Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 539]

Rudolf van de Perre
Kroniek
Van duisternis en licht
Werk van Erik van Ruysbeek, Dirk Desmadryl en Pieter Aerts

In het ‘Ten geleide’ van zijn in 1981 verschenen Verzamelde gedichten schreef Erik van Ruysbeek over zijn poëzie: ‘Veel meer dan gedichten in gebruikelijke Europese zin, zijn ze ervaringsoefeningen, meditaties, verwezenlijkingsmomenten, ontdekkingstochten op dit geestelijk itinerarium’ (p. 6). Met dit laatste bedoelt hij zijn werk, dat hij als een ‘metafysisch itinerarium’ omschrijft.

Die geestelijke zoektocht is het resultaat van een lange ontwikkeling, die hem uit de sfeer van het naoorlogse existentialisme naar een kosmologisch dichterschap heeft geleid.

De Griekse natuurfilosofen, het oosterse denken en de studie van de fysica hebben hem geleerd de enge grenzen van onze beperkte, materiële ervaringswereld te doorbreken. De mens is slechts een ‘stoffelijke’ afglans van een veel grotere, metafysische werkelijkheid, die al het geschapene in een harmonisch eenheidsbeeld opneemt en verenigt.

Het streven van Van Ruysbeek is erop gericht die volstrekte harmonie te (her)vinden. Al schrijvende legt hij daarvan getuigenis af. In altijd bredere concentrische kringen, rond een middelpuntvliedende kracht, ontwikkelt hij zijn visie en hij geeft meteen ook de stadia aan van zijn ‘zelfrealisatie’ op de weg naar de kosmische eenwording. De toestand van het niet meer wensen, het doorbreken van ruimte en tijd, heeft hem voorbij de fysische werkelijkheid gebracht, die metafysica heet.

Ongeveer gelijktijdig verschenen bij de Leuvense Schrijversaktie twee nieuwe publikaties, die dit alles bevestigen en aanvullen. De eerste is een tweetalige Nederlands-Spaanse uitgave Die vreugd behoort u toe / Esta alegría te pertenece (Leuvense cahiers, nummer 41, 1983, 152 blz.), een bloemlezing die tot stand kwam in het kader van het Europese poëziefestival 1983. De teksten werden vertaald door Ria Deckx de Escribano en Justo Jorge Padrón. De keuze werd ingeleid door Paul Gillaerts, die onder de titel ‘Oefeningen in metafysica’ een verhelderend overzicht brengt van Van Ruysbeeks evolutie. De bloemlezing zelf is niet chronologisch, maar thematisch opgevat rond de motieven: de natuur (het woud) en de liefde, de metafysische ervaring, de dood als uiteindelijke

[p. 540]

bestemming van de mens. Zij bestrijkt overigens de periode vanaf Van de Aarde die ook Hemel is (1963), de bundel die aan het dichterschap van Van Ruysbeek zijn definitieve wending gaf.

De thematiek van de ‘zelfvernietiging’, van de totale overstijging van het ik, van het schouwen ‘voorbij de vormen’, treedt in toenemende mate op de voorgrond. In de spiegel van de nacht (Leuvense cahiers, nummer 40, 1983, 56 blz.) is daarvan een nieuw bewijs. Op dichterlijk-filosofische wijze diept hij verder het kosmische eenwordingsproces uit. ‘De nacht voorbij de nacht’ worden alle tegenstellingen opgeheven: leven en dood, duister en licht, waken en droom enz.

‘Ik ken uw lichtend duister nu
en 't lichtend duister van mijn duister licht...’ (9)

Heel deze bundel is een hymnisch opstijgen naar dit licht, in breed-ritmische verzen en zich in beeldrijke paradoxen herhalende gedachten. Van Ruysbeek gebruikt nog andere stijlfiguren en -procédés om aan zijn euforisch gevoel uiting te geven: de enumeratio en de climax, de litanievorm en het kettingvers, de parabel en het gebed. Anderzijds spreekt er uit deze verzen een rustgevende sereniteit, die het gevolg is van een gerijpt innerlijk evenwicht, dat ook in de beheersing van woord en beeld zijn weerklank vindt.

‘Minnaar, geliefde, liefde zijn één.
Leed is het werelds zegel
van overwerelds zijn.’ (23)

Toch blijven er in verband met deze poëzie een paar vragen. Bezit ze niet een ‘wereldvreemd’ karakter? In feite gaat het in het werk van Van Ruysbeek om een strikt persoonlijk beleven en bewustzijnsproces, hoewel hij weet wat er in de realiteit omgaat. Hij gaat de algehele vernietiging die ons bedreigt niet uit de weg, maar hij zet zijn itinerarium voort, desnoods tegen de tijd in. De laatste verzen van ‘Bedreigde wereld’, het slotgedicht van de bundel, luiden als volgt:

‘Hier zit ik, stengel onder de lawine,
maar groei in liefde voor al wat is.
Voor de lawine ook
ook zij is waarheid van het zijn.’ (46)

[p. 541]

Die liefde geeft hem de kracht om altijd opnieuw te herbeginnen. Het verklaart ook zijn niet aflatende produktiviteit. Zolang hij ‘tussen het duister en het licht’, ‘in het tussenrijk der openbaring’ vertoeft, ziet hij beelden en hoort hij stemmen uit ‘het ondoorgrondelijke’ (5). Zolang hij onderweg is of op weg naar de totale integratie van zijn ‘mystieke ervaringen’ in de dagelijkse realiteit, moet hij het wordings- èn het schrijfproces aanhouden. De voltooiing van het Zelf zou het denken en schrijven overbodig maken.

