Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 453]

Kroniek
Guy van Hoof / Tom van Deel: tweemaal de werkelijkheid

Van Tom van Deel (Apeldoorn 1945) kon je de laatste jaren gedichten lezen in een hele reeks belangrijke Nederlandse tijdschriften als Propria Cures, Tirade, Hollands Maandblad en De Gids. Daar is inmiddels bijgekomen het door Polak en Van Gennep uitgegeven tweemaandelijkse tijdschrift De Revisor, waarvan hij redacteur is samen met o.m. Dick Ayelt Kooiman. Van Deel studeerde Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam en daar is hij momenteel wetenschappelijk medewerker. Bekend is dat hij een scherpzinnig en spiritueel criticus is, die zich voor deze bezigheid een persoonlijke stijl heeft eigen gemaakt, zij het dan dat hij vrij categoriek die produkten aanprijst of afwijst die met zijn visie al of niet in overeenstemming zijn. Wat we o.m. bedoelen is, dat hij bij het recenseren op zulkdanige wijze zijn poëtisch credo verwerkt, dat je al daaruit kan opmaken wat er van zijn eigen geschrijf te verwachten valt. Wanneer hij over de nieuwe bundel van Rutger Kopland Een lege plek om te blijven schrijft: ‘Er is op het ogenblik geen dichter die gevoelens op zo'n subtiele manier kan formuleren als Kopland’ en ‘In al zijn eenvoud is dit naar mijn gevoel en mijn verstand superieure poëzie’, weet je hoe je aan zijn poëzie moet beginnen.

Van hem verschenen de bundels Strafwerk ('69), Recht onder de merels ('71) en Klein Diorama ('74), waarbij ook gerekend moet worden een bundeltje dat tien drieregelige verzen bevat bij even zovele tekeningetjes van de in maart '74 gestorven Chris van Geel, uitgegeven als bevestiging van hun vriendschappelijke samenwerking.

In zijn eerste bundel refereert Van Deel naar kinderjaren, school en familieverband. Vrij alledaagse situaties geven aanleiding tot schrijven en het wordt een keurig optekenen van stemmingsbeelden, een praatje tussen oom en tante, het eten van een ijsje, het bekijken van een prent, het identificeren van een vogelgeluid, het herlezen van een brief of het opgebeld worden. Een micropoëzie die al dat gewone op een wijze beschrijft alsof het gebeurt aan de hand van een reeds eerder door een camera vastgelegd beeld. Van Deel schrijft soms praatjes bij plaatjes, en dit zou niet pejoratief mogen klinken. Hij schrijft op een plekje ver van de stad waar je de tijd kan nemen voor de dingen. Dat geeft dan een knusse, ongehaaste,

[p. 454]

ietwat burgerlijk-zekere poëzie, die tegelijk ook wel een vlucht inhoudt uit een door hem als onbevredigend ervaren realiteit. Met de bouwstenen van het gedicht, de taal, bouwt hij zijn eigen realiteit, als een lieflijk kiekje, een ansichtkaart, een kalenderblad:

Een kalender van Ierland
is toch maar niks. Het zeehondje
bij Donegal dat zodra het zijn kop
boven water stak door meeuwen
werd gepest, komt er niet mee terug.

In dit gedicht, ‘Kalender’, wordt een parallel getrokken tussen een gebeurtenis die zich vroeger heeft afgespeeld en de herinnering die ontstaat op het ogenblik dat de dichter een afbeelding van de plaats waar het zich afspeelde in handen houdt.

Van Deel neemt deze tweeledige werkelijkheid in zijn gedicht op zodat in feite twee taferelen, het ene licht verschillend van het andere omdat het nu eenmaal over een ander moment gaat en omdat de omstandigheden zich intussen hebben gewijzigd, met mekaar worden vergeleken en over mekaar heen geschoven. Het gedicht vervolgt:

Ook het meisje niet dat een reep
chocola gaf terwijl ik om een ijsje
had gevraagd in O'Connell Street
Die zie je wel en over de brug
lopen inderdaad veel mensen
maar ik ben er niet bij

