Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 310]

Dagboek 7

Paul de Wispelaere

Ik ben eerder een fervent lezer dan een gedreven schrijver van dagboeken. Voor een regelmatige boekhouding ontbreken mij de tijd, de zin, de daartoe vereiste bijzondere discipline, en het geloof dat het de moeite waard is. Natuurlijk kan dit laatste argument voor alle vormen van schrijven gelden, en twijfel overvalt mij dan ook vaak genoeg. Maar toch: aan een roman, een essay of artikel kan ik soms met overtuiging werken, aan een heus dagboek echter niet. Hoe komt dat? Ik denk dat de dagboekformule (voor mij) zowel te weinig literaire ernst als te weinig literaire ambivalentie toelaat. De ontwikkeling van een idee of probleem kan ik er niet in uitwerken, en anderzijds bindt ze mij te zeer aan de actuele realiteit. Hoewel het autobiografische element in mijn geschriften soms aanzienlijk is, gebruik ik het toch zelden onvermengd: juist het spel met waarheid en dictie, en meer bepaald met de vraag inhoeverre beide in elkaar overgaan en elkaar doordringen boeit me en is een drijfveer van mijn werk. Om dezelfde reden ben ik in de werkelijkheid een zeer matig briefschrijver. Zowel de brief- als de dagboekvorm gebruik ik bij voorkeur als literaire technieken in essay-achtige romans en verhalende essays omdat ze op deze manier nogal wat (bedrieglijke) spiegelrelaties tussen auteur, personage en lezer toelaten. De dagboekachtige aantekeningen die ik af en toe maak zijn dan ook ofwel erg intiem ofwel eerder bedoeld als half verwerkt literair materiaal dat ik hoop naderhand in een boek te kunnen gebruiken. Vandaar ook dat deze laatste vaak te maken hebben met de herinnering, die de voornaamste bron van mijn schrijven is.

Juli '85

Eindeloos heeft de somberheid geduurd, maar vanochtend stonden de bomen opeens in de zomer. Na de middag gonsde de hitt in de bijen tussen de rozen. De Duitse lissen droegen als voor het eerst weer hun teruggeslagen blauwe kapsels. Tegen de gevel van het huis geurde de honingzoete kamperfoelie als bezeten. En ik liep door de tuin, overweldigd door de zon, zelf geparfumeerd door de af en aan waaiende geuren van de grote kastanjeboom, de gevlekte vlier, een heel bos frambozen en struikjes tijm en dragon. Vreugde om de herkenning van alles dat was teruggekeerd en dus niet verloren gegaan. Al was het maar voor de duur van een ogenblik houdt de herkenning de losgeslagen stukken bij elkaar. Maar dat ogenblik omvatte al de zomers van mijn jeugdjaren, die in mijn herinnering als één lange dag zijn bewaard.

Ook de grote weigelia amabilis rosea was nieuw. De slingers van zijn takken die opwaarts gaan en gebogen weer neerkomen, hingen vol ouderwetse oorbellen zoals mijn nichtje die eens droeg, en ze zoemden van de hommels. Sommige ervan hebben oranje of roestbruine dwarse banden over hun rug. Geduldig wachten wij tot er een in een bloemschachtje naar binnen is gekropen, en sluiten

[p. 311]

dan snel de uitgang met een lichtjes opgengeschoven lucifersdoosje af. Zodra we hem horen brommen, knippen we het doosje dicht en brengen het aan ons oor. Die vreemde, donkere spanning omdat je een levend wezen gevangen hebt gezet. Soms, bij uitzondering, zetten we het doosje weer op een kier, zien de wriemelende pootjes en de zwarte speldekop verschijnen, turen nieuwsgierig naar dat onbekende, door onszelf tot stand gebrachte beeld van realiteit, dat ons fascineert en beangstigt tegelijk - laten we die emotie onderdrukken, laten we ons zakelijk en rationeel gedragen: laten we het experiment haarfijn waarnemen en beschrijven, zo bedrijven we geen zonde maar wetenschap - we voelen dat we macht hebben over leven en dood van het beest, we voelen ook schuld, we schuiven het doosje nog iets verder open, zien hoe de hommel zich als dolzinnig naar buiten wurmt, om een duistere reden moeten we het hem toch niet te makkelijk maken, zijn ten slotte opgelucht als hij zich bevrijd heeft en weer als een draaiende, zingende knop in de hete zomermiddag hangt. In de meeste gevallen echter sluiten we de hommels op in een glazen jampot die we voor de helft met een mengsel van bladeren en bloemen hebben gevuld. We willen weten hoe lang ze in leven zullen blijven, maar verliezen ze na een paar dagen al uit het oog.

