Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 246]

Irina van Goeree
Van kruis en helm voorzien
(romanfragment)

Leni voelt zich week worden bij het absolute gezag, dat haar een generatie-lengte voorop ligt, haar ongenadig dwingt fietszakken in de smalle gang naar de voordeur klaar te zetten voor de expeditie. Moet ik alleen, staat ze even te aarzelen. Maar neen, de broers, jongens in korte broek nog, zullen met haar meefietsen, dat is veiliger.

In de nu verlaten huizen van het dorp zijn opnieuw soldaten ingekwartierd. Ze dragen andere uniformen, zingen in een andere taal. Daarom vermijdt ze met de broers het buitenhuis.

Het ruikt naar gebakken spek en mest vermengd met de gem van gedoofd haardvuur bij Lien, die met twee emmers melk uit de stal komt. Over een half uur zal het graan klaarstaan. Er zijn hier handen te kort, zucht ze, terwijl ze de emmers neerzet en neutraal informeert hoeveel geld moeder voor het graan - het slaat op - heeft meegegeven.

Leni blijft in de zomerwarmte over de harde contouren van de waterput naar de moestuin en de vergeten meloenteelt van Jan kijken, de zoon die nog niet is teruggekeerd van de achttiendaagse veldtocht. Berichten dringen hier nauwelijks door, maar onzekerheid bestaat niet; het is alleen maar afwachten tot hij thuiskomt.

‘Op een morgen zal de oorlog voorbij zijn.’ Leni kan geen passender woorden verzinnen om aan het eindeloos lijkend gesprek met de boerin te ontkomen en van een kortstondige vrijheid te genieten.

Als ze op de fiets klimt, rijdt ze alleen langs de rode beukendreef een half uur zomervrijheid in; een feest. Vergeet oorlog, verwoesting, ontploffing, plicht en broers, die nu op de hooizolder jacht op jonge katten maken.

Hier valt niets te vrezen, dit land is het hare, de boerderijen liggen vertrouwd tegen de bosrand. Ze kent elk wegeltje en luistert naar de wind die in het sparrenbos spreekt, ruikt de zerpe geur van varens, hoort de roep van de koekoek. Ze herleeft, vastgeknoopt in een verlangen zonder enige omlijning. Bijna op het einde van het haverveld, vlakbij de knotwilgen meent ze een haar onbekend scheefgezakt kruis te zien; daarom laat ze de fiets meteen in een gracht neervallen. Ze kan er niet vlug genoeg bij komen, voelt zich warm aanlopen van opwinding, voelt ook voor het eerst de

[p. 247]

onvolgroeide borstjes meewippen, haast zich voorzichtig langs kittelende halmen, die niet vertrapt mogen worden.

Mijn naam is Leni, prevelt ze, als ze opeens voor een graf midden in het veld staat, en zijn naam ‘Karl’ op het houten kruis leest. Er zit geronnen bloed aan de linkerkant van de vreemde helm, die op het heuveltje onder het kruis ligt. Drie kogelgaten hebben hem doorboord. Je bent niet eens twintig geworden, leest ze ontzet zijn leeftijd. Je hebt niet gewonnen van het leven, en opeens weet ze in deze ongewone confrontatie geen uitweg meer met haar jonge gevoelens. Ze kijkt over het kruis heen, ook links en rechts. Er is geen levende ziel. Ze kijkt langzaam achterom over een leegte die zich voortbeweegt, voortgolft over op en neer wiegende halmen. Zij blijft verder achterom kijken in de grote stilte over de velden, er is niets anders dan het verderschuiven van de leegte, een overspannende leegte, een woordeloze leegte, een kuil van leegte, een onmeedogende, niets ontziende leegte. Leegte die, wanneer ze opnieuw zijn naam spelt, mee echoot, over haar schouders heen. Het meekijken en echoën blijft duren, zover ze zien en horen kan. Verder niets dan ontnuchtering in een landschap dat ze niet eens meer herkent als het hare, niet meer kent als bekend, een haverveld met hoeveel onzichtbare kuilen, een landschap dat door de doden statisch wordt, en waardoor ze van zichzelf vervreemdt.

Tot opeens een ‘halt - halt’ een grote schreeuw haar doet opschrikken, het haar op een lopen doet zetten. Een ‘halt’, misschien niet eens voor haar bedoeld. Ze vergeet graan en broers als ze naar de wegkant rent, langs het haverveld, een mulle akker opstormt, en tussen jong opschietend gewas de verse heuvels telt. Twee, telt ze, en nog twee en zeven, telt ze, terwijl ze blijft rennen, negen en verderop vier op een rij. Voorlopig onder de aarde gestopt waar ze dan ook neervielen. Verse heuvels in het zomerveld, van kruis en helm voorzien. Een kerkhof waar doden zonder bloemen op hun graf in de jubelwarmte van deze oorlog, vooralsnog niet vergeten, blijven wachten op het postume erekruis. Gesneuveld op het veld van eer; een weide vlak bij de drie palen, waar het vee zich komt schurken. Ze blijft nog even stilstaan, wil geen namen meer lezen. Ze telt alleen nog traag. Het is bevreemdend dit ongevaarlijk contact met de vijand. Dan laat ze de onbekende doden alleen achter en loopt snel, heel snel, de weg terug. Ze kijkt nu niet achterom, hoort hun kreten nog, ziet de gebaren van het machteloos sterven. Wellicht hadden ze gegild, of geroepen, de handen opgestoken of hadden ze helemaal niet eens de tijd meer.

