Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 454]

Marcel Janssens
Kroniek
Sterke verhalen van Piet van Aken

Bij wijze van In Memoriam

In De Goddemaers. Verhalen (Antwerpen, Manteau, 1983, 163 blz.) bundelde Piet van Aken zeven teksten die geen doorlopende roman vormen, maar wel een door de titel gesuggereerde samenhang vertonen, met name die van een over eeuwen gespreide familiekroniek, of beter: familiesage. Een bindteken tussen de zeven verhalende teksten is alvast de teelaarde - tevens de titel van het eerste stuk - waar de Goddemaers sinds jaar en dag, of beter sinds eeuwen en eeuwen blijken te wonen: op de plek in de latere steenbakkersstreek, waar de rivier zich gaffelvormig splitst, met het slib en de biezen, de nevels, domen en dampen over het bedrieglijke water. Over die geografische setting, die constant blijft in de verhalen (althans in die verhalen die zich op de voorvaderlijke vestigingsplaats afspelen), hangt meteen een sfeer van mysterie. Ik dacht onwillekeurig aan het slib en het riet, het klotsen en dreggen in de Schelde-en-Durme-romans van Filip de Pillecijn, toen ik door Piet van Aken in die sfeer van natuurnabije, haast dierlijke vitaliteit werd opgenomen. De verteller zet met het mythisch aandoende openingsstuk De teelaarde de coördinaten uit: in deze waterhoek van de Rupelstreek smeulen haarden van wreed en bruut geweld, daar dreigen irrationele veten en de ruwste gevechten, maar daar wordt ook door geslachten een indrukwekkend instinctief gevoel van stamverwantschap doorgegeven, waardoor de Goddemaers de wetten van het-bij-elkaar-horen niet alleen in hun genen ingeschreven krijgen, maar ook in hun ‘ziel’ (al is die zo zwart als de baarlijke duivel).

De verteller van het openingsstuk heeft het aanknopingspunt mythisch vergroot en verdiept. Hij laat de sage van de Goddemaers aanvangen in een mythische tijd, de oertijd. Het laatste stuk, ironisch geheten De vaart der volkeren, speelt zich af in de historische, industriële tijd. De overige vijf teksten overbruggen die afstand met de geschiedenis van een degeneratie die culmineert in de beschamende afgang van de renegaat en carrièrist Chris Goddemaer, de laatste. De cirkel, die door de mythe van het eerste stuk werd opgeroepen, kan helaas niet gesloten worden. De sage wordt ook ‘ontmythologiseerd’ tot een kroniek van zielig gekuip. Er zijn a.h.w. gaten in de tijd gevallen - zoals er gaten vallen

[p. 455]

in een dijk bij ontij: het verhaal der Goddemaers eindigt bij Chris, ‘de splinter die beklijft’ in de herinnering (159), de besmeurde bladzij in een boek dat toeklapt. De historische tijd heeft de mythische ingehaald en vernietigd.

De tweede tekst, Goddemaere, ligt al op de historische lijn. Het verhaal over die Goddemaere, een vrije heer in de middeleeuwen, reconstrueert ‘de maren’ (13) die over die krachtpatser de ronde hebben gedaan. Hij rijst op uit de hartstochtelijkste der tijden, zoals H. Marsman zei, als een soort Houtekiet, een stamheilige in een nimbus. Ook daar speelt de verteller nog op het mythische karakter van de voorvaderlijke geschiedenis in. De stamvader Goddemaere, met zijn vrijheidszucht, zijn liefdesnood en oerwereldlijke kracht, vulde en voedde ‘een mythe’ (14). Hij ging helaas aan zijn vrijheid ten onder, een beklagenswaardig lot dat hij als erfenis doorgaf aan zijn nakomelingen. Die behoren immers niet tot de categorie van de roofvissen, maar van de slachtoffers (41). Wat zij evenwel nog van de middeleeuwse heidense heilige erfden, is zijn engagement voor onschuldige slachtoffers, misdeelden, verontrechten. De carrière van het misbaksel Chris Goddemaer is precies daarvan de bitterste aanfluiting.