(Dertig jaar later is mijn nichtje gestorven aan kanker aan de baarmoeder. Maar slechts tien jaar later zaten wij op een zomeravond, tijdens een geweldig onweer, dicht naast elkaar aan tafel tussen onze ouders en grootouders, ooms en tantes. De koffie stond nog half opgedronken in de grote blauwe koppen. Donderslagen knalden uit de wolken, en af en toe sloegen bliksems de halfduistere kamer vol verblindend licht waarin een verzameling angstige gezichten opflitste. Met een takje bukspalm was wijwater rondgesprenkeld. Onze grootmoeder, met haar als verdord wintergras, bad met hoge stem de rozenkrans voor. Mijn rechterhand zat, onder de tafel, gespannen tussen de knieën van mijn nichtje. Langzaam gingen die knieën uit elkaar. Mijn hart bonsde in mijn keel en bij iedere bliksem versteende ik. Tussen de bliksems door schoof mijn hand iets hoger, strelend, smekend, als een blinde stem. Mijn nichtje had haar witte netbroekje aan, dat wist ik. Terwijl de stem van mijn grootmoeder even zweeg en in een beklemmende stilte gewacht werd op de volgende donderslag, drukte mijn nichtje plotseling als in een kramp haar dijen tegen elkaar, en haar warme, vochtige kruis schokte zachtjes in de samengeknepen palm van mijn hand. Het was de eerste keer dat ik dat voelde, en ik was heel erg op haar verliefd. Toen het onweer over was gingen we met z'n allen opgelucht naar buiten. Het regende niet meer, maar er vielen nog druppels neer in de plassen onder de kastanjeboom. Het werd weer klaar en de tuin geurde zwaar naar vlierbloesem. Pas toen durfde ik mijn nichtje aan te kijken. Zij knipoogde.)

‘Zo bedrijven we geen zonde maar wetenschap’: op een kille regendag las ik vorige week in het weer de mensheid stichtende nieuwe boek Der unbegreifliche Garten und seine Verwüstung van Jürgen Dahl. We kunnen nooit genoeg weten, want voegde een Vlaamse apostel mij niet onlangs in een weekblad toe dat de tijd zal komen waarin door de opstapeling van wetenschappelijke kennis het eerste licht van de geest zal ontwaken? Zeker, nu de Messias zo lang wegblijft, moet de genade wel elders vandaan komen. Maar ter zake. Je wist toch dat kippen vogels zijn, dat vogels geen tanden hebben, en dat bij gevolg de kippen het zonder tanden moeten doen? Zulke vragen moeten we tegenwoordig vooraf toch even stellen, want verleden zomer had ik hier een totaal verstedelijkt jongmens op bezoek dat stomverbaasd

[p. 312]

toekeek terwijl ik in mijn moestuin aardappelen uit de grond te voorschijn toverde. Waar hij dacht dat ze groeiden? Daar had hij nog nooit bij stilgestaan, zelfs de namen van de dingen roepen kennelijk niets concreets meer op. Maar zeg eens eerlijk: wist jij dat een holaars een ouderwets soort smakelijke zoete appel is? Die kippen dus. Onlangs, zo vertelt Dahl, hebben twee eminente genetici van de Univerity of Connecticut aan de voortgang van hun wetenschap bijgedragen door de kunstenaar Jeroen Bosch naar de kroon te steken. Het is hun namelijk gelukt de tanden voort te brengen die de kippen zouden hebben indien ze tanden hadden. De daarbij gevolgde werkwijze is het ei van Columbus. Zij legden twee plakjes weefsel met geleerde namen uit het embryo van een kip en het embryo van een muis op elkaar en plantten die minuscule sandwich over in de beschutte holte die zich tussen de iris en de hoornlaag van een volwassen muizeoog bevindt. Het verwachte wonder geschiedde: onder het ooglid van de muis groeiden tanden, verwant aan die van reptielen, die zoals je weet de voorvaderen van de vogels zijn. Het gaat hier, aldus de wetenschappers, om de kippetanden die er eigenlijk niet zijn, maar tot de groei waarvan in het genetische potentieel van het pluimvee toch nog het programma voorhanden is, dat in de daartoe geschikte voorwaarden alsnog kan worden uitgevoerd. Deze methode, verklaren zij bijna dreigend, zal verscheidene raadsels van de evolutie helpen oplossen. Op soortgelijke wijze schijnt de snavel produceerbaar te zijn die de mens zou hebben indien hij een snavel had. Maar daar blijft het niet bij. Je zult niet twijfelen aan het nut van contactlenzen, maar weer uit Amerika komt het bericht dat van die optische fijnslijperij, zij het nog steeds ten dienste van de mensheid, nu ook een heel ander gebruik kan worden gemaakt. En opnieuw zijn de hoenders de proefkonijnen, als dit geen futuristische beeldspraak is. Een kippenfarmer heeft vastgesteld dat de agressiviteit van zijn dieren wordt verminderd en hun produktiviteit verhoogd wanneer door middel van donkerrode lenzen hun gezicht wordt vertroebeld. Voorlopig treden hier en daar nog wat oogverzweringen op, maar dat wordt in de toekomst verholpen. In ieder geval is de per kip gemaakte winst nu al met 10% gestegen, wat een mooi resultaat mag worden genoemd. En voor de opticiens is een onmetelijke markt opengegooid. Wat goed is voor het pluimvee kan immers niet slecht zijn voor de mens. Het effect van roodgeverfde, blauwe of gele lenzen die de opstandigheid indijken, de tevredenheid herstellen en de produktiviteit verhogen, moet zowel managers als politici doen dromen.

