Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 92]

Greta Seghers
Terugblik
Van ‘Afkeer van Faulkner’ tot ‘De zijpaden van het paradijs’

voor Wim Lockefeer

Ook (of is het ‘bovenal’?) de liefde heeft haar morbide kant. Om mijn moeder - die ik mateloos aanbad - niet voor het hoofd te stoten, wachtte ik langer dan een decennium met het aanbieden en publiceren van mijn teksten. Schrijven deed ik intussen wel, zij het stiekem: de aandrang was hoe dan ook te sterk. Op die manier ontstond, na verloop van tijd en tot mijn immense verbazing, een nogal volumineuze roman. (Hij verdween voorgoed in de la. Nog altijd denk ik er niet aan hem er opnieuw uit op te delven, laat staan te herlezen. Ik vrees, nee ik ben er zeker van dat ik al te veel werd beïnvloed door Elias of het gevecht met de nachtegalen van Maurice Gilliams.¹) Deze blokkering, in feite zelfcensuur, viel plotseling vanzelf weg toen mijn moeder, Pasen 1973, uit het leven (maar niet uit het mijne) verdween. Om haar geen pijn te doen, muilkorfde ik mezelf tot mijn eenendertigste jaar. Willens en wetens - of misschien toch niet zo bewust? - remde ik mijn geestelijke ontwikkeling af zoals, eertijds in het oude China, meisjesvoeten werden ingebonden opdat ze klein en bevallig zouden blijven. Creatief schrijven betekent eerst en vooral je eigen lafheid overwinnen. Mijn moeder was - zoals het merendeel der Vlaamse vrouwen van haar generatie - kerks, man-onderdanig, conservatief. Daartegen kwam ik vanaf mijn puberteit in verzet, al veranderde dat, vreemd genoeg, niets aan mijn uiterlijk gedrag. Ofschoon alles in me ertegen rebelleerde, bleef ook ik tot ver voorbij mijn officiële volwassenheid kerks, manonderdanig en conservatief. Die gruwelijke 22 april 1973 waarop mijn moeder stierf, vielen ‘buiten’ en ‘binnen’ eindelijk voor me samen. Een geestelijke harmonie die - dat besefte ik meteen - onmogelijk zou zijn gebleven zolang ik de fysieke aanwezigheid van mijn moeder naast me wist. Onmiddellijk na elkaar, zonder rustpauze en in barre omstandigheden (zie verder) schreef ik twee romans die ik via mijn streekgenoot Anton van Wilderode bij een/zijn uitgever (Orion, Brugge) inleverde en die ook, maar nu in omgekeerde volgorde, bij dezelfde uitgever werden gepubliceerd. Aldus verscheen, juni 1977, Afkeer van Faulkner als mijn debuut, ofschoon Omtrent de man die wederkwam (1978) het eerst was geconcipieerd. Wat dat betreft was ik afhankelijk van de uitgever. Daar maalde ik niet om, zijn strategie bleek trouwens de juiste. Afkeer... werd bekroond met de prijs van het beste debuut 1977 en met de Yangprijs. Even nog werd er van uitgeverskant gesuggereerd om ‘de lelijk klinkende titel’ (sic) te wijzigen, maar ik hield het been stijf: van De zijpaden van het paradijs, de herwerkte versie van Afkeer... die in 1988 bij Manteau verscheen, was ik nog plusminus tien jaar

1 Tot zelfs in de titel (Vogels van jong en oud verlies) was Gilliams' invloed merkbaar.

[p. 93]

verwijderd. Daarenboven zat ik, om het met Lut Missine te zeggen, gevangen ‘in de netten van Faulkner’.² Tot ziekwordens toe hadden zijn boeken me gebouleverseerd: noch mijn romanpersonage (de adolescent), noch ikzelf waren bij machte de nodige afstand tot het schrijversfenomeen te creëren. (Nu, zomer 1990, lees ik bij Alice Walker een wel erg negatieve interpretatie van de schrijver, met name over wat ze als zijn ‘raciale blindheid’ bestempelt.³ Heb ik Faulkner dan zo fout gelezen? Eigenschappen als: waardigheid, integriteit, trouw, mededogen etcetera vond ik veeleer bij diens zwarte dan bij diens witte personages, zoals miss Dilsey uit The sound and the fury, Beauchamp uit Intruder in the dust, zelfs - zij het op geperverteerde wijze - bij een Joe Christmas, de halfbloed uit Light in august. Zeker - voor Walker, zwarte schrijfster met roots in het Zuiden van de U.S.A. (Georgia, Mississippi), is Faulkner niet zomaar een schrijver over dat Zuiden: hij hoort eveneens tot de witte gemeenschap ervan, daarenboven tot de door Walker zo verafschuwde middenklasse. Dàt blanke Zuiden dat, tot vandaag, nog altijd oprispingen van racisme en organisaties als de Ku-Klux-Klan gedoogt en al evenmin de gevaarlijke consequenties van dat soort blindheid wil zien.)