Ik wou er hier op wijzen dat er vanaf de tweede tekst, Goddemaere, soms een auctoriële ik- of wij-verteller optreedt die zich als een lid van de sibbe laat kennen. Hij geeft de personages en hun geschiedenissen door als zijnde ‘van ons’, en dat in de zin zowel van een algemeen-menselijke, suprahistorische toepasbaarheid als van zijn eigen toebehoren tot de clan van wie hij de kroniek broksgewijs in de vaart der volkeren uitzet. In de manier waarop hij ‘wij’ of ‘van ons’ zegt, klinkt iets door van de clanfierheid van de verteller van Houtekiet (‘Dit is de geschiedenis van ons’), maar daarnaast ook iets van schaamte over de erfschuld van zijn ras. Niets wordt door de verteller geïdealiseerd, verzwegen, vergoelijkt, hij tekent het gebroed zoals het wàs, of hij er nu mee pronken kan of niet. Zo zal hij ook de weinig eervolle kroniek van Louis Goddemaer in Tango voor accordeon moeizaam, maar zonder verdoezeling uit zoveel mogelijk getuigenissen samenstellen (70). De manier waarop die Goddemaerverteller zich tegelijk betrokken én afstandelijk opstelt, wekt het volste vertrouwen bij de lezer. De aanwezigheid van die verteller met zijn ambiguë relatie tot zijn onderwerp, verhindert ook dat de mythe onaangetast zou blijven. Hij haalt immers de Goddemaers neer naar het niveau van zijn tijd, de historische. Het in-trieste verhaal Nacht en nevel over de grote misères van de oorlogsjaren wordt overigens helemaal in de ikvorm verteld door ‘onze’ Goddemaer. En al moet de laatste dan nog de revue passeren, het is daar al overduidelijk dat de mot in de mythe zit.

[p. 456]

In de middelste drie verhalen, Tobias sterft, Tango voor accordeon en Nacht en nevel, heb ik het meest de naturalist Van Aken teruggevonden met die karakteristieke ijsbergstijl van sommige Amerikaanse ‘behavioristische’ vertellers die hij na 1945 heeft leren kennen. Een tekst als Tobias sterft stel ik mij heel levendig voor in het Amerikaans van Erskine Caldwell. Ook het verhaal over Louis, zijn accordeon, zijn vrouwen en zijn gruwelijke dood tijdens zijn verplichte tewerkstelling in Nazi-Duitsland is een brok naturalistische misère, weeïg, grauw, ranzig - kortom, een episode in het geschiedenisboek waar de nazaten van Goddemaer al een crapuleus zootje zijn geworden. De ik-verteller van Nacht en nevel rakelt de meest ontroerende geschiedenis uit het recente verleden van de Goddemaers op, met name zijn relatie met zijn acht jaar jongere zus Elsa, die hij met innemende vertedering beschouwt en behandelt als waren zij tweelingen ‘die met acht jaar tussenruimte uit het moederlijf gestoten waren’ (94). Dergelijke gebeurtenissenverhalen zitten vol anekdotes, peripetieën, geweld- en spektakelscènes. Er wordt daar vooral veel in gesuggereerd met bonkige woorden of kreten. Piet van Aken toont zich daar een meeslepend uitbeelder van de onbehouwen gedragingen van in een oorlogsklimaat verwilderde Proletariërs, ten prooi aan ‘la bête humaine’.