Deze en soorgelijke verschijnselen zijn op zichzelf niet nieuw, ze zijn slechts de voortzetting van de ellende van de menselijke geschiedenis. Misschien wordt de moderne geschiedenis bij uitstek voortgedreven door twee oude principes: de horror vacui en de utopie, die steeds verder worden verabsoluteerd, met de mantel der ideologie worden toegedekt, en alle andere waarden vertrappen. (‘Waarden’? Ja, waarden, ik gebruik het woord.) Wat denkbaar is en mogelijk lijkt wordt, naarmate de kennis en de middelen groter worden steeds onvoorwaardelijker uitgevoerd. Volgens die wet van de horror vacui is een atoomoorlog niet te vermijden. Iemand zal op de knop drukken om de fascinerendste van alle gapende afgronden te vullen.

Een herinnering:

Gekleed in een lang wit gewaad en haar hoofd omkranst door zwart maar toch engelachtig haar, droeg zij op mening podium haar gedichten over kosmische vervoering voor. Die gedichten waren ronduit slecht, maar zij zelve was mooi. Ik ontmoette haar een keer en, zoals de honger je overvalt bij het passeren

[p. 313]

van een bakkerswinkel waaruit zoete, kruidige geuren opslaan, zo werd ik plotseling verliefd. Samen, hoe kon het anders, bezochten wij het als museum ingerichte geboortehuis van een groot dichter. Onder het glas van de vitrines kroop de schemering over de handschriften. Met onze bovenarmen tegen elkaar gedrukt, stonden we voorovergebogen de verzen te ontcijferen die we uit de boeken kenden, maar die nu een ongekende verrukking in ons opriepen: lezen is nooit aan zichzelf gelijk. De conciërge kwam een praatje maken en nodigde ons uit in het belendende woonvertrek. Overal op de kasten prijkten opgezette zangvogels. Over de roodgeboende vloer renden kleine Siamese katjes, de dichteres pakte er eentje op, streelde het met een zilvergelakte vingertop over zijn koele, vochtige snoet, en keek mij daarbij aan met een glimlach waarin ik een bedwelmende beloft zag. Daarna gingen we eten in een restaurant dat afgelegen in een tuin vol zuchtende oktoberbomen lag. Het is bekend dat iedere liefde al van bij het ontluiken haar eigen kiem voor bederf in zich draagt. Tussen de bestelling en het voorgerecht moest de dichteres zo nodig. Ik moest ook, maar had uit verlegenheid mijn behoefte onderdrukt. Toen zij terug was, ging ik echter op mijn beurt. Wat ik daar deed was on vergeeflijk en riep de toorn van haar God over mij. Ik stapte binnen door de deur het herderinnetje erop. Het deksel stond nog opgeklapt, zodat ik mijn blik niet tijdig af kon wenden. Had er iets aan de spoeling gehaperd, of hoe kwam het? In het sas rustte roerloos een enorme drol. De hele verdere avond heb ik tevergeefs met dat beeld geworsteld: het lag op mijn bord, het dreef in mijn glas, het zwom in haar ogen die het zelf niet konden zien. Bij het afscheid vroeg zij ongerust of er wat scheelde, en ik zei maar dat ik buikkrampen had.

Hugo Raes
Waarom ik geen dagboek houd.