In zijn tweede bundel werd die lijn doorgetrokken, alleen nog wat meer op de natuur afgestemd, daarmee ook zijn taal vanuit een steeds smallere basis opbouwend. Dat werd dan op de spits gedreven in Klein Diorama. In een diorama heeft het leven niet opgehouden te bestaan of is er niet uit weggevloeid, want in wezen is het er nooit geweest: ‘Al gaat het leven door / het leven blijft eruit.’ Ook hier is er dus sprake van tweemaal de werkelijkheid. Buiten het diorama leeft en beweegt alles gewoon verder zoals steeds, binnenin is de beweging in een gebaar voor altijd vastgelegd. Deze dualiteit vinden we terug in het moment dat ligt tussen schemering en duisternis, tussen het blad dat in de wind ritselt en de stilte die erop volgt. Poëzie bijgevolg van het stilstaande ogenblik, het tijdloze, dat enkel is vast te leggen op een foto of onder glas, tussen de bladen van een boek. ‘Hun reis is ingelijst.’ Zelfs de reis is een herinnering onder glas geworden. Dit aftasten van twee werkelijkheden gebeurt bij Van Deel in een secure verwoording, een subtiele benadering met het woord. De soms lange zinnen, die het eenvoudig gevoel of de beschrijving nog even omzichtig, haast

[p. 455]

beschermend, inkapselen, vragen meer dan een oppervlakkige lectuur, omdat de kern hier steeds wat gecamoufleerd wordt en naar buiten moet worden gehaald als een kastanje uit zijn bolster.

Het is niet onwaarschijnlijk dat dit samenhangt met het feit dat Van Deel zich niet in een groep wil ophouden. Groepsvorming is hem vreemd en een zeker eigenzinnig individualisme kan hem niet ontzegd worden. Een duidelijk document in die zin is de foto in de boekenbijlage van Vrij Nederland, maart 1975, pag. 25. Ze bracht, naar aanleiding van een enquête, negen jonge Nederlandse dichters bij mekaar. Daarop staat Van Deel, letterlijk met (kalend) hoofd en schouders boven de anderen uitstekend, kennelijk zich weinig bij de zaak betrokken voelend. Zonder binding met de anderen, lichte ironie in de ogen en de hoeken van de bovenlip lichtjes omhooggetrokken, wat dan helemaal op een bewust distanciëren gaat lijken. De bij de foto opgenomen stukjes van de dichters zelf geven een onvoorstelbaar directe kijk op hun auteurschap, bevestigen wat al vermoed werd of brengen correcties aan in een beeld dat men zich had gevormd.

Schrijft Van Deel: ‘Naast allerlei vernieuwingsbewegingen is poëzie blijven bestaan die traditioneel wordt genoemd en waarin pure anecdotiek, grolligheid, modieuze retoriek, taalonderzoek of duisterheid geen rol spelen. Ik voel mij het meest tot dat soort poëzie aangetrokken waarin de grote problemen niet uit de weg worden gegaan, maar in dragelijke vorm gegoten, waarin idee en anecdote hand in hand gaan, distinctie gepaard gaat met intimiteit, verstand en gevoel geen elkaar bestrijdende grootheden zijn. De veelomvattendheid van zulke poëzie kan alleen bereikt worden door secure vormgeving en goed doordachte verbeelding; ik ben daarom allergisch voor slordigheid, duisterheid, woordkunst en leukdoen.’ Met dezelfde zin voor perfectie waarmee Van Deel poëzie bedrijft en zijn recensies formuleert, heeft hij in de geciteerde tekst precies gezegd waar het bij hem om gaat.

Belangrijk hierbij is de opmerking dat verstand en gevoel niet elkaars tegengestelden mogen zijn. Dat verklaart waarom hij in zijn gedichten een koele afstandelijkheid blijft bewaren en tegelijk emotioneel niet aan zijn onderwerp weet te ontsnappen. De poëzie van Van Deel is receptief, lichtjes precieus en vraagt voorzichtigheid. De dingen worden gewikkeld uit hun verborgenheid, onzichtbaarheid. Wat stil is, leeft, en wat iemand niet vermoedt, laat zich ontdekken. Bovendien wil hij alles rustig zien gebeuren en ook de taal op eenzelfde wijze hanteren: geen kouwe drukte of opgeschroefde, overtrokken toestanden. Dat is voor hem het leven niet, en daaraan voorbijgaan, is ook voorbijgaan aan de poëzie. ‘Rusten in een / glooiing, zacht / fluiten om de hond die ook niets narent.’