Lezers die in Afkeer... niet veel verder kwamen dan de eerste bladzijden (waarvoor ik van in het begin alle begrip heb gehad), vroegen me wel eens - daarbij letterlijk afgaand op de titel - of ikzelf dan zo'n hekel had aan de Faulkner-boeken. Met open ogen waren ze in de val gelopen van de inderdaad misleidende titel, terwijl de ironie ervan hun was ontgaan. Maar om dat te zien hoorde je wel wat verder te lezen dan die eerste bladzijden. Ook de dubbele bodem in een zin als: ‘Zijn [= Faulkners] wereld was er een van verderf, stank en verrotting en de vrouwen die erin leefden waren vampiers, losgeslagen monsters’ is Maarten 't Hart trouwens ontgaan.⁴

Nu, op een afstand van ruim tien jaar, wijt ik de ‘dwarsheid’, zo je wil de ‘onleesbaarheid’ van Afkeer... aan een drietal factoren. Primo, mijn stellige overtuiging toen dat ik alleen voor mezelf schreef. (Omtrent de man... was eerst zo goed als afgewezen.) Secundo en desalniettemin: mijn behoefte aan een toehoorder, een lezer. Vandaar dat ik, bij gebrek aan een lezer van vlees en bloed, me er dan maar eentje maakte van

2 Lut Missine, ‘In de netten van Faulkner’. In: Handen, jg. 5, derde kwartaal 1989, p. 13-16.

3 Cf. Walker: ‘Mijn eigen lichte genegenheid voor William Faulkner werd ruw verbroken toen ik me na het lezen van zijn beweringen in Faulkner in the University realiseerde, dat hij geloofde dat witte mensen in zedelijk opzicht hoger stonden dan zwarte; dat witte mensen de taak hadden (die zij dan wel op zich zouden nemen, wanneer het hun uitkwam) om zwarte mensen in politiek opzicht “op weg te helpen” omdat zwarte mensen, naar Faulkners mening, nog niet zover waren dat ze in een democratische gemeenschap naar behoren konden functioneren. Hij dacht ook dat de intelligentie van de zwarte man in direct verband staat met de hoeveelheid wit bloed die hij heeft. [...] Anders dan Tolstoj, was Faulkner niet bereid tot een worsteling om de structuur te veranderen van de maatschappij waarin hij was geboren. Je zou kunnen toegeven dat hij in zijn fictie werkelijk de redenen voor het verval van die maatschappij probeerde te onderzoeken, maar het is helaas, zoals ik al ontdekte toen ik trachtte om Faulkner voor zwarte studenten uiteen te zetten, onmogelijk om op zo korte termijn de man van zijn werk te scheiden.’ De tuinen van onze moeders, een zoektocht. Feministische Uitgeverij Sara, 1986. Nederlandse vertaling van Ank van Wijngaarden. Aangaande de laatste paragraaf van Walkers aanval zou ik willen opmerken dat Tolstoj precies niet zijn beste literaire werk schreef toen hij zich daadwerkelijk ging bezighouden met de ‘structurele veranderingen van de maatschappij’.

4 In NRC (het bewuste kranteartikel ben ik jammer genoeg verloren) schreef 't Hart anno 1977 ('78?) in de geest van: zo zie je maar hoe in Vlaanderen nog over het fenomeen Faulkner en diens vrouwelijke personages wordt gedacht. Als bewijs van het tegendeel schoof hij de engelachtige Lena Grove uit Light in August naar voren. Niettemin blijft daar een onoverzichtelijke stoet krengen van blanke Faulkner-vrouwen tegenover staan.

