Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 596]

Patrick Dewael, Gemeenschapsminister van Cultuur
Literatuurbeleid: een taak van de overheid in onze hedendaagse maatschappij

De titel van dit artikel laat veronderstellen dat de overheid het als haar taak beschouwt zich om de literatuur te bekommeren. De vraag of dit in de huidige maatschappij inderdaad nodig is wil ik in het midden laten en wel om twee redenen: 1. de overheid wordt er momenteel toe gedwongen en 2. het bedrag dat ermee gemoeid is bedraagt amper 4 fr. per Vlaming, per jaar of 1 fr. per inwoner van het Nederlandse taalgebied. Bedrag dat dan besteed wordt aan de produktie en promotie van de Vlaamse inbreng in de Nederlandse literatuur.

Alvorens het ietwat uitgebreider over het literatuurbeleid te hebben is het wellicht zinvol het begrip literatuur te definiëren en met het oog op een mogelijk beleid af te bakenen. De hiernavolgende definitie zal die afbakening meteen ook verduidelijken.

In Van Dales Groot Woordenboek der Nederlandse taal lezen we het volgende: ‘literatuur, v, l. letterkunde, letteren, het geheel der schriftelijke overlevering van een volk of een tijd; in eng. zin echter bepaaldelijk de schone letteren: de Nederlandse literatuur van de middeleeuwen; de moderne literatuur.’ Tot zover Van Dale.

De afbakening is gemaakt. Het beleid dient zich dus ten dienste te stellen van de schone letteren.

Algemeen wordt aangenomen dat stripverhalen, detectiveverhalen en science-fiction niet tot de schone letteren behoren. Romans, essays en poëzie wel. Ik denk dat het vrij juist is te mogen stellen dat een enorm complex netwerk van historische en actuele, maatschappelijke en individuele factoren bepaalt of een werk al dan niet tot het domein van de schone letteren behoort.

Het gevolg is dat een ‘elite’ van ‘ingewijden’ - vriendelijk gezegd: al diegenen die als producent of consument ofwel beroepshalve of als ware liefhebbers met schone letteren bezig zijn - nogal probleemloos ervaart wat schone letteren zijn, maar dat ook dit begrip aan iedere duidelijke vast omlijnde definiëring ontsnapt, hetgeen typisch is voor schone kunsten in het algemeen.

Wat een beleid ter zake dan ook aanzienlijk kan bemoeilijken.

[p. 597]

Beperkt men het literatuurbegrip niet tot de vage schone letteren dan kan men gerust stellen dat slechts een bijzonder gering percentage van het literatuuraanbod afhankelijk is van overheidsbemoeiing, de schone letteren incluis.

Of dit geringe percentage - zeker minder dan 1 pct.! - deze aandacht waard is en welke de criteria zijn om er deel van uit te maken, zijn geen eenvoudige vragen. Ze worden ook zelden gesteld. Wil men ze echter trachten te beantwoorden dan moet men wel eerlijkheidshalve de specifieke problematiek van de literatuur in een klein taalgebied zoals Vlaanderen (zelfs met Nederland erbij) in ogenschouw nemen.

Het is eigenlijk jammer dat er zo weinig aandacht besteed wordt aan het vertalen van werk van Vlaamse auteurs. Bij wijze van experiment zou men enkele decennia lang alle overheidsgeld voor de letteren aan vertalingen en promotie naar het buitenland van onze literatuur kunnen besteden. Misschien zou dat heel wat problemen vanzelf oplossen.

Helaas ontsnapt men ook daardoor niet aan het feit dat er een beleid terzake zal dienen te worden gevoerd en dus moeten er keuzes gemaakt worden.