Het ergste moet echter nog komen met Chris de renegaat. In dat sleutelverhaal wordt over grootvader Goddemaer gezegd dat die soms voor een tijd verdween en dan kon terugkomen met een gedicht dat hij soms jaren nadien nog ongevraagd opdreunde, tot schreiens toe bewogen. Ik vermeld die grootvader hier nog even, omdat hij zo indrukwekkend oprijst uit het verhaal over de afvallige vakbondspotentaat, maar meer nog omdat hij, zoals de verteller van deze kroniek, een dichter is, die ‘trefzekere rijmen’ schreef, waarover gezegd wordt dat zij ‘hem uit gal en hart waren geweld’ (126). Welnu, zulke trefzekere emotioneel gedreven regels, uit de galstreek opgerispt, vind je ook in De laatste Goddemaer. De renegaat, die zijn afkomst en de eer van de stam verloochent voor zijn eigen ambitie, roem en gewin, is een gestigmatiseerde. Vlak in het midden van de rug van zijn linkerhand zit een wrat die er helemaal niet uitziet als een wrat, maar als de korst van een slecht geheelde spijkerwonde. Dat motief van de wrat die er eerder uitziet als een kankerende holte, legt de verbinding tussen het verhaal over de laatste Goddemaer en een paar vroegere teksten waar dat motief, zij het meer en sourdine, ook voorkomt. Treffend is wel dat het motief meestal op het einde van die teksten optreedt en dat het precies op het eind van het boek in de vertelling over de laatste Goddemaer culmineert. Het laatste voorwereld-

[p. 457]

lijke beeld van De teelaarde is ‘een menselijke stronk die met etter en modder besmeurde zwachtels achter zich aansleept’ (12). In Goddemaers wereld staat een leprozerij als een teken van Gods straf; het laatste beeld van dat verhaal toont Goddemaers tegenspeler Crequi, die, wanneer Goddemaer op de brandstapel terechtgesteld wordt, onwillekeurig een kruis slaat: ‘De hand blijft beverig hangen tussen schouder en kin, een smaak van bederf welt hem als maagzuur naar de mond alsof zijn ingewand melaats ontbindt onder de taaie zwachtel van zijn huid’ (45-46). Ook in de wang van de ik-verteller uit Nacht en nevel komt ‘een vochtige, kleikleurige holte bloot’ (123).

Dat motief krijgt zijn volle symbolische geladenheid in De laatste Goddemaer, die het stigma van zijn wrat op de linkerhand - eigenlijk meer een kleine grauwe krater met de kleur van asse (158) - draagt als het teken van zijn morele degradatie en uitstoting uit de clan. De resumerende slottekst De vaart der volkeren somt van Chris nog eens de meest schaamteloze daden op, maar vermeldt het laatst ‘een pijnloos, bloedeloos voortwoekerende wonde op de rug van de linkerhand’ (163). Zo heeft de verteller het motief van de melaatse wonde als bindteken overgeheveld van de oertijd over de middeleeuwen naar de huidige tijd, er zorg voor dragend dat het gaandeweg een onmiskenbare symbolische lading kreeg. Het boek zelf loopt in die laatste, etterende wondewoorden uit. Een metoniem dat boekdelen spreekt. Tevens een bestraffend eindoordeel.

Ik wou nog even wijzen op het pezige Nederlands dat Piet van Aken na zoveel jaren onverlept had weten te behouden. Hij kan meesterlijk rake metaforen neerpoten in een kruimig en kruidig taalmilieu, dat veel weg heeft van dat slib en die lissen waar hij het zo graag over heeft. Hij kleedt bij voorbeeld de carrière-maniak Chris Goddemaer metaforisch uit als volgt: ‘Heeft hij een soortelijk gewicht? Heyniger zei dat hij, overal waar hij belandde, de boel zo onontwarbaar verknoeide, dat hij eruit werd geschopt, maar dat hij zo licht woog dat men hem telkens ongewild hogerop schopte’ (132). Zo iemand, met zijn gespoorde ellebogen, wordt op het carrièrepad voortgegeseld, vooral door vrouwen... Nauwkeuriger stilistisch onderzoek zou motief- en sleutelwoorden in deze verhalen aan het licht kunnen brengen. Het zou me niet verwonderen dat ze in de buurt zouden liggen van: gestremd, verhuifeld, vlekkerig, rukkerig, zwemmerig... Allemaal signalen van een ontaarding die in deze teksten woekert als een wond op de rug van een linker-hand.