De hoeve van Lien ziet er in de verte nog net zo vredig uit als daarstraks, het maakt haar rustig. Leni is veel langer dan een half uur weggeweest. Met het tijdsbesef heeft ze het altijd moeilijk en dat is geen toeval, omdat ze met

[p. 248]

de haar toegemeten tijd nooit even buiten de nu-tijd kan leven, en daarvan heeft ze nooit genoeg. Daardoor komt ze meestal te laat toe in het concrete tijdsgebeuren van de anderen, van de nu-mensen waar deze met eigen constanten en tijdschema's leven.

Ook nu hoort ze de steeds weerkerende vraag:

‘Waar bleef je zolang.’

‘Ik woonde in de stilte.’

‘Je verzint maar wat.’

‘Ik liep langs de velden, ik heb alleen maar de doden geteld. Ze werden de oorlog ingestuurd, ze hebben er vast niet om gevraagd te sterven.’

Straks thuis in de nestgeur van dagelijkse rituelen, zal haar onmachtig verhaal abrupt worden afgebroken, geen excuses voor ontregelde tijdsschakels, geen geduld als een mens leeft met oorlogszorgen in een verstoorde zomertijd.

In de rode beukedreef naar de hoeve kruist de veldwachter haar met zijn fiets.

‘Wacht even kind’, roept hij haar toe. Leni glimlacht vluchtig, ontwijkt schichtig de gekneusde klanken in zijn stem. Ik ben geen kind meer, weert ze zich, en voorvoelt kilte op deze zomerdag, als hij van zijn fiets stapt, haar nog gesticulerend blijft naroepen.

De hoeve lijkt groot en Lien is klein, voortijdig opgeleefd. Ze hangt huilend tegen de stalmuur, een bericht in de ene hand, de andere hand houdt ze op haar buik om het sterk beven van haar lichaam, het opklimmend verdriet te bewaren voor later, veel later. Jan, bijna een kind nog en toch tot soldaat gedwongen. Het is niet eens duidelijk, waar en hoe en waarom het met hem gebeurde. In haar taal vertaald wordt Jan, moederverbonden, stilaan en ongevraagd aardeverbonden. ‘Moeder’, hoort ze hem nog.

In de stal loopt de boer te vloeken tegen de kippen, die de geluiden van elke dag blijven kakelen. Lien, doof voor mens en dier, hoort niets meer, ook Leni niet die blijft staan toekijken aan de franjes van het gezamenlijk en toch elk-voor-zich-verdriet pulkt en naar woorden zoekt die moeten troosten, maar die onrijp nog, haar aan de lippen blijven kleven. Tot de gedachte aan het beeldhouwwerk op het dorpsplein, vlakbij het koel rustige gemeentehuis haar treurnis verhevigd doet openbreken; de beeldengroep wenende moeders in wapperende gewaden, de armen tragisch naar de soldaten geheven alsof ze hen wilden beletten, zich tijdig net weerhielden, zodat de soldaten konden vooruitstormen, de vlag in de vuist, vuur en ontzetting trotserend. Aldus hun plicht vervulden voor de vrijheid. Welke vrijheid? Bij deze beeldengroep hoort Lien nu en nog vele andere moeders. Nergens stond het geschreven, maar soldaten dienen vooruit te stormen,

[p. 249]

te strompelen desnoods. Bevel is bevel, en de commando's klinken ongenadig: onvrij. De beeldengroep, dezelfde als die in een van de schaars overgebleven plantsoenen van de randstad, zou deze moeders moeten troosten, moeders van alle tijden.

Waarom zou uitgerekend Jan een held worden. Niemand had erom gevraagd. Alleen het noodlot had dit in het register voorzien en opgetekend.

Op deze zonnige dag staan de deuren van het woonhuis van de hoeve open. Een zacht verlangen doet haar de tijd terugdraaien, tovert haar de vertrouwde contouren in de deuropening van Jan met zijn lief. Hij houdt drie meloenen in de hand. ‘Je mag er de grootste uitkiezen,’ zegt hij, ‘de grootste is daarom niet de beste, net niet rijp genoeg.’ Hij lacht en knijpt zijn lief tot ze gaat giechelen. Jan hoeft geen standbeeld, hij zal in de deuropening geprofileerd blijven met de meloenen in de hand tegen zijn groene trui aangedrukt.

Maar het lief, wat met het lief? Voorlopig althans hoort ze bij de beeldengroep van de ‘dansenden nimfen’, zoals Jef Lambeaux ze ontwierp en samenbracht. Voor wie zouden de meisjes wel dansen, eindeloos verliefd, hand in hand. Arme jonge bruiden, de eerste, de tweede, de derde, de zoveelste, wachtend en dansend om de tijd te verschalken, om frustraties te overstijgen, het verdriet te sublimeren. Ze zullen blijven dansen, statisch gevangen in het moment dat de beeldhouwer voor hen uitkoos.

Zij kunnen hun verdriet niet uithuilen tegen de stalmuur onde de beerpomp. Zij blijven als beeldengroep glimlachend dansend, het parkplantsoen opvrolijken.

Dat is het geheim en het voordeel tot beeldhouwwerk verheven te zijn.

De broers staan beteuterd naar hun fietsen te kijken, wachten vertrekkensklaar met een voet al op de trapper. Het leven gaat verder, de koekoek, die niet kan troosten, blijft roepen, de aardappel- en graanzakken worden niet vergeten en de jongste broer heeft stiekem een kattejong mee.

Leni durft niet eens meer achterom naar de boerderij te kijken als ze langs de haag in de schaduw van de rode beuken de weg terug naar huis fietsen. Ze huivert, het is het eerste medelijden dat als een schaduw over dotterbloemen en klaprozen valt. Jan is de grote verliezer, alle soldaten zijn grote verliezers.