Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 32]

Ugo Foscolo
Dichter van gevoel en gratie
Ingeleid en vertaald door Frans van Dooren

Wie in het Nederlands taalgebied kent de Italiaanse dichter Ugo Foscolo? Buiten de kring van specialisten vrijwel niemand, denk ik. Toch behoort hij in zijn eigen land tot de maggiori: zijn poëzie wordt door sommigen zelfs op één lijn gesteld met die van Dante, Petrarca en Leopardi. Nederlandse vertalingen van Foscolo zijn uitermate dun gezaaid: er zijn enkele sonnetten van hem overgebracht en toevallig is onlangs ook zijn poëem Dei sepolcri (Over de graven) vertaald. Met dit laatste werk is weliswaar een van zijn opera magna in het Nederlands toegankelijk geworden, maar helaas betreft het slechts een bibliofiele editie in een oplage van 100 exemplaren. Hoe het komt dat de Italiaan zo sporadisch vertaald is, valt moeilijk te zeggen. Misschien komt het door de lapidaire concisie van zijn verzen (en de daaruit voortvloeiende vertaalmoeilijkheden), misschien zijn er andere oorzaken aan te wijzen.

Het leven van Ugo Foscolo is, hoe stormachtig ook verlopen, als volgt samen te vatten. Hij werd in 1778 geboren op het Jonische eiland Zakynthos uit een Italiaanse vader en een Griekse moeder. Toen hij ongeveer vijftien was, verhuisde hij naar Venetië. Vanaf dat moment begon hij zijn literaire ambities gestalte te geven: hij las en studeerde als een bezetene, hij bezocht literaire salons en cenakels, en hij maakte kennis met vele schrijvers en geleerden. En natuurlijk bewoog hij zich ook zelf actief op het terrein van de letteren: in zijn relatief korte leven (hij werd nog geen vijftig) schreef hij duizenden en duizenden bladzijden proza en poëzie.

Zijn bestaan was overigens verre van rustig. Zijn biografie is een turbulent continuum van omzwervingen en reizen, oorlogsavonturen en liefdesverwikkelingen, moeilijkheden en ontberingen. Hij stortte zich met overgave in de politiek, die in die dagen werd beheerst door het optreden van Napoleon. Diens militaire campagnes wekten bij Foscolo hoge verwachtingen, omdat ze de oude droom van vrijheid voor Italië leken te kunnen verwezenlijken. Helaas liep het voor de schrijver anders af dan hij zich had voorgesteld: in 1815 zag hij zich op politieke gronden gedwongen om in ballingschap te gaan, eerst naar Zwitserland en later naar Engeland. Daar bracht hij de laatste tien jaar van zijn leven door, voortdurend door armoede belaagd. Hij stierf te Londen in 1827 en werd begraven te Chiswick. Zijn stoffelijke resten werden in 1871 (na het bereiken van de door hem zo vurig nagestreeefde Italiaanse eenheid) overgebracht naar Florence, om daar in het pantheon der Italiaanse groten, de Santa Croce, te worden bijgezet.

Foscolo kan rustig als een veelschrijver worden betiteld: de edizione nazionale van zijn werk bestaat uit niet minder dan twintig lijvige delen. De aard van zijn geschriften is zeer gevarieerd: gedichten, toneelstukken, romans, vertalingen, brieven, columns, essays. Van zijn proza is de op Goethe en Rousseau geïnspireerde briefroman Ultime lettere di Jacopo Ortis wel het belangrijkst. Het is een romantische liefdesgeschiedenis, die eindigt met de zelfmoord van de protagonist. In dit jeugdwerk, dat zich afspeelt tegen de achtergrond van Napo-

[p. 33]

Ugo Foscolo (1778-1827).

leons ‘verkwanseling’ van Venetië aan Oostenrijk, versmelten drie thema's die voor Foscolo typerend zijn: liefdeshartstocht, patriottisme en doodsbesef. Omdat de hoofdpersoon volledig door deze gevoelens wordt overheerst, is het boek melancholisch, om niet te zeggen pessimistisch, van toon.

