Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 537]

Jan Kerkhofs
Kroniek
Enkele kleuren uit het prisma van religieus België

Naar aanleiding van het 18de Congres van de ‘Conférence Internationale de Sociologie des Religions’ (Leuven, augustus 1985), destijds opgericht door de Leuvense hoogleraar kanunnik Jacques Leclercq, hebben enkele sociologen van de K.U.L. en de U.C.L., in samenwerking met anderen (o.m. van de V.U.B., de U.L.B. en de Facultés Universitaires Catholiques de Mons) een aantal studies over religies in België gebundeld (K. Dobbelaere, L. Voyé, J. Billiet, J. Remy (e.a.), België en zijn goden, Kerken, religieuze groeperingen en lekenbewegingen, Cabay - Tijdschrift voor sociologie, Leuven-Antwerpen, 1985, 503 blz., 850 fr.). Een aantal gegevens waren reeds bekend, o.m. door De Stille Ommekeer, andere zijn oorspronkelijk en nieuw. Het is een kaleidoscoop geworden die de grote verscheidenheid van religieuze en ideologische opvattingen laat zien, welke België sinds de 19de eeuw maar vooral tegen het einde van de 20ste eeuw kenmerkt. Dank zij historisch en statistisch materiaal is het mogelijk op een aantal trends te wijzen en aldus te ontkomen aan het gevaar dat één enkele momentopname wordt veralgemeend. Voor wie inzicht wil verwerven in een belangrijk aspect van het ‘collectieve bewustzijn’ van de Belgen in het algemeen en van de Vlamingen in het bijzonder (de verschillen tussen beide taalgemeenschappen zijn betrekkelijk gering, maar verdienen toch iets scherper te worden belicht), is deze publikatie een onmisbare bron.

De bijdragen zijn ondergebracht in vier rubrieken: godsdienst en moderniteit (met twee uitvoerige hoofdstukken over de vrijzinnigheid in Nederlandstalig en Franstalig België), katholicisme en politiek, recente ontwikkelingen in de katholieke Kerk, niet-katholieke godsdiensten en sekten. Wij gaan hier niet samenvattend op in en beperken ons tot enkele hoofdlijnen.

België groeit snel van een sociologisch homogeen katholiek land naar een pluralistische mozaïiek waarbij de Kerk één referentiekader voor zingeving naast andere is. Doch binnen die Kerk zelf vallen officiële standpunten en feitelijke opvattingen en houdingen van de gelovigen steeds minder samen; zij hebben dat wel nooit volledig gedaan, maar zelden in de laatste eeuwen was het binnenkerkelijke pluralisme zo groot. Bovendien neemt

[p. 538]

het aantal ‘belijdende christenen’, kerksen of niet, die zich slechts gedeeltelijk met het instituut identificeren, geleidelijk aan toe. Steeds talrijker worden zij die in hun christendom geloof en twijfel in elkaar laten vloeien. ‘Religieus geloof’ (ieder geloof moet zich enigszins ‘religieus’ uitdrukken) wordt meer en meer geprivatiseerd: vele katholieken vertonen protestantse trekken, zowel in de postitieve zin, in zover zij namelijk het eigen geweten sterker waarderen, als in negatieve zin, in zover zij namelijk zich minder gebonden én gedragen voelen door kerkelijke symbolen. Op de duur kan dit leiden tot ‘skandinavisering’: doelend op culturele achtergrond en humane waarden noemt men zich nog ‘christen’, maar het ‘belijdend christendom’ (D. Bonhoeffer), dat in een persoonlijke God, in de verrijzenis en in de begenadiging gelooft, kenmerkt slechts een bijbelse rest. Het socio-culturele christendom wordt in België, meer dan elders in Europa, door politieke structuren en grote organisaties gesteund (grotendeels vanuit een confrontatie met het opkomend laïcisme in de 19de eeuw). Misschien duiden de auteurs deze zelf-omkadering van christenen, die een aspect is van de vervuiling, te negatief. Verzuiling als proces van verkramping en monopoliserende afscherming is, menselijk én evangelisch gezien, ongetwijfeld heilloos. Maar het bestaan van intermediaire structuren die het christenen mogelijk maken om aan hun waarden een sociale uitdrukking te geven, hoeft niet noodzakelijk negatief gewaardeerd te worden. Integendeel, zonder sociale vormgeving verdwijnen christelijke overtuigingen uit het publieke en voor velen ook uit het persoonlijke bestaan. Wel hebben christenen te lang gemeend dat deze institutionalisering haast sacramenteel was. Het stond te dikwijls het pluralisme onder christenen zelf in de weg, niet zelden met steun van hogere kerkelijke leiders. A fortiori werd traditioneel en wordt nog steeds intense samenwerking met anders-denkende niet-christenen ongunstig beoordeeld. Het zou de moeite waard zijn grondig te onderzoeken hoe en waar christenen deze inkapselende structuren doorbreken.

