Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 378]

Rudolf van de Perre
Kroniek
Als gedroogde bloemen

Verzwegen, alibi (Manteau, Antwerpen, 1983, 48 blz.) is de debuutbundel in het Nederlands van de in Bulgarije geboren dichteres Maja Panajotova (1951). Door haar huwelijk met de slavist Raymond Detrez is ze in ons land komen wonen. Ze doceert thans Bulgaarse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te Gent en aan de Katholieke Universiteit te Leuven. Dat ze poëzie schrijft is niet zo verwonderlijk (ze deed het in haar geboorteland ook), dat ze het in onze taal doet is wel uitzonderlijk. Het ligt dan ook voor de hand dat zij in de media (interviews o.a.) van een meer dan gebruikelijke belangstelling geniet. Dit is niet zonder gevaar, omdat juist als gevolg van haar positie haar poëzie zowel over- als onderschat dreigt te worden.

Eerlijkheidshalve moet ik zeggen dat haar bundel heterogeen van samenstelling is, maar anderzijds getuigt hij in haar beste gedichten van een frisse oorspronkelijkheid, die in ons wat verkilde poëtisch landschap als een verademing aandoet. Het schrijven is bij haar trouwens, naast de drang om te overleven, ook voor een groot deel gegroeid uit haar behoefte aan sociaal contact en medemenselijkheid. De gedichten die ze aan dit thema wijdt, rukken de taal open over de grenzen van de geografische beperking. In het openingsgedicht ‘Taal’ beklaagt ze er zich over, hoe haar denken en voelen opgesloten zit ‘binnen de kille muren van een vreemde taal’. En verder zegt ze:

Voor mij is er alleen maar vrijheid
in een verhoopte andere wereld,
waar de talen overvloeien in elkaar,
waar svobodá precies hetzelfde betekent
als vrijheid,
waar hoop precies hetzelfde is
als nadézjda,
en vaderland en rodína verwijzen
naar iedere plek op deze aarde. (5)

[p. 379]

Taal wordt symbool van de individuele vrijheid. Het is juist die vrijheid, die ze vanuit haar nieuwe situatie, op een andere wijze beleeft. Afkomstig uit een land waar vrijheid niet dezelfde betekenis heeft als bij ons, is zij terechtgekomen in een ‘vrije wereld’, waar ze getroffen wordt door een menselijk klimaat van koelheid en afstandelijkheid, zodat haar existentiële situatie er een is van een als tragisch aangevoelde gespletenheid: gewantrouwd in het vroegere, zich niet geborgen wetend in het nieuwe vaderland.

(...) Te gast niet enkel in den vreemde, maar te gast

ook in mijn eigen huis

M'n verweesde ziel houdt

de balans in evenwicht. (20)

Misschien voelt ze daardoor ook scherper aan hoe schraal onze leefwereld geworden is, ondanks of liever als gevolg van de materiële vooruitgang. Het leidt tot vervreemding en angst (een vaak voorkomend motief!), angst ook voor de dood.

Toch overheerst in de bundel geen klimaat van pessimisme. Enerzijds is er het heimwee naar de menselijke warmte van het geboorteland en naar de figuur van de gestorven, onvergetelijke moeder. Anderzijds aanvaardt ze haar lot (al variëren haar gevoelens van berustende weemoed tot wrange zelfspot) en vindt ze troost in de kracht van de liefde die haar aan de man, de zoon, de medemens, het leven bindt.

Het is de bewuste wil tot leven die haar als dichteres altijd weer op zoek doet gaan naar unieke ervaringen. Zij formuleert dit in een korte ‘Ars poetica’:

In een onbetreden woud zoek ik
naar die ene boom waaruit ik
de kano kan hakken die me
naar de andere oever brengt. (9)

De persoonlijke benadering van de werkelijkheid, ook in de taal, geeft Maja Panajotova beelden in die naar ons westers gevoel eerder thuishoren in de wereld van sprookjes. M.i. zijn het precies die gedichten die het sterkst de realiteit onthullen. Bij wijze van voorbeeld volgt het korte gedicht ‘Bron’, waarin ze andermaal de spanning tussen droom, verwachting en de (onmogelijke) vervulling ervan beeldend verwoordt:

[p. 380]

 

Van het kostbare water van deze bron

 

heb ik niet de kracht mijn lippen los te maken.

 

 

 

Ik drink, onverzadigbaar. Maar de weg verder

 

heeft straks de touwtjes weer in handen.

 

 

 

Ik ben zo vol dat dié gedachte al volstaat:

 

ik stroom over, door mijn ogen. (32)

Ergens vergelijkt ze de op het blad aangebrachte woorden met ‘gedroogde bloemen’. In het herbarium van onze poëzie, zullen haar beste verzen niet misstaan. Bovendien hebben ze voor de dichteres zelf nog een onvervangbare waarde:

want dank zij deze droge dode bloemen
overleven mijn gevoelens mijn vergankelijk vlees. (10)

Hoe verscheiden het beeld van onze poëzie thans is, moge ook aangetoond worden door de andere hier ter sprake gebrachte publikaties.