Een ander bezwaar zou kunnen geopperd worden tegen het (te) filosofische karakter van deze poëzie. Het is zo dat ze steeds meer parallel loopt met Van Ruysbeeks metafysische dagboeken en essays, verzameld in De omtrek en het centrum. (1977), Van fysica tot metafysica (1982) en zijn roman De Dood en de dageraad (1983). Leven en werk vormen bij hem een onlosmakelijk geheel. Schrijven is een manier van zijn, van zelfbewustwording en -realisatie. Het ligt dan ook voor de hand dat het geestelijk avontuur in zijn werk van fundamenteler belang is dan het poëtische. Hij laat het aan de bereidheid van de lezer over hem al dan niet op die weg te volgen.

Na meer dan tien jaar wachten heeft Dirk Desmadryl (geb. 1942) een vierde bundel uitgegeven: Er zit een heks in mijn tuin (Yang Poëzie Reeks, Gent, 1983, 57 blz.). Van overproduktie is hier dus geen sprake. Deze bundel vaart onder een motto van de Portugese dichter Fernando Pessoa:

‘Ik ben niets.
Ik zal nooit iets zijn.
Ik kan ook niet iets willen zijn.
Afgezien daarvan koester ik
alle dromen van de wereld.’

Het wijst op de discrepantie die er bestaat tussen droom en werkelijkheid en het duidt meteen het hoofdmotief aan van deze bundel. Zoals zovelen vóór hem rekent Desmadryl als veertiger, bij het opmaken van een levensbalans, af met het verleden. Dat gebeurt in de eerste cyclus ‘Dorp’, het symbool van een rustige gemeenschap, die in haar vreedzaamheid slechts gestoord wordt door angst voor gezag, plichtsbesef en de door beschaving en religie opgelegde normen. ‘De schoolmeester’, de ‘rots in de branding’ (14), is daarvan de exponent.

‘Als sterren bloeien de seizoenen open’ baadt in een wat zonniger sfeer,

[p. 542]

vooral door de weelde van de beelden, waarin de dichter landschappen en seizoenen en de menselijke bedrijvigheid openlegt. Naar mijn gevoel ligt juist hier de sterkte en tegelijk de zwakte van deze poëzie. De bedwelming van de beelden laat na de roes geen sporen na. Zij openen geen nieuwe dimensie, zij zijn niet zin-gevend, omdat er een afstand is tussen beeld en beleving. Een voorbeeld moge dit verduidelijken:

‘De zomer is oud van vele vogels
hevig likt de vlam van de zon
de handpalm van het dorp.

Over het water ligt voedzaam de brug,
iemand slacht nu zacht en zonder bloed
paarden van verbeelding in het vuur.

Stomdronken lopen vrouwen uit het huis,
hun stem, hun tong,
een beek van zilver en genot.’ (24)

Dat is minder het geval in ‘Bezoek me niet’, een reeks die authentieker aandoet en waarin de doodsgedachte aanwezig is. Toch laat ze anderzijds voldoende ruimte aan de verbeelding. Die komt ten volle aan bod in ‘Fantastische verhalen’, die nog eens aantonen hoe zeer droom en werkelijkheid twee verschillende werelden zijn. Dat zet de dichter aan tot een meewarige glimlach, soms tot een vorm van cynisme die getemperd wordt door weemoed. Die grondtoon culmineert in het titelgedicht ‘Er zit een heks in mijn tuin’, het beeld van de verlokkende, ‘duistere macht’, die komt en weer verdwijnt, omdat het ‘ongewone’ in onze wereld niet geduld wordt.

‘Even keek ze om
en zag
hoe ze in bloesems
van haar voetspoor trapten.’ (53)

In deze gedichten is Dirk Desmadryl op zijn best en toont hij aan dat hij via zijn ‘fantastische’ beelden wèl een brok innerlijke ervaring tot leven kan brengen.

[p. 543]

Een bundel vol ‘licht’ is De juniminnaar en zijn interludia (Leuvense cahiers, nummer 39, 1983, 56 blz.), de negende poëzieuitgave van Pieter Aerts, die bekroond werd met de ‘Prijs van de Vlaamse Poëziedagen 1982’. Deze bundel ontleent zijn waarde meer aan de homogeniteit van het extatische levensgevoel, dat aan de afzonderlijke gedichten. De bindende factor is de sfeer, een sfeer van zomer, vreugde en liefde, die zelfs de dood aanvaardbaar maakt. Charme gaat ook uit van de surrealistisch aandoende beelden. Vaak verwekken ze de indruk net iets te makkelijk tot stand te komen en hebben ze te weinig penetrerende kracht. Ook de schimmen van inspirerende voorbeelden als Andreus en Snoek b.v. zijn niet geheel afwezig.

Peter Aerts bespeelt niettemin vaardig de vrije (sonnet)vorm, waarbinnen het veelvuldig aanwenden van enjambementen en korte zinnetjes de suggestie van vrijheid en extase verhogen, zonder in buitensporigheid te vervallen. In het soms wat kunstmatig versomberde klimaat van heelwat hedendaagse poëzie, brengt deze bundel een verademing. Een interludium.