Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 118]

Marcel Janssens
Kroniek
Hedwig Speliers en het verrijkte vers

De opvattingen van Hedwig Speliers over bepaalde amechtigheidsverschijnselen in de Nederlandse poëzie na Paul van Ostaijen (om die veelgeprezen naam maar eens als terminus a quo te gebruiken) zijn voldoende bekend. De kortademigheidssymptomen duiken al met de Forum-poëzie op, zo luidt de thesis, en ze worden na het experimentele hoogseizoen op onrustwekkende wijze waarneembaar vanaf ongeveer 1965. Speliers heeft die thesis in tal van polemische artikelen met grote verbale omhaal bekend gemaakt. En dat altijd met de agressiviteit van die verrekte gelijkhebber die hij wel nooit zal (willen) kwijtraken en die de eigen aantrekkelijkheid van zijn essayistisch proza bepaalt. Een essay van Speliers is duidelijk een partijdige stellingname - wie daar niet omheen kan, legge zijn opstellen terzijde. Van nature vordert hij zijn lezer op tot instemming of tegenspraak. Je kunt zelf moeilijk onpartijdig blijven als je hem van antwoord wil dienen. Je moét bijna met hem in de clinch. Ik zal dat niet trachten te doen, omdat ik te veel respect heb voor zijn standpunt en voor de heilige gloed van de gelijkhebberige zendeling waarmee hij het verdedigt. Dat zijn opstellen vaak als zelfverdedigingen overkomen in die zin dat achter het poëzie-concept dat hij met proselytisch vuur aanprijst, precies de poëticale uitgangspunten van zijn eigen poëzie schuilgaat, neem ik er graag bij. Die self-defence maakt deel uit van zijn onvertogen, even onverholen als aantrekkelijke partijdigheid als ‘getuiger’ voor zijn verrekte gelijk. Zijn eigen verzen en zijn essays over poëzie komen uit dezelfde, met scherpe intelligentie bewustgemaakte poëtica vandaan. Die graad van bewustheid is op zichzelf bij ons in dichterland al uniek en uitzonderlijk genoeg om de tics en a priori's van Speliers met welwillende sympathie te bejegenen.

In de essayreeks van Manteau bundelde hij nu die vroeger verschenen essays, deels in een bijgewerkte versie, deels onder een andere titel. De bundel heet: Met verpauperde pen. Essays over de verarmingsverschijnselen in onze poëzie (1984, 151 blz.). Op de deelaspecten van zijn thesis (die natuurlijk evenzeer samenhangt met een bewuste, overlegde en bestudeerde keuze als met eigen aanleg en temperament) kom ik straks terug. Vooraf wou ik even de sporen van Speliers' lecturen en affiniteiten volgen. Hij

[p. 119]

formuleert immers zijn opvattingen in samenspraak met en in navolging van een aantal prominente theoretici van de literatuur die vooral uit de (post-) structuralistische hoek komen. Hij pakt graag met die lecturen uit - wat niemand hem kwalijk kan nemen -, en glijdt zodoende soms uit op een strookje grootspraak. Hij heeft over algemene taalkunde en literaire theorie heel wat gelezen en geassimileerd; hij citeert zijn geleerde bronnen graag en met zwier; hij argumenteert tegen de verpaupering in uitstekend geleerd gezelschap. Dat zijn allemaal pluspunten in ons gesprek over poëzie dat niet meteen uitmunt door theorievorming.

