Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 541]

De laatste ronde

De overlezer

(95) Ik had het geluk een wereldcongres van dichters te mogen bijwonen. ‘Belgium’ stelt in dat verband voor de meeste deelnemers, die uit alle 's Heren landen zijn neergestreken, natuurlijk weinig voor, en ‘Flemish community’ nog minder. Ik werd vooral geboeid door het exotische karakter van zo'n mengeling van mensen. Ik had de indruk dat het congres overheerst werd door Indiërs en Zuidoostaziaten, al was dat statistisch niet helemaal zo. Allicht had dat te maken met de eerste dichter die ik in het hotel begroette, een man uit Seoel, die onmiddellijk enthousiast propaganda begon te maken voor de Olympische Spelen 1988 en mij, onder mijn badge van het dichterscongres, warempel het embleem Seoul 1988 opspelde. Daarna viel ik letterlijk in de armen van een paar dichters uit Madras. Eigenlijk waren ze professoren in de Tamiltaal en zij vertegenwoordigden dat vreemde mengsel van geleerde, goeroe, dichter, zendeling en cultuurambassadeur dat ik altijd meen te constateren als ik met die specimina van onze sectie in aanraking kom. Zij bieden je ook altijd hun geschriften (in het Engels) aan. (Ik constateer dan dat ik nooit mijn geschriften bij me heb - so what?). Ik kan nooit goed onderscheiden of dat hun eigen originele teksten zijn of weet ik veel wat voor herdoorvertalingen van de Baghavadgita. Zij geven je die boekjes en dragen ze op ‘with gread regards’. Sommigen dragen er zorg voor dat hun geschriften niet groter zijn dan een zakagenda. ‘You can read it on the plane’, zei een Tamildeskundige me teder. Hij droeg in volle Europese zomer een bivakmuts en handschoenen, en een lang wit gewaad, met een beige similileren jecker daarover, en ik kon hem, nadat ik hem onder zijn handschoen langdurig de hand geschud had en hij mij baghwanachtig tegen de borst en de bivakmuts gedrukt had en wij beiden met beide gestrekte handen de Indira Gandhi-buiginkjes hadden gemaakt, maar niet van me afschudden en hij wenste mij een paar vragen te stellen, die hij tot mijn ontzetting nummerde: ‘First question, second question, third question, last question’. Ik snakte naar de Koreanen met hun Olympische Spelen. Second question, zei de bivakmuts, why do you teach in your universities in Dutch? Ik zei hem dat al onze collega's in de geneeskunde, de wetenschappen, de toegepaste en nog zoveel andere wetenschappen, waar in het Tamil misschien geen woord voor bestaat, in het Engels publiceren, en op internationale congresssen, ook in eigen land, meestal alleen het Engels gebruiken. Maar zo had de Tamilprofessor het niet begrepen, want hij zei me met een frons in zijn voorhoofd: ‘Dat moet uw eigen taal verarmen’. Ik vroeg me af hoe je gastroënteritis zegt in het Tamil en of je dat ook zó op een internationaal congres in San Francisco kan zeggen. Ik hief de handen voor de borst op z'n Indira's en schoof beleefd naar een Amerikaanse dichteres, die mij zei: ‘Oh Belgium! Is there a democracy in Belgium?’ Ik heb het congres

[p. 542]

met vrucht uitgezeten. Zoals iedereen weet zijn op dergelijke bijeenkomsten de gesprekken in de wandelgangen het vruchtbaarst.