[p. 34]

Dezelfde karaktertrekken (plus nog een aantal andere zoals menselijk mededogen, verlangen naar roem, bewondering voor het verleden en mythologische verbeeldingskracht) vinden we terug in Foscolo's poëzie: in zijn Sepolcri, in zijn Grazie, in zijn oden en sonnetten. Maar er komt nog een extra dimensie bij. De Sturm-und-Drang-achtige emotionaliteit van de roman wordt in de gedichten als het ware gelouterd: de loutering van de uitgebalanceerde versstructuur, de kristallijnen gratie, de klassieke harmonie en schoonheid. Zijn half-Griekse afkomst en zijn daarmee samenhangende filhellenisme zullen aan deze esthetiserende inslag zeker niet vreemd zijn geweest. De vraag (die in de kritiek steeds weer rijst) of Foscolo nu een romanticus is of een classicist, kan simpel worden beantwoord: hij is het beide, romantisch in zijn gevoelens, classicistisch in zijn vormgeving.

Van de hierbij vertaalde sonnetten spreken de nrs. I, IX en X voor zich en behoeft alleen nr. VIII enige uitleg. In dit sonnet wordt in het tweede kwartrijn verwezen naar Vittorio Alfieri, de antitirannieke dichter en toneelauteur uit Piemonte, die rond 1800 (de ontstaanstijd van het gedicht) aan de Lungarno in Florence woonde; de vrouw over wie het gaat in de terzetten van hetzelfde sonnet is Foscolo's toenmalige geliefde, Isabella Roncioni.

[p. 35]

I
Tot de avond

Misschien omdat je 't beeld der doodsrust bent,

o avond, dat ik jou zo graag zie komen.
Of je ons nu vederlichte wolkjes zendt
en zachtjes fluistert in de stille bomen,

of dat je storm en sneeuw naar de aarde wendt

doordrenkt van donkerte en bange dromen,
altijd heet ik je welkom, want je kent
alle geheimen die mijn hart doorstromen.

Wanneer jouw kalmte op mij neerdaalt, reikt

mijn geest naar 't eeuwig niets, terwijl intussen
de tijd ongrijpbaar wegvlucht en verstrijkt.

Wil steeds opnieuw mijn onrust komen sussen:

de vrede, o avond, die jij uitgiet blijkt
iedere brand die in mij woedt te blussen!

[p. 36]

VIII
Aan Florence

Ook jij zult eeuwig leven in mijn zangen,

oever die de Arno op zijn weg begroet
dwars door de stad die zich nog immer voedt
met de eer die zij van Rome heeft ontvangen.

Eens stortten Welf en Ghibellijn in 't bange

water onder jouw brug hun ziedend bloed,
waar nu de dichter woont wiens fier gemoed
zelfs vreemden naar zijn aanblik doet verlangen.

Roemruchte kade, die ik nooit vergeet

omdat mijn liefste er dikwijls met de lichte
gracieuze tred van een godin voortschreed

en haar gezegende ogen op mij richtte,

waarbij de lucht rondom mij werd doortrokken
van de ambrozijngeur van haar blonde lokken!

[p. 37]

IX
Aan Zakynthos

Voor altijd heb ik 't heilig strand verloren,

o mijn Zakynthos, waar ik vroeger speelde
en waar in 't zeevlak van jouw spiegelbeeld de
nog maagdelijke Venus werd geboren

die met haar glimlach pril als 't ochtendgloren

voor 't eerst die eilanden bevruchtte en streelde,
zodat hun wuivend loof en wolkenweelde
voor 't glorierijke vers werd uitverkoren

van hem die Odysseus via vele stranden

door roem en rampen heen als eerbetoon
tenslotte op 't stenig Ithaca liet landen.

Maar jij, o moederland, krijgt van je zoon

slechts dit gedicht: ons rest na al dit jachten
niets dan een tombe zonder jammerklachten.

[p. 38]

X
Op de dood van Giovanni

Eens op een dag, wanneer ik moe van 't zwerven

tot rust kom, lieve broer, dan zul je mij
zien zitten bij jouw graf, terwijl ik schrei
over de jeugd die jij zo triest moet derven.

Nu noemt slechts moeder, wachtend op haar sterven,

jou nog mijn naam, en ach, zij snikt erbij!
En ver van huis voel ik hier allerlei
scheuten van heimwee door mijn hart heen kerven.

Nu ik weet waarom jouw krachten het begaven

en hoe de storm jouw vege zeil deed scheuren,
verlang ook ik naar een beschutte haven.

Slechts één hoop nog vermag mij op te beuren:

dat jij, o vreemdeling, mijn as ten grave
zult dragen waar mijn moeder zit te treuren.

[p. 39]

Rafaël Gorsen, De Kruisiging II