de gapende menigte uit te dagen door zich naar het leven te keren, levert hij zich pas voor goed aan hen over, d.w.z. aan de dood. De diepe wanhoop heeft zich zó innig met de structuur van dit verhaal versmolten, dat er geen opbouw, wending of voorspelbare afloop meer in mogelijk zijn. Integendeel, op het ogenblik dat er zich een ‘wending’ aftekent, kantelt een gerichte verwachting om in haar grotesk tegendeel. De structuren van verhaal en drama zelf zijn ten prooi gevallen aan een alles aanvretende lulligheid.

Wat mij in dit alles het meest trof, is de banalisering van het tragische. Het hele gebeuren wordt zonder pathetiek verbeeld, als een spektakelstuk zonder diepgang, gesproken door lulkoek producerende ledepoppen, als een fait-divers in de twee dimensies van een t.v.-feuilleton. Geen pathos, geen tragiek, geen dramatische sentimenten, geen grote woorden. Belangrijke eigentijdse dramaturgen hebben ten overvloede getuigd dat de moderne toneelheld (of -antiheld) niet meer tragisch kan sterven omdat de goden vóór hem stierven, en zovele critici hebben de afbouw van het tragische in het contemporaine toneel beschreven. Men zou allicht een parallelle teloorgang van het tragische in de roman kunnen beschrijven. In Het leven een bries wordt de in de grond uiterst pessimistische radeloosheid van de zelfmoordkandidaat opgevangen in een banale onverschilligheid, niet in een schreeuw, zij het van radeloze pijn, verdriet, angst, ergernis of protest. Het

[p. 448]

onderliggende gevoel is daarom niet minder tragisch. Het tragische levensgevoel komt echter alleen nog in een groteske farce aan de oppervlakte - óók een manier, en een zeer eigentijdse, om de afwezigheid van zin gestalte te geven en te bezweren. Louis Couperus (om hem toch nog eens te noemen) zou zo'n gevoel hebben ingesponnen in zijn ironie, de ironie o.m. van de verzinner van geschiedenissen; bij Adriaan Venema, Couperusprijs anno 1975, heb je zelfs dat niet meer. In de plaats van de ironie is de uitdagende banalisering gekomen als masker én als openbaring van de futiliteit van alle waarden. Of Venema's boek nu een Couperusprijs waard was of niet, het is met al zijn ambiguïteit alvast een goed specimen van een levensgevoel en van de daarmee vervlochten manieren van vertellen, verbeelden, schrijven.