Met een voorbeeldige regelmaat blijft Gust Gils dichtbundels produceren. Na Uniek onkruid (1982) is er nu Een vingerknip (De Bezige Bij, Amsterdam, 1983, 120 blz.), een lijvige bundel, die zich qua sfeer en uitwerking weinig van de vorige onderscheidt.

Met het openingsgedicht ‘Zo is dat’ uit de eerste cyclus ‘Het ego is een alibi’, zitten we al meteen midden in zijn eigengereide wereld.

aangezien ik

in alle bescheidenheid
deel uitmaak
van het Heelal

is dat Heelal hier
door middel van
Mij

een Kijkje Komen Nemen
bij
Zichzelf

[p. 381]

 

Zo

 

is dat toch? (7)

Met een genadeloos oog speurt hij dit ‘heelal’ af en legt hij onze moderne vertechniseerde en chaotische wereld in zijn kwetsbaarheid bloot. De paradox als ontmaskering blijft, naast de zwarte humor, de belangrijkste stijlfiguur. Zijn verbeelding lijkt onuitputtelijk, zijn groteske vondsten stapelen zich verder op en leiden soms tot knotsgekke situaties als b.v. in ‘Het zwijgen van Abraham Lincoln’ (33) en ‘De waanzin van Rembrandt’ (34-35). Meestal echter beperkt Gils zich tot kortere gedichten, momentopnamen eigenlijk, steunend op invallen, die zich tegendraads wentelen om een plotselinge gedachte of een onverwachts waargenomen en op de spits gedreven situatie heen.

Gils is daarin - en dat is sinds langer bekend - een meester en door de verrassende gezichtshoeken die hij in taal en redenering aanwendt, creëert hij een werkelijkheid die zichzelf meedogenloos ondergraaft. Het is haast vanzelfsprekend dat een poëzie als deze hoogten met laagten afwisselt, afhankelijk van de aard van de vondsten. Het is even vanzelfsprekend dat zij zich afzet tegen de overgeleverde schoonheidsidealen:

ik ben een hoofd groter
dan de schoonheid.
daarom kijk ik zo op haar neer.

maar niet boosaardig hoor.
ik voel me zowat haar grote broer.

ach die lieve schoonheid van me ook!
met haar mooibedoelde gebaren en woorden
en kleurige klanken en dingen enzomeer

wat maakt ze zich nog illuzies!
volkomen terecht overigens. (59)

Dat is het. Ik heb trouwens de indruk dat de algemene toonaard van deze bundel milder is, minder ‘boosaardig’ dan in vroeger werk. In feite hebben Gils' gedichten het effect van ‘een vingerknip’. Zij schudden de ingedommelde burger even uit zijn lethargie wakker. Hij hoort het geluid nog wel, glim- of grimlacht, maar hij laat het over zich heengaan, zonder dat het ècht tot het gehoorcentrum doordringt.

[p. 382]

De in 1980 overleden dichter Renaat de Vos (1907) debuteerde pas na zijn veertigste en beperkte zijn produktie tot een vijftal niet eens zo omvangrijke bundels. De J.L. de Belder-Stichting gaf postuum Tahita Kumi (Sint-Martens-Latem, 1983, 76 blz.) uit, in dezelfde sobere vormgeving als de eertijds door De Belder geredigeerde Colibrant-uitgaven. Deze poëzie van de innerlijkheid bevat mijmeringen over de weemoed van het leven, de vergankelijkheid, de liefde, de natuur en uiteindelijk het geloof in het mysterie achter de dingen. Aldus openbaart ze haar uitgesproken religieus karakter.

De titel verwijst, vermoed ik, naar een Japanse bergtop. Niet ten onrechte. De intimistische wereld van De Vos, met bloesems en vlinders, sneeuw en maan, rivier en zon, bergen en wouden, doet immers denken aan oosterse poëzie en tekeningen. Hij heeft iets van de broosheid van een aquarel. Op het eerste gezicht is het een wat bevreemdende wereld, die zich totaal buiten de hedendaagse realiteit beweegt.

Ondanks haar beperkingen, ligt de aantrekkingskracht van deze poëzie in haar verfijnde dichterlijkheid, in de precieuze, gepolijste vorm, die op een subtiele wijze de etherische stemmingen eerder weet te suggereren dan te onthullen. Misschien is het juist haar functie dat zij de lezer, midden in het rumoer van de tijd, aanzet tot een zeldzaam geworden moment van bezinning en stilte.

Uit Gedichten 83 (Davidsfonds, Leuven, 56 blz.), de jaarlijkse keuze uit Nederlandse en Vlaamse tijdschriften, samengesteld door Hubert van Herreweghen en Willy Spillebeen, is nauwelijks af te leiden welke stroming of richting op dit ogenblik bepalend is. De vraag is of er zich wel nieuwe tendensen aftekenen.

Het merendeel van de hier geselecteerde gedichten werden geschreven door sinds lang(er) erkende waarden. Voor Vlaanderen zijn dat o.a. Demedts, Decorte, Hensen, Van Wilderode, D'haen, De Coninck of Mandelinck, voor Nederland o.a. Vroman, Kouwenaar, Lucebert, Campert, Kopland en Hamelink. De ‘onbekende’ namen bergen vanzelfsprekend enig talent, echter nog niet van die aard dat van een vernieuwing of een nieuwe impuls in onze poëzie kan worden gewaagd.