In een erudiet artikel, getiteld ‘Fundamenten van een beleid voor boek en lezen in het raam van de Nederlandse Taalunie’, schrijft A. Grijpdonck onder meer het volgende:

‘Onder de diverse mogelijke beleidsvormen is in verband met boek en lezen vooral een voorwaardenscheppend beleid verantwoord. Een voorwaardenscheppend beleid is afgestemd op het scheppen van voorwaarden die gunstig zijn om bepaalde activiteiten mogelijk te maken of te bevorderen. Het omvat vooral het stimulerend en het sturend beleid. Stimulerend beleid is voorhanden daar waar de overheid door voorlichting en maatregelen bepaalde sociale, economische of culturele activiteiten bevordert. Sturend beleid verwijst uitdrukkelijk naar een regelend ingrijpen in structuren en activiteiten met het oog op de realisatie van bepaalde vooropgestelde doeleinden.’

‘Op het persoonlijk vlak is er steeds een ruil van waarden. Het is van het hoogste belang voor individu en samenleving dat de potentiële consument een waardenbewust consument zou zijn die door vorming en informatie een zelfbewuste op “profijtbesef” gesteunde keuze kan maken tussen wat hem/haar aangeboden wordt. Niet de producent, maar ook niet de overheid moet kiezen in de plaats van de consument. De competente consument moet, rekening houdend óók met de mogelijke bijdrage tot zijn persoonlijk welzijn, zijn individuele ontplooiing als mens in de samenleving, zijn keuze kunnen maken.’

[p. 598]

Deze beide citaten lijken me in essentie al datgene te bevatten wat voor mogelijke beleidsopties belangrijk is.

Blijven toch nog altijd de vragen naar enerzijds de criteria ten aanzien van de schone letteren en anderzijds naar de ‘waarden’ van een produkt. Het begrip ‘Schone letteren’ is, zoals reeds eerder vermeld, relatief en dekt een (gelukkig!) voor verandering vatbare inhoud. Ieder dogmatisch denken zal hier uit den boze zijn.

De maatschappelijke waarde van een literair produkt is een ethische kwestie die in de context van dit artikel wel aangestipt kan worden maar zeker niet uigediept. Heel algemeen kan wat deze problematiek betreft E. Kants tweede categorische imperatief nog steeds richtinggevend zijn: ‘Handel zo dat je de mensheid, zowel in je eigen persoon, als in de persoon van ieder ander altijd als doel en nooit als louter middel gebruikt.’

Ik denk dat de overheid bewust moet zijn van de piramidale aanblik van het literatuuraanbod in de maatschappij.

Men zou kunnen stellen dat er een brede basis is van ‘gemakkelijke’ literatuur en een smalle top van uiterst moeilijk toegankelijke literatuur - al of niet experimenteel. Belangrijk is dat men deze ‘literaire piramide’ als geheel noodzakelijk acht. Het is logisch dat zonder de basis de top onmogelijk is. Zonder top lijkt de piramide nergens op. De top zal overigens bijzondere aandacht vergen want is het verst van de aarde verwijderd en veel kwetsbaarder.

Deze ‘bouwkundige’ vergelijking loopt zoals iedere vergelijking wel enigszins mank. Ze biedt echter het voordeel de fantasie te prikkelen. Ik zie reeds een massa strips, detectives, allerlei dubieuze tijdschriften en romannetjes platgedrukt worden door een hoog oprijzende steeds smaller wordende massa publikaties. Hoe hoger, hoe waardevoller. Op de top: één eenzaam gedicht dat ieder ogenblik naar beneden dreigt te vallen. Zolang het zijn positie staande houdt kan niemand het ooit lezen! De ‘hoogste’ literatuur dus!

Uit al het voorgaande kunnen toch al een reeks beleidsopties gedistilleerd worden. Vooraleer daartoe over te gaan is de volgende bedenking van primordiaal belang: geen literatuur zonder de auteur!

De schrijver! Hij houdt de papierindustrie in leven. Hij bevat het voedsel voor de talloze uitgeverijen. Geen filmindustrie zonder zijn bedenksels. Het geschreven en gedrukte woord - al of niet op muziek of in beeld gezet - verschaft aan miljoenen werk en is oorzaak van een niet te schatten kapitaalsomzet. Hij die dit alles mogelijk maakt - de schrijver - profiteert hiervan in omgekeerd evenredige mate met de plaats van zijn produkt in de eerder geschetste piramide.

[p. 599]

De auteur verdient dus onze allereerste aandacht. In het kader van een voorwaardenscheppend en stimulerend beleid, vooral de debuterende auteur.