[p. 94]

papier. (Uiteraard viel hij in de herziene versie weg: ondanks technische en andere tekortkomingen had Afkeer... van bij zijn verschijnen zijn kringetje enthousiaste lezers, waaronder critici.)⁵ Tertio, mijn gebrek aan stilistische discipline⁶ dat, een enkele gelukkige keer, spontanerwijs harmonieerde met mijn ook emotionele ongeremdheid van toen. Hoe hachelijk die argeloze, om niet te zeggen naïeve manier van schrijven in feite was, kunnen we ondermeer lezen bij Jef Boden in zijn bespreking van De Zijpaden-versie⁷: ‘Veel van de emotionele en zelfs passionele kanten van de debuutroman zijn platgestreken, terecht enerzijds omdat er nogal wat onvolwassens en gechargeerds in zat, onterecht wellicht omdat juist die fouten en beperkingen zo goed samengingen met de gedachte van de hoofdpersoon.’ Hoe dan ook: betreuren dat mijn puber intussen ‘een lange broek’ is aangemeten, is even onzinnig als proberen de tijd tegen te houden.⁸

Over de periode toen ik schreef aan Afkeer... - in een duizelingwekkend tempo tijdens de juli- en augustusmaand 1975 - wil ik nog wat persoonlijks kwijt. Het waren - aangezien ik de resterende tijd van het jaar ook nog leraarde - mijn sabbatmaanden die ik ten volle wilde benutten. Het jaar tevoren was er bij mijn toen zevenjarige zoontje een chronische kwaal vastgesteld, ten gevolge waarvan we zijn meer dan gezonde eetlust constant met woorden dienden te verschalken (ze hadden hoegenaamd geen effect op hem). Mijn in maart '73 geboren dochter wendde daarentegen rigoureus het hoofd af van elk ander voedsel dan dat van mijn, door de schok van mijn moeders dood plotseling leeggebleven borst: ten einde raad dienden we haar in een ziekenhuis te laten opnemen. Maar zelfs die (tijdrovende) kwellingen hielden me niet van het schrijven af. Met escapisme had het niets van doen, evenmin was het een directe remedie tegen het verdriet. Er was, dominant en autonoom, een proces in gang gezet waardoor ik me, langzaam maar zeker, uit de wurggreep van de moederliefde bevrijdde. Wonderlijk genoeg hinderde de aanwezigheid van mijn eigen kinderen me daarbij allerminst. Hun al dan niet ‘lieflijke achtergrondgeluiden’⁹ klonken me al bij al als muziek in de oren. We waren ziek, maar we leefden niettemin.

September '75 liet ik mijn nog ovenwarme typoscript van Afkeer... lezen aan mijn vriendin Andrea V. We ontmoetten elkaar toentertijd dagelijks aan de school waarnaartoe we elk onze zoon brachten. Haar reactie achteraf - lovend, bemoedigend maar met ingebouwde reserve, alsof ze plotseling had ontdekt dat ze sedert haar twaalfde jaar bevriend was met een zwaar-op-de-handse wildvreemde - herinner ik me nog als de dag van gisteren. Gezien het precaire moment wogen haar woorden voor mij als lood. Dat ze in haar appreciatie haar weerzin voor mijn eigenzinnig-barokke schrijfstijl niet heeft laten doorwegen, is

5 Onder meer Paul van Aken, Hugo Bousset, Nicole Verschoore. Zie ook de speciale Yang-uitgave: Yang-prijs 1977. Greta Seghers.

6 Zo heeft bij voorbeeld H. Bousset het over ‘virale Faulkneritis’, idem, p. 40.

7 In Lectuurgids, jg. 35 (1988), nr. 10, p. 661.

8 Over de weigering volwassen te worden, zie bij voorbeeld Joseph Brodsky: ‘De ware achtergrond van onze neiging om vast te houden aan onvolwassenheid [...] heeft niet te maken met de weerzin van mensen om weet te hebben van de dood, maar met hun onwil om over het leven te horen. Maar onschuld is het laatste dat je op een natuurlijke manier kunt volhouden.’ ‘Tussen iemand en niemand’. In: Om een schim te plezieren, De Bezige Bij, Amsterdam, 1987, p. 583-384. Vertaling Frans Kellendonk en Kees Verheul.

9 Cf. Buchi Emecheta's opdracht bij haar boek Second Class Citizen: ‘Aan mijn geliefde kinderen [...], zonder hun lieve achtergrondgeluiden zou dit boek nooit geschreven zijn.’ Zie ook Alice Walker: ‘Een schrijfster door, niet ondanks haar kinderen’. Opus citatum, p. 67.