Het boek toont nogmaals aan dat het Belgische katholicisme zich te midden van vele spanningsvelden bevindt. De jongeren glijden af naar buitenkerkelijkheid (uitsluitend studies over Franstalige jongeren worden samengevat). De meerderheid van de bevolking verwacht nog ‘Kerk’ voor de religieuze inkleding van de grote levensmomenten. Een bepaald percentage (hoeveel en welke sociale groepen?) zoekt aansluiting bij traditionele religieuze wortels door bedevaarten (ook hier werd alleen Wallonië behandeld). Intussen wordt de crisis van het kerkelijk kader steeds alarmerender, zowel kwantitatief als kwalitatief (dit laatste werd in de studie niet aangeraakt). Aan deze trend lijkt vooralsnog geen einde te komen. Volgens de

[p. 539]

meest recente gegevens heeft het pausbezoek noch de afneming van de praktijk noch die van de roepingen kunnen tegenhouden. Een eenmalig gebeuren - hoe belangrijk ook - kan onmogelijk een langdurige neergaande beweging, die overigens een Westeuropees verschijnsel is, tot stilstand brengen, laat staan van richting doen veranderen. Intussen vormt de islam in enkele streken een heel nieuwe uitdaging. Op kortere of langere termijn kan hier een explosie verwacht worden, tenzij de interreligieuze en interculturele dialoog een creatieve coëxistentie voorbereidt.

De grote omvang van het boek belet niet dat het onvermijdelijk beperkt blijft. De auteurs erkennen zelf dat over de reëel aanwezige religieuze vitaliteit te weinig gegevens verstrekt worden. Buiten de studie over de participatie door priesterraden en pastorale raden (vrij oppervlakkig overigens en met volledige verwaarlozing van het belangrijkste en in Europa unieke werk van het Interdiocesaan Pastoraal Beraad) verdienden ook de volgende domeinen toch enige aandacht: de duizenden vrijwilligers-catechisten, de leken-godsdienstleraren en -theologen, de kerkelijke basisgroepen (ook in Vlaanderen veel talrijker dan men meent), het christelijk welzijnswerk, de honderden kleinschalige initiatieven voor steun aan de Derde Wereld, de christelijke vredesbeweging (wel behandeld door F. Houtart, doch o.i. te eenzijdig en te Waals). Met het oog op morgen lijkt meer verfijnd onderzoek nodig over de invloed van de media, over het agnosticisme in de milieus van wetenschap en techniek (inclusief onderwijs en medische wereld), over de ideologische verschuivingen in de kunstwereld. Erg belangrijk zou de analyse zijn van de kleiner wordende groep bewuste christenen, o.m. hoe deze zich opsplitst in min of meer gepolariseerde richtingen met uiteenlopende kerk- en godsbeelden en sterk tegengestelde opvattingen over de verhouding geloof-maatschappij (de discussie over de bevrijdingstheologie is hiervoor symptomatisch). Genuanceerde studies over de feitelijke plaats van het gebed in het leven (van wie? en waarom?) en de vele vormen ervan, over de opvattingen omtrent zin en gestalte van de eucharistievieringen, over communicatie en niet-communicatie van het geloof (en welk geloof) in het ‘christelijk gezin’, over de toekomstvisie (of de afwezigheid ervan) bij de clerus, over de verschuivende relatie tussen vrouw en Kerk, enz. zijn even noodzakelijk als analyses van nieuwe vormen van buitenkerkelijke religiositeit (als bijv. een aantal muziekgenres).

In het licht van de aangekondigde ‘nieuwe evangelisering’ - zij zal de geloofsgemeenschap tot ver in de 21ste eeuw tot vele evaluaties dwingen - is dergelijk onderzoek geen academisch tijdverdrijf. Wil pastoraal enigszins doelmatig blijven, dan zal zij de resultaten van dit onderzoek niet al-

[p. 540]

leen moeten beluisteren (en de tijd ervoor nemen en het goed interpreteren - de ervaring leert hoe zelden dit gebeurt), maar het onderzoek zelf ook moeten stimuleren. Bij de dialoog tussen bisschoppen en theologen waar de laatste bisschoppensynode om vroeg moeten de menswetenschappen betrokken worden, wil men niet het gevaar lopen antwoorden te geven die niet aansluiten bij de vraagstelling. Katholiek België (met bijzonder Leuven) was, op wereldniveau gezien, uiterst creatief in de jaren voor en tijdens Vaticanum II. Die avant-gardeplaats is nu verloren. O.i. is de voornaamste oorzaak het toenemend tekort aan open en dus tot verandering voorbereidende dialoog tussen het geloof en de post-traditionele wetenschappelijke mens.