Het overheidsbeleid ten aanzien van literatuur beperkt zich totnogtoe tot het aankopen van boeken - steun aan uitgevers - het toekennen van werkbeurzen aan auteurs van schone letteren, het uitreiken van literaire prijzen en het ondersteunen van literaire tijdschriften door middel van abonnementsafname of rechtstreekse toelagen.

Dit alles samen voor een bedrag van 22 miljoen fr. per jaar.

Het Gentse Poëziecentrum geniet als instelling van een toelage en de ‘Schrijverslijst lezingen’ - die een enorm succes kent - geniet een verhoogde toelage tot 3,5 miljoen fr. voor 1986.

Enkele literaire verenigingen kunnen eveneens aanspraak maken op subsidiëring.

Zonder afbreuk te willen doen aan deze bestaande voorzieningen lijken ze me zeker voor wijziging vatbaar. Accentverschuivingen zijn mogelijk en noodzakelijk doch wellicht onvoldoende.

De belangrijkheid van de auteur werd reeds vooropgesteld. Een manuscript dat in de lade blijft liggen, levert noch hem noch de gemeenschap ook maar iets op. Om heel wat auteurs te helpen loskomen uit hun toch meestal ongewild isolement zijn tal van maatregelen ten aanzien van zowel henzelf als van de uitgeverijen en het potentiële publiek noodzakelijk.

Het leenrecht bijvoorbeeld, te meer daar het in Nederland reeds van kracht is, kan de situatie van de Vlaamse auteur aanzienlijk verbeteren. Het uitdokteren van een gunstige en haalbare leenrechtregeling beschouw ik dan ook als een noodzaak.

Het stimuleren van vertalingen werd eveneens reeds vermeld. Wie in Europa kent de Russische literatuur in de oorspronkelijke taal? Vlaamse literatuur vertalen is een sociale daad.

De uitbreiding van de ‘Schrijverslijst lezingen’ is een stap in de goede richting tot meer en betere publieksinformatie. Verenigingen en tijdschriften die deze vorming als een nuttige opdracht beschouwen, verdienen ook extra aanmoediging.

Ten slotte het boek zelf.

Het boek en al wat bijdraagt tot literaire communicatie dient gedrukt en verspreid te worden.

Een probleem is dat de kleine groep van Vlaamse uitgevers tegenover de reële concurrentie van om en nabij 200 Nederlandse uitgeverijen staat, die langs een of andere structuur rechtstreeks in de Vlaamse uitgeverswereld betrokken zijn. Het merendeel van de Vlaamse schrijvers doet een beroep

[p. 600]

op Nederlandse uitgevers. Deze laatsten bestrijken meer dan 80% van de Vlaamse boekenmarkt. Het leenrecht zou daar verandering in kunnen brengen.

Onze eigenheid bewaren en verdedigen zijn we niet alleen verplicht aan een luisterrijk verleden maar evenzeer aan de toekomst, hoe speculatief die ook is.

Overheidsbemoeienis ten aanzien van de Vlaamse uitgeverswereld zal dan ook een duidelijke keuze inhouden die kadert in de bevordering van de niet-commerciële produktie. Er zijn verschillende manieren denkbaar waarop dit kan gebeuren. Debutantenpremies is er één van.

Deze nu aangekondigde opties zijn uiteraard voor discussie vatbaar, zijn niet beperkend en zullen ongetwijfeld na verloop van tijd geëvalueerd dienen te worden.

Een liberaal geïnspireerd cultuurbeleid, dus ook literatuurbeleid, kan echter niets anders zijn dan een antidogmatisch en dus flexibel beleid dat de vrijheid (van alle betrokkenen) binnen het vigerende maatschappelijke bestel respecteert.

Tot slot nog een citaat dat voor zichzelf spreekt. Citaat uit J. Kruithofs laatste werk: De Mens aan de Grens: ‘Zolang de mens leeft is het geformeerde beeld voorlopig, onaf. Het wordt door hem met behulp van zijn reflexieve ingesteldheid voortdurend veranderd.’