Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 791]

Boekbesprekingen

Hartstocht voor het onvolmaakte

Bij Querido te Amsterdam verscheen van Leo Vroman Brieven uit Brooklyn, een verzameling van de brieven die hij van januari '48 tot december '74 schreef naar allerhande tijdschriften, dag- en weekbladen. Die tijdspanne alleen al brengt mee dat deze collectie als geheel genomen een creatief-autobiografische begeleiding vormt van vijfentwintig jaar dichterschap: onmisbaar dus voor wie zich intensief met de poëzie van Vroman wil bezighouden. Maar ook afgezien daarvan is deze publikatie, op zichzelf beschouwd, meer dan de moeite waard.

Wie deze brieven zoals ik, toevallig, ongeveer gelijktijdig leest met de jongste bundel van C. Buddingh' Het houdt op met zachtjes regenen, valt een typische parallel op. In algemene termen: de dooreenstrengeling, de verenging van literatuur en werkelijkheid, anekdote en fantasie. Hier meer concreet: brief als verhaal, als verslag, als informatie, als belijdenis en als middel om contact te houden: als beroep op de lezer, uitgestoken hand. Daarom is het ook ondoenlijk in enkele regels een rechtvaardige karakteristiek van dit duizendpotige boek te geven, dat ook in zijn verspringende, bij aanraking weghuppelende stijl zo helemaal Vroman is.

Maar daar doorheen is er in dit boek toch één constante, die duidelijker nog dan in de poëzie, tussen en vanachter de anekdotiek en de journalistieke informatie op de voorgrond komt: de hartstocht voor het onvolmaakte (31). En dat onvolmaakte is het leven. En leven is verandering (37), is groeien en is ook doodgaan. Over dat leven, dat zich zo ontroerend en hulpeloos manifesteert tot in de meest hatelijke en lelijke daden van de mens, buigt Vroman zich. Voor dat leven is hij ‘angstig diep geïnteresseerd’: ‘Alle kanten die aan het leven bestaan raken immers alle daarbij behorende kanten van de dood, en hebben dus een gedaante die ik dolgraag eens zou zien, ruiken, aaien en soms zachtjes indeuken en bespelen.’ (45)

Vanuit die ‘levens’-filosofie is alles geschreven, vandaaruit worden zowel morele oordelen uitgesproken, als karakteristieken gegeven, en wordt de kameleontische Vromanstijl ontwikkeld en gerechtvaardigd. En dat is geen zoetsappig, goedkoop optimisme van iemand die op zijn kamertje zit met zijn voetjes bij de haard. Het is een even hard en pijnlijk als lief en teder geloof, dat opduikt doorheen intens beleefde verslagen over de moord op Kennedy, de oorlog in Viëtnam en Watergate, die de andere zijde zijn van liefde, verwonde-

[p. 792]

ring, Tineke en de kinderen: ‘Meer mensen hebben grotere en gevaarlijkere honden. Veel deuren hebben meer dan één slot. Meer mensen trekken zich meer van elkaar aan, meer vechten tegen de pollutie, meer kinderen gaan minder dood, meerkoeten geloven minder in meerminnen, jezus wat willen we eigenlijk met al die statistiek, het enige ware getal is 1 en dat ben jij, of ik dan in dit geval. Ik hou erg veel van alles, dus jullie moeten niet zo zeuren hoor anders doe ik het niet meer en dan zitten jullie er maar mee. Vette klapzoenen waar gewenst, en anders even hartelijke groeten.’ (132)

Hugo Brems

Naar Ierland varen

Hoewel ook hier te lande de belangstelling groeit voor alles wat met Ierland te maken heeft, en Noord-Ierland nu toch al bijna tien jaar onafgebroken in de belangstelling staat, toch wordt in het Nederlands taalgebied zeer weinig over Ierland gepubliceerd. Daarom alleen al is Naar Ierland varen van Jan van der Vegt (Nijgh en Van Ditmar, 's-Gravenhage-Rotterdam) geen overbodig boek. Het is een zeer persoonlijk ‘reisverslag’, dat binnen de beperkingen die het zichzelf oplegt een uitstekende inleiding is tot Ierland en dat bovendien kan worden gebruikt als een allerbeste reisgids voor het Ierse Westen.