Heel, heel lang geleden, toen ik nog een puber was, werd ik dag en nacht door zoveel prangende levensvragen gekweld dat ik er vaak letterlijk ziek van werd. Allerlei vreemde ziektes en kwalen overvielen mij, die de artsen als eigenlijk kenmerkend voor bejaarden typeerden. Mijn vader overleed toen ik veertien was en van toen deed de ontreddering haar intrede. De enige persoon met wie ik een goed en diep contact had, was weg. Met mijn moeder was ander dan zakelijk, dagelijks contact onmogelijk. En ook bij de enige twee familieledden met wie ik probeerde te praten over mijn getormenteerdheid, mijn zoekend trachten begrijpen van de zin van het leven in het algemeen, en van zoveel facetten ervan in het bijzonder, bleken niet toegankelijk.

Met één leraar die bereidheid en vertrouwen uitstraalde heb ik nog proberen te communiceren, na enkele lessen. Hij zei heel weinig. Eén raad echter gaf hij mij: schrijf alles op dat je obsedeert, waar je mee zit, en dan is het van je af. Zeer kort nadien pleegde hij zelfmoord.

Inmiddels was ik dus een dagboek begonnen waarin ik alles neerschreef en dat ik angstvallig verborgen hield. Het was of ik bezig was mijn testament te schrijven. Toen ik zeventien was, kon ik het niet meer aanzien wat ik allemaal had opgeschreven. Soms dacht ik dat ik gek ging worden van de spanningen. Ten slotte verbrandde ik het dagboek in de kachel. Van mijn veertiende af las ik enkele populair-filosofische boeken zoals van Will Durant, Bertrand Russel e.a. en ik verslond vooral buitenlandse literatuur, zoveel dat mijn atheneumstudie erdoor op de achter-

[p. 314]

grond werd gedrongen en er dus onder leed. Ik stelde vast dat het onderwijs buiten het leven stond, en ook op mijn innerlijke vragen en bevragingen tijdens die zes jaar geen antwoorden gaf. En dat verwachtte ik juist. Maar het was eenrichtingsverkeer. Had ik maar al mogen vernemen dat er geen antwoorden te geven zijn, dan had ik al iets geweten, maar natuurlijk nog even ver gestaan. Mijn zoeken zou toch door zijn gegaan. Wel vernam ik dat Socrates de vragen van zijn leerlingen alleen met tegenvragen beantwoordde.

Ik gooide me hals over kop in de sport om de innerlijke kwelduivels te smoren, op aanraden van een bevriende Engelse soldaat, in 1945. Gedurende drie jaar bokste ik intensief (mét helm - en géén competitie om geen geschonden gelaat te krijgen) en ik werd getraind voor de 400 m. Ik vrijde al vroeg, en trok al liftend door al wat in die eerste jaren na de oorlog vrij Europa was. Maar de vragen bleven.

Tijdens mijn legerdienst begon ik gedichten te schrijven. Het was als een soort dagboek. Ik ontmoette er Fernand Auwera, met wie ik voor het eerst wel kon communiceren. Stilaan begon ik verhalen te schrijven. Een paar jaar later, op aanraden van Geert Lubberhuizen, romans.

Toen ik toevallig met Anais Nin in correspondentie geraakte, en zij me vroeg of ik geen dagboek hield en zij over het hare vertelde waar zij al sinds haar negende jaar schreef, wou ik er opnieuw een beginnen. Maar de inspiratie voor verhalen en romans borrelde toen nog zo overvloedig op dat ik al zoveel tijd te kort had (wegens mijn dagtaak en bijtaken in en buiten het onderwijs) om die te kanaliseren en te verwerkelijken.

Ik vond verhalen en romans voor iemand als ik, die toen behalve nerveus ook dynamisch was, een veel beter medium dan een dagboek én dan corresponderen, want dat is eigenlijk ook een soort dagboek schrijven.

Een jaar of zeven geleden werd mij - en ook nadien nog - gevraagd geregeld een cursiefje te schrijven. Ik heb er een paar gemaakt, maar vond ook toen weer dat ik opnieuw aan een soort dagboek bezig was, en dat ik hetzelfde materiaal evengoed, ja beter, in mijn proza kon gebruiken. En zo is het gebleven.

Soms vraag ik me wel eens af of het tijdig ‘boeken’ van waarnemingen, gedachten, gevoelens, gebeurtenissen niet een soort voorraad had kunnen vormen, een ‘pool’ waaruit ik (veel) later dan kon putten. Maar ach, de treffendste dingen noteerde ik tóch al op losse velletjes, stukjes karton, bierviltjes. Wel besef ik dat een dagboek een heleboel data, namen, ontmoetingen, kortom exacte feiten had bewaard die ik nu allemaal heb en ben vergeten. Maar ja, men kan en wil ook niet alles.

Trouwens, is het schrijven van proza eigenlijk al niet hetzelfde als een dagboek houden, maar in ruimere zin, symbolischer en meer transcenderend én meer communicerend met de medemens, de lezer?