Om te beginnen verwijst hij graag naar de bij ons te weinig bekende ‘epifanische poëzie’ van Latijnse dichters als Guillèn, Jiménez, Neruda, Lorca, Ritsos, e.a. en in de Angelsaksische literatuur van T.S. Eliot en Ezra Pound, bij wie M. Nijhoff aansloot en bij ons natuurlijk van Paul Van Ostaijen, die nogal wat sterkere koffie te bieden hebben dan de met mondjesmaat gemeten poëzie van onze anekdotenscharrelaars sinds ongeveer 1965. Maar met nog meer vertrouwen leunt hij aan tegen de geschriften van gezaghebbende theoretici van de laatste kwarteeuw. Ik noem een paar namen die hetzij gewoon zonder meer als kapstok, hetzij met een citaat in sloganvorm met al hun gezag ter hulp geroepen worden in het pleidooi. Ik vermeld vooral: José Ortega y Gasset, Claude Lévi-Strauss, Ferinand de Saussure, R.D. Laing, Ursula Oomen, Michel Le Guern, Jean Cohen, K. Popper, Roman Jakobson, Noam Chomsky, Jury M. Lotman, Julia Kristeva, Jacques Derrida, Herman Parret. Ook de niet-gespecialiseerde lezer ziet uit welke hoek de (goede) wind komt: van het vroege structuralisme en de taalfilosofie van de Wiener Kreis over de alliantie van linguïstiek en antropologie uit de jaren 1950 en 1960 naar het post-Chomskyaanse transformationalisme. Grof geschut genoeg, in elk geval. Bij zo'n gedweeë naleving van het autoriteitsbeginsel zijn herhalingen onvermijdelijk: ze betreffen zowel de met graagte geciteerde Lévi-Strauss als Speliers' bête noire Plato (20, 111 en 135). Een keer spelt hij een naam verkeerd: Emil Steiger op p. 149 (in plaats van Emil Staiger).

Met die namen als rugdekking ontwikkelt Hedwig Speliers zijn thesis in pro's en contra's. Hoe zou hij dat immers anders doen dan met zijn dialectiek van aanval en verdediging? Ik laat hierna het lijstje volgen van enkele aspecten van zijn poëtica, opgesteld in zijn karakteristieke tweedeling van vóór en tégen (mij).

Hij is tegen de verschraling en voor de epifanie. De erfzonde van de Nederlandse literatuur, het realisme en zijn fletse nazaat, het neorealisme in nog hogere graad, stuurt aan op verschraling van de poëtische mededeling. Informatieve of realistische poëzie is volgens Speliers gewoon een contra-

[p. 120]

dictio in terminis. De reactie van het neorealisme tegen de woordkramerij en de metaforische wartaal van experimentelen en postexperimentelen was zonder meer heilzaam, maar de ingewikkelde menselijke ervaring in anekdotische optelsommetjes ver-talen staat gelijk met versmalling van werkelijkheid, terwijl precies talige transformatie van werkelijkheid het wezen van de poëzie uitmaakt. Andere termen voor dergelijke verpaupering van de poëtische taal zijn: infantilisme, reductie, consumptie. Aan de antipode van de consumptieve poëzie ligt de taalcreatieve epifanie, die het moet hebben van diversiteit en nuancering van talige mogelijkheden en structuren. In alle opstellen van de bundel wordt dát type poëzie zonder voorbehoud hooggeprezen en met de poëzie gelijkgesteld.

Hij is tegen de consumptieve anekdotiek en voor de metafoor. Wie realistische notities op een rijtje zet - aldus Speliers - en de metafoor verdringt, verpaupert in de oppervlaktetaal van de journalistiek. Poëzie is er maar wanneer ‘de archetypische kracht van de metafoor als communicatieve symboolwaarde’ (12) in eer hersteld wordt. Poëzie als consumptief artikel is een onding. Onze literaire journalisten, d.w.z. onze poëziecritici (dixit Paul Van Ostaijen), hebben de neorealistische (anekdotische) en de neoromantische (sentimentele) detailhandel wel opgehemeld maar zij hebben domweg en actualiteitsgeil de weg naar het ware poëtische spreken afgeschermd.

Hij is voor evolutionaire progressie en tegen regressie. De taalfilosofie en de literaire theorie van onze eeuw bieden materiaal te over om onze poëtica evolutionair d.w.z. los van het juk der traditie, uit te bouwen. Poëzie en taalkunde zijn door familiebanden verwant en dat heb ik ‘in mijn poëtheoretische werk sinds 1974 (De tong van de dichter. Een poëtica in voorbereiding)’ (27) bij voortduring gedemonstreerd, aldus onze essayist. Om die poëticale basisideeën te kennen hoeven wij echter niet op die onuitgegeven poëtica te wachten, ze liggen immers, rijkelijk herhaald, verspreid in deze bundel Met verpauperde pen. Een groot dichter als Gerrit Achterberg trok in onze letteren een lichtend spoor van evolutionaire poëzie van ‘het postmodernistische model’ (34). De neoromantiek daarentegen is de vrucht van een terugkrabbelingsproces (34), zij is retrograde en regressief. Poëzie is noch regressie noch experiment, maar progressie en raffinement (42). Dat klinkt natuurlijk allemaal als voorhamerse slogans, maar het minste wat je kunt zeggen is, dat er systeem steekt in dergelijke verketteringen en zaligverklaringen. Inmiddels is wel overduidelijk geworden, dat Speliers' twee aartsvijanden het Nieuw-Realisme en de Nieuwe Romantiek zijn. Hij stoot ze af, zoals we zullen zien, in naam van Van Ostaijen, die zelf de antipode van de Forumdichters was.