(96) Ik heb al zo vaak over Albert Westerlinck gesproken en geschreven, maar ik dacht dat hij niet mocht ontbreken in dit dagboek. Heeft hij ons niet op een bepaalde manier leren lézen? Overigens gaf hij ons in zijn colleges bestendig de indruk dat hij sprak in een toestand van permanente overlezenheid. Hij wist altijd nog een verband méér te leggen met een aantal boeken méér die hij zo uit zijn ordelijk doortimmerd lectuurgeheugen op kon pikken. Hij bood niet het zielige spektakel van de docent die op de vooravond van zijn college nog wat weetjes tweedehands bijeen moet harken en dat 's anderendaags als belezenheid van eigen vinding voorstelt. Hij liep ook niet ordeloos als ‘beau parleur’ met zijn weten te koop. Je hebt van die docenten die alles schijnen te weten en dat ook over de hoofden van de arme kindertjes die om een gestructureerd en dus reproduceerbaar betoog smeken, menen te moeten uitsprenkelen met zegenende gebaren die op het moment zelf als retorische ‘geste’ boeien, maar waar je achteraf kop noch staart aan krijgt. Zo was Westerlinck niet. Je kon op zijn betoog betrouwen. Geen maniertjes, geen foefjes. Ik denk nog vaak aan hem als ik de situatie in de literatuurwetenschap bij ons (en elders) bekijk of wanneer ik door de lectuur van weer een bijgestuurde geactualiseerde programmaverklaring verplicht word over die situaties na te denken. Ik lees bij een zeer onderlegd en zeer begaafd Nederlands criticus, die evenwel niet in het universitair onderwijs werkzaam is, de volgende uitspraak in een recensie van een bundel opstellen van een wetenschappelijk medewerker aan de universiteit te Nijmegen: ‘(Die zin) getuigt van een rare bewustzijnsvernauwing, die overigens typerend is voor de literatuurwetenschap. Wat er op de instituten, te Nijmegen en elders, gebeurt, heeft met de levende literatuur niets van doen, maar het wordt gebracht met een overdosis poeha alsof de wereld ervan op haar kop staat.’ Die oprispingen komen meer voor bij critici die het literaire bedrijf aan de universiteit met argwaan, zelfs met een tikje medelijden bekijken. De universiteit is immers een kritisch denkcentrum, een laboratorium waar nieuwe inzichten gevonden en uitgeprobeerd worden, een proefstation waar originele methoden en technieken op de frontlijn van het onderzoek toegepast worden. Dat is haar roeping. Maar wat daar gebeurt kan een beetje ver van ‘de levende literatuur’ af komen te staan. Geen mens twijfelt eraan dat Westerlinck niet alleen de zending van de universiteit ook zó zag, maar dat hij aan dat ideaaltype van het belangeloze en grensverleggende weten ook duchtig heeft meegetimmerd. Vooral op het gebied van de literaire theorie en methodologie dat hij met zijn universeel interesse voor al wat in ons vak deugen kan, deskundig en stimulerend heeft opengebroken. Maar de overdosis poeha die je in een universitair instituut onder jonge wetenschappers al eens aan kunt treffen, was hem ten enenmale vreemd. Tegen die jongens met hun loos lawaai placht hij te zeggen: ‘Jongske, ga u wassen en scheren.’ De meest betrouwbare toets van literaire deskundigheid bestond voor hem in de volgende opdracht: schrijf eens een beknopt opstel over wat je voor nieuws meent te weten, en bestem dat opstel voor een gecultiveerd iemand die geen vakgenoot is. Westerlinck heeft die toets briljant doorstaan, maar hij heeft veel lui met poeha daarvoor zien zakken.

(97) Ik zag een affiche voor een popfestival, aangekondigd als de plaatselijke viering van het Jaar van de Jeugd, dat overigens samenviel met het Jaar van de Muziek van de Unesco. Tussen de namen van de optredende

[p. 543]

ensembles door vermeldde de affiche ‘Poetry Reading’, wat mij nog meer aanlokte, omdat ik er een jeugdige ontmoeting van poëzie en muziek (van ‘tekst en toon’) in kon verwachten. De hoofdbrok van het programma was het optreden van ‘Los Mancos de Lepanto’, waar ik zo'n leuke vondst in zag en waar ik nog maar eens Cervantes in terugvond, die wij in Andaloesië om zo te zeggen bij elk café op herdenkingsplaten hadden teruggevonden zoals je Dante op elke straathoek tegenkomt in Toscana. Het gebeuren zou 's avonds plaatsvinden in de tuin van de dancing ‘Apocalypse Now’. Dat deed mij wel even aarzelen. Ik dacht dat de ‘poetry’ veel goed kon maken. Misschien lazen ze hun teksten wel in het Engels. In het voorprogramma lieten wij ‘The Crazy Horsemen’ over ons heen hollen. Ik weet niet wat voor boodschap zij gebracht hebben, maar ik vermoed dat het in het Engels was. Ik herinner me vooral de drummer, die de naam van de groep alle eer aandeed, want hij ging zweepslagend met zijn stokken tekeer als een jockey in de laatste 500 meter van de steeplechase op Waregem Koerse. De eerste publiekvangers uit het hoofdprogramma waren ‘The Misfits’. Ik wilde toen al mijn tweede Cuba libre bestellen, al een beetje met heimwee denkend aan het gedicht van Hugo Claus, maar ik wachtte nog wat. Daar komen ‘The dirty dozen’ d'r an. Ik dacht: dat wordt wat, zoveel volk op het podium. Maar ze waren maar met vijf. Ik hield het al voor bekeken. Eindelijk een poetry reader. Voorwaar in het Engels (wel rats gebroken). De eerste coupletten die hij met een door rokershoest geschraapte stem als die van Bob Dylan, die onze wilde jaren verblijdde, in de microfoon gorgelde, maakten mij even stil. Van puur contentement bestelde ik een tweede Cuba libre en dacht aan Claus. Toen de reader, half zingend en in de achtergrond opgejut door een drumjockey, Van Morrison begon na te bootsen met teksten van William Blake, sloeg zijn stem meer en meer krijsend over, naarmate hij die verzen niet baas kon. Intussen werd er in afwachting van ‘Los Mancos de Lepanto’ onder de vijgeboom meer gevrijd dan geluisterd. Op de duur gilde de reader, Spaans slissend in het Engels, iets uit het druggedicht ‘Kubla Khan’ van S.T. Coleridge door de microfoon, en die kon het niet helpen dat hij die vanuit de heup opgestoten rochels nog eens verviervoudigde. We keken mekaar aan, konden niets verstaanbaars gezegd krijgen, maar waren het er zwijgend over eens dat een derde Cuba libre in ‘Apocalypse Now’ niet meer kon. Het spijt me voor het Jaar van de Jeugd en van de Muziek, heb ik nog met gebaren trachten te zeggen. Ik heb ook het woord Unesco nog in die Andaloesische nacht opgegooid, maar het is door een woekering van decibels verstikt geworden. We zijn maar opgestaan. Die kreupelen van Lepanto heb ik uiteindelijk niet zozeer gemankeerd.