Naar Ierland varen is de beschrijving van een reis door dat Westen, het minst gekoloniseerde, het meest Keltische deel van Ierland. De belangstelling van Van der Vegt voor precies die streek ligt voor de hand. Hijzelf vertelt hoe zijn eerste contact met Ierland het werk van Adriaan Roland Holst was, een schrijver waaraan hij een studie heeft gewijd. De sfeer van Holsts Cuchulain- en Deirdreverhalen wordt onmiskenbaar opgeroepen in de beginpassage: ‘Een hoge, donkere kust wordt zichtbaar’, een land ‘donker en geheimzinnig, hoog en gesloten’; dezelfde sfeer overheerst in het laatste beeld van het boek, ‘de grijze, geheimzinnige heuvels van de Burren onder een donkere lucht.’ Trouwens, de onafgebroken belangstelling in heel het boek voor prehistorische monumenten, forten, grafheuvels, dolmens, maakt dat het oudkeltische Ierland nooit veraf is. De geschreven reis is de verwerking van materiaal, verzameld tijdens zeven reële reizen naar Ierland tussen 1967 en 1974, en van heel wat lectuur. Het is een zeer geslaagde combinatie van persoonlijke indrukken en een schat aan concrete gegevens, aan geografische, histoopsomming van feiten, te weinig verrische, sociale en culturele verwijzingen. De zeer persoonlijke emotionele betrokkenheid van de auteur doet sterk denken aan Iers dagboek van Heinrich Böll, maar de overweldigende hoeveelheid concrete informatie geeft Naar Ierland varen een veel grotere praktische bruikbaarheid. Menselijke gemeenschappen worden beschreven: economische ontreddering en de sociale wanorde die er het gevolg van is, en hier en daar toch kleine gemeenschappen die een precair evenwicht hebben gevonden. Landschappen, getekend door eeuwen menselijke aanwezigheid, en de sagen en legenden die in het landschap staan gegrift. In deze context kan ook worden verwezen naar de vele literaire refe-

[p. 793]

renties. Zoals we van een literair criticus mogen verwachten, wordt heel wat plaats ingeruimd voor de Ierse literatuur. Ondanks het fragmentaire karakter van de verwijzingen en een zekere willekeur in de keuze van auteurs en werken, kan het boek van Van der Vegt zeer goed worden gebruikt als een eerste inleiding in de Engelstalige Ierse literatuur, vooral ook omdat hier een aantal auteurs worden besproken die nooit door het Britse literaire selectiemechanisme zijn geraakt en die bij ons nagenoeg onbekend zijn.

Om te besluiten nog enkele elementen die me minder geslaagd voorkomen, maar die ik zeker niet vermeld om de hierboven gewekte gunstige indruk teniet te doen. Het tweede hoofdstuk is een beknopte geschiedenis van Ierland. Dat hoofdstuk valt uit de toon doordat het uit het stramien van het boek, het reisverslag, valt. Mede daardoor mist het die persoonlijke betrokkenheid die van Naar Ierland varen meer maakt dan een losse opsomming van willekeurige feiten. Deze beknopte geschiedenis is niet slechter dan de meeste andere, ze heeft echter ook de fouten van de meeste ‘beknopte geschiedenissen’: te veel klaring en begrip. Zeer spijtig is het bovendien dat de auteur kritiekloos een aantal algemeen aanvaarde maar herhaaldelijk weerlegde vooroordelen als historische feiten vermeldt. De meest in het oog springende voorbeelden: de val van Parnell was te wijten aan de hetze van de katholieke geestelijkheid wegens zijn echtscheiding (p. 39); De Valera trekt zich terug uit de onderhandelingen met de Engelsen omdat hij inziet dat de afscheiding van de zes graafschappen toch niet ongedaan kan worden gemaakt (p. 41). Al te gemakkelijk is het ook te beweren dat de burgeroorlog ‘in wezen de oude strijd tussen idealisme en realisme’ was (p. 45); dat de opvattingen over seksualiteit en censuur in het moderne Ierland de directe gevolgen zijn van het feit dat de katholieke kerk haar ‘middeleeuwse opvattingen’ tot in de 20ste eeuw kon blijven opleggen (p. 51).

Een ander bezwaar tegen het boek is de titel, die te algemeen is en te hoge verwachtingen schept. Naar Ierland varen beschrijft, en beschrijft uitstekend de westkust van de republiek. Vandaaruit worden wel enkele vage generalisaties gemaakt voor wat de rest van Ierland betreft. Maar drie vierde van het eiland wordt niet dan heel indirect besproken, Ulster, de oostkust, Dublin, grote gedeelten van centraal Ierland, zovele entiteiten die zeer grondig verschillen van het westen met zijn zeer eigen karakteristieken. Over Dublin alleen al zou men een werk als dat van Van der Vegt kunnen schrijven, om Ulster voor te stellen zou men heel anders te werk dienen te gaan.

Ten slotte nog dit: als Naar Ierland varen een register had, zou de bruikbaarheid ervan verdrievoudigen. Maar van het bestaan van registers blijken de meeste uitgevers van Nederlandse boeken nog nooit te hebben gehoord.