[p. 121]

Hij is voor een wetenschappelijke, op de linguïstiek gebaseerde poëtica en tegen journalistieke, als het ware prereflexieve woordenkramerij. Het aantrekkelijkste winstpunt van deze essays ligt overigens in mijn ogen, zoals al gezegd, in het streven om ‘een stevige poëtica’ (32) uit te bouwen in samenspraak met hedendaagse, (vooral) buitenlandse autoriteiten op dat gebied. Die poëtica van Hedwig Speliers moge wat eenkennig, exclusief, onverdraagzaam en ondanks de lofprijzing van de diversificatie en de nuancering toch zelf te ongenuanceerd voorkomen, maar dat zij op de basis van stevige secundaire lectuur gegrondvest is, kan niemand ontkennen.

Hij is tegen de vent en voor de vorm - hoeft dat nog toegelicht te worden? Het overroepen van Junkieverdriet in de kritiek was te wijten aan de suprematie van de vent Jotie T'Hooft boven de vorm van zijn verzen (37). Dergelijk desastreus denken over poëzie gaat terug tot Ter Braak en Du Perron, die in de crisis van de jaren 1970 een nazaat hebben gekregen in de persoon van onder meer Karel Van het Reve (49).

Hij is voor de essentialia van de poëzie en tegen de scholen en stromingen, zowel die van de traditie als van de eigen tijd. Ook daar hoeft geen tekeningetje meer bij. De sleutelwoorden zijn en blijven: evolutie, creativiteit, metaforische transformatie.

Ik kan die pro's en contra's ook nog verduidelijken met de oppositie tussen een aantal auteursnamen uit onze letterkunde. Aan de pluskant vinden we de alomaanwezige Paul Van Ostaijen, een van onze zeldzame theoretici van de lyriek op internationaal niveau, in het gezelschap van Gerrit Achterberg en Hans Faverey, die heel hoog scoort; aan de minuszijde verpauperen Eddy Du Perron, Willem Elsschot, Gerrit Komrij en Herman De Coninck amechtig.

Heel positief vind ik in alle geval de stelling van de ‘poëtaligheid’. Poëzie is wellicht een niet zo exclusief ànders spreken als Hedwig Speliers meent. Hij is geneigd het exclusieve karakter van de poëzie te overbeklemtonen in een nogal strakke opvatting van het ‘autonomisme’. Zijn poëtica komt in de buurt van een theorie van het poëtische taalgebruik als afwijking. Daar is heel wat voor te zeggen, maar daar is ook een en ander tegen. Speliers' poëtica steekt te veel polemische stekels uit om echt houvast te kunnen bieden. Maar ik denk graag met hem mee in de richting van de poëtaligheid zoals hij die met zijn soms nogal dure woorden definieert. Hij dramt soms zó door in zijn getuigend gelijk, dat hij zijn redeneringen echt op de spits drijft tot op een punt waar niet veel dialoog meer mogelijk is. Een voorbeeld daarvan is zijn omgang met de term ‘communicatie’, die hij natuurlijk - het weze gezegd: nogal loslippig - grotendeels aan de kant moet schuiven als niet ter zake doende voor de essentialia van de poëzie.

[p. 122]

De dichter die werkelijk communicatie wenst, houdt op dichter te zijn, zegt hij: ja, de dichter kan alleen in het zwijgen de tegenspraak tussen taal en taalgebruik opheffen (11). Wie als dichter wil communiceren, moet dus eigenlijk zwijgen. Dat is wel een paradox à la Speliers, die met dergelijke kronkels een paar deuren dichtdoet.