(98) Ik vond toevallig, terwijl ik naar een heel andere zaken op zoek was, een citaat uit de Revue des deux Mondes van 1841. Een Frans auteur, Xavier Marmier, die naar het schijnt een heel stuk van de wereld had bereisd en culturen proefondervindelijk had leren vergelijken en afwegen, schreef daarin een stuk over La Hollande - hij bedoelde daar het Koninkrijk der Nederlanden mee, maar het zou me niet verwonderen dat hem zo iets voor de geest stond als ‘les Pays Bas’, de Nederlanden, inclusief dus Vlaanderen of het noordelijk deel van België. (Wat hebben wij het toch altijd moeilijk als we het over onszelf hebben! Semantisch zijn wij al een probleem, je moet niet vragen in wat voor andere opzichten...). Hoe dan ook, hoe beoordeelt die Xavier Marmier de ‘Hollandse’ literatuur in de Europese context? Letterlijk:

[p. 544]

‘Cette littérature a beaucoup imité et peu inventé.’ Het citaat trof me, omdat ik zelf nogal eens iets in die zin zeg in een voordracht over de Nederlandse literatuur sinds 1945. Soms neemt iemand uit het publiek mij dat achteraf kwalijk en verwijt hij of zij me een gebrek aan zelfrespect en ‘nationale fierheid’. (Ik incasseer zo iets meestal zeer gelaten en mompel dan zo iets over Vlaming-zijn-om-Europeaan-te-worden.) Soms stelt iemand de hamvraag in dat verband: als wij zulke attente en vaardige nabootsers zijn, als wij alle deuntjes in Europa meefluiten van zodra van elders de eerste maten hoorbaar zijn, als wij zulke uitgelezen ‘transformatoren’ zijn in Europa, waar is dan nog onze eigenheid die onze herkenbaarheid in Europa uitmaakt? Ik werd al tientallen keren met die vraag geconfronteerd en heb honderden toehoorders ter hulp geroepen om ze met mij te beantwoorden. Om bij de Vlaamse romanciers te blijven: als Ivo Michiels de grote eer geniet om opgenomen te worden in een reeks van Suhrkamp Verlag, of als hij door Philip Sollers geselecteerd zou geworden zijn voor een serie van Le Seuil of uitgegeven wordt bij Gallimard, zou dat dan zijn omdat hij, afgesteld op de Europese getijden, zonder veel adaptiemoeilijkheden paste of zou passen in die Duitse of Franse, d.w.z. ook al geïnternationaliseerde serie, óf omdat hij in die internationale context nog als ‘Vlaams’ of als ‘Nederlands’ herkenbaar was of zou zijn met een eigen bijdrage, die met een eigen stemgeluid in dat veeltalige gesprek samen moet hangen? Ik heb het mij al vaak afgevraagd. Door onze geografische ligging, evenals door onze geschiedenis zijn wij geboren en bevoorrechte nabootsers, maar wat vinden wij eigenlijk uit? Misschien zijn wij onder de druk van de nivellerende internationalisering vergeten om onszelf uit te vinden. Taalkundigen hebben ons, Vlamingen, met een ‘schizoglossie’ opgezadeld: wij zouden niet zo geneigd zijn om de norm van Nederland over te nemen, maar met onze Vlaamse standaardtaal zijn we ook niet zo ingenomen. Lijden wij, Europees bekeken, aan schizolettrie? Durven wij ons niet als Vlaams te affirmeren uit schrik niet Europees genoeg over te komen? Leeft de Europeaan in ons in dubbelzinnige onmin met de Vlaming? Wie overstijgt die schizolettrie door de affirmatie - op niveau, met talent - van onze identiteit?

Marcel Janssens

Wens (voor André Demedts, 80)

men wordt van de wereld zo snel
vervreemd en oud en moe
gij kent dat wel
en doet uw ogen toe

Dirk Christiaens

Bijsluiter

Wie naar de zin van deze schuilnaam snuistert,
met Grieks, metathesis zich puzzler toont,
wordt voor zijn werk zo krap beloond
als wie per handboek een gedicht ontluistert.
Een alibi staat nooit in woordenboeken.
De detective wie dit te omslachtig is,
komt op het spoor als hij indachtig is
wat hij in elke misdaad dient te zoeken.

A.G. Christiaens