Mon Nys

Universele wereldgeschiedenis

Van dit imponerend werk in twaalf delen hebben wij vroeger reeds dln. I en IX aangekondigd. Het gaat hier om een voor het Nederlandse taalgebied door

[p. 794]

Nederlandse specialisten bewerkte uitgave van de Duitse Propyläen Weltgeschichte, die universele bekendheid kreeg. De Nederlandse uitgave door de uitgevers Heideland-Orbis te Hasselt en Scheltens-Giltay te Den Haag is zeker een zware onderneming. De twaalf delen zijn rijk en overvloedig geïllustreerd en behelzen elk tussen de 650 en 700 bladzijden. De prijs per deel is 1.445 fr.

Het lezen of bladeren in deze wereldgeschiedenis is, ook voor een lezer die zich levenslang voor de geschiedenis heeft geïnteresseerd, een voortdurende les in bescheidenheid. Wat weten wij weinig! Deze universele wereldgeschiedenis legt vooral de nadruk op de ontwikkelingsgang van politiek en cultuur. Zij is in zeer grote mate cultuurhistorisch. Bovendien was de afspraak onder de geleerden die hier hebben samengewerkt, dat ze hun technisch jargon in de kast zouden laten en schrijven in een klare, soepele taal, die ieder ontwikkeld mens begrijpen kan. Zo wordt het lezen van dit wetenschappelijk gefundeerd werk een ontspanning. In de jongste maanden is de uitgave flink opgeschoten. Deel II handelt over de hoge culturen van Centraal- en Oost-Azië: het Nabije Oosten, Iran, Israël, Indië en China, en wordt besloten met een beschouwing van Arnold J. Toynbee over de ‘hogere religies’. Deel III is uitsluitend gewijd aan Griekenland: de oorsprong, het archaïsche en het klassieke tijdperk en de belangrijkste facetten van de hellenistische wereld met haar ‘erfdeel’. Deel IV bestrijkt de geschiedenis van Rome en van de Romeinse wereld, de revolutietijd, het Romeinse keizerrijk, de ontwikkeling van het christendom, ten slotte het verval in het Westen (de volksverhuizingen) en het Romeinse rijk in het Oosten (Byzantium). Deel V handelt over de islam, Byzantium en het oude Rusland tot het einde van de 16de eeuw, en meteen ook over de opkomst van de christelijke middeleeuwen, hun ontwikkeling tot de 14de eeuw. In deze ‘universele’ geschiedenis worden de islam en de opkomst van Europa samen gezien. Deel VI heeft een zeer ambitieuze, veelzijdige en wat hybridische inhoud. Het bevat de geschiedenis van precolumbiaans Amerika, Indië in de middeleeuwen, China in de vroege middeleeuwen en tijdens de Soeng- en Tj'ing-dynastieën, het Mongoolse wereldrijk. Daarna komen we terug naar Europa, waarvan de geschiedenis in de 15de eeuw en de ‘cultuur van de renaissance’ (door Eugenio Garin) worden beschreven. Als laatste hoofdstuk krijgen wij hier ‘de ontdekking van de overzeese wereld’, waarmee een nieuw tijdperk begint. Dl. VII is integraal aan de Europese geschiedenis van de 16de tot de 18de eeuw gewijd, met daarnaast een synthetisch opstel over ‘de Amerikaanse revolutie’. Er zijn hier bijzonder geslaagde synthetische overzichten te vermelden, dat van Golo Mann over het geestelijk leven in Europa aan het einde der 17de eeuw en van Fritz Schalk over de Europese Verlichting.

Het is een feit dat men zulke monumentale encyclopedische werken niet ‘uitleest’, maar wie ze in huis heeft kan, bi apetite, met de geest reizen naar het land en de tijd die hij wenst en er in honderden metamorfosen getuige zijn van glorie en verval, lot en noodlot van de mens en zijn drang naar beschaving.

Albert Westerlinck

[p. 795]

Twintig eeuwen Vlaanderen

Dit is het veertiende deel van het imponerend verzamelwerk met bovenstaande titel, uitgegeven door N.V. Heideland-Orbis (Hasselt). Dit deel behelst de tweede reeks Vlaamse Figuren, de oudste is geboren in 1865 (Hipp. Meert); alleen overledenen kwamen in aanmerking. Samen zijn dit een goede honderdtal bekende Vlamingen uit de geschiedenis der laatste honderd jaar. De keuze werd overwegend bepaald door de politieke Vlaamse beweging en een uitgesproken voorkeur ging naar extremistische figuren, ook tijdens de twee wereldoorlogen. Schilders en schrijvers, die in het verleden steeds hun plaats hebben gehad in de ‘mythologie’ van de Vlaamse Beweging, zijn talrijk vertegenwoordigd. Filologen en andere geleerden, die in de stilte van hun studeerkamer hebben gewerkt en voor de cultuur in Vlaanderen heel wat hebben gedaan, werden wel eens vergeten. Doch ik geef toe dat ze niet in de politieke branding stonden.

Eens te meer moet men hier hoogste lof zwaaien naar de uitgevers, die de prachtige band en de buitengewoon rijke illustratie hebben verzorgd.

Albert Westerlinck