[p. 95]

het zoveelste bewijs dat ware vriendschap intuïtief de goede woorden kiest op het goede moment. Ik ervaar het dan ook als een gelukkige speling van het lot dat haar zoon - hij is welgeteld vierentwintig uur ouder dan mijn zoon - in 1990 is afgestudeerd aan de faculteit letteren en wijsbegeerte met een scriptie waarin hij Afkeer... kritisch afweegt aan De Zijpaden... en vice versa.¹⁰ In het ‘Woord Vooraf’ bij deze scriptie lees ik onder meer: ‘... dat onafgewerkte debuut [= Afkeer...] stond elke nieuwe grote roman in de weg’. Dat is correct en ook weer niet. Juist is dat de onvolkomenheden van Afkeer... me tien jaar lang dwars hebben gezeten, wat uiteindelijk resulteerde in een rigoureuze herwerking waarbij zelfs de titel en de motto's werden gewijzigd. Een herschrijving die daarenboven twee keer zo lang duurde als het schrijven van het origineel. Dat neemt niet weg dat ik in de tussentijd, behalve essays, ook nog Het Blauwe Meisje (1980) en Ontregeling en Misverstand (1983) heb gepubliceerd. De laatste titel beschouw ikzelf wel degelijk als mijn ‘grote roman’, al staat het de lezer natuurlijk vrij daar anders over te denken. (Zoals hij eveneens vrij is De Zijpaden... als een overbodige publikatie te beschouwen.) Dat Faulkners naam is weggevallen uit de titel van de herschreven versie, betekent niet dat ik diens boeken nu minder zou bewonderen. Zijn naam is eruit verdwenen omdat ik het centrale thema van de roman (goed en kwaad, de boom der kennis) inmiddels niet meer exclusief koppelde aan de literatuur van Faulkner. Ik had intussen ook andere schrijvers gelezen die - al hadden ze het niet, zoals Faulkner, in hun macht me te beheksen - me niettemin in hun eigen universum hadden binnengeleid en in velerlei opzichten hun stempel op me hadden gedrukt. Daarenboven had ik zelf een verdedigingsmechanisme ontwikkeld; ik leerde met andere woorden leven met een werkelijkheid waarin goed en kwaad constant in elkaar overvloeiende entiteiten zijn. Of zoals Wim Lockefeer het in zijn scriptie formuleert: ‘In het eerste boek gaat het immers voor een groot deel over het werk van Faulkner en de tegenstelling tussen goed en kwaad in deze en andere literatuur. De zijpaden van het paradijs heeft het ook over deze tegenstelling, maar veeleer in het werkelijke leven, waarbij wordt benadrukt dat door te groeien en volwassen te worden, de mens ontdekt dat de grenzen tussen goed en kwaad, zoals die in het paradijs voorkwamen, in feite zeer vaag en wisselend zijn.’¹¹

Rest er nog de kwestie van de beruchte eerste zin. Dat ik hem vrijwel ongewijzigd in de tweede versie heb overgenomen, motiveerde ik al - zij het slechts gedeeltelijk - in de ‘Verantwoording’ bij De Zijpaden... Het komt erop neer dat ik, in beide versies, de lezer wil binnenvoeren in een statische en inmiddels voorgoed verdwenen wereld. Een wereld onder een stolp, een Waaslands dorp van vóór 1960, waar de tijd onbeweeglijk boven het hoofd van mijn nog kinderlijke protagonist lijkt te hangen als een buizerd boven zijn prooi. (Ik prijs mezelf gelukkig dat ik die wereld heb gekend, al had ik toentertijd het gevoel dat ik er langzaam in stikte.) In feite geeft die eerste zin het leesritme aan. ‘Lezer,’ waarschuwt die zin zowel compromisloos als onherroepelijk, ‘bind je haastige pas in. Voer je tempo terug naar de tijd toen die ook voor jou nog niet synoniem was van eindigheid, van dood.’ Tegelijk parafraseert de complexe structuur van de zin, zoals trouwens het

10 Wim Lockefeer, Na tien jaar Afkeer. Studie naar de evolutie in het schrijverschap van Greta Seghers aan de hand van twee versies van haar debuutroman Afkeer van Faulkner. Met bibliografie van de schrijfster. Leuven, 1990 (Licentiaatsverhandeling, onuitgegeven).

11 Idem, p. 70.

[p. 96]

hele boek, de Faulknerstijl. Voor mezelf was dat - hoe waaghalzerig hoog gegrepen ook - een machtig, zelfberoezend avontuur. Dat aspect nu heb ik in bovengenoemde ‘Verantwoording’ niet expliciet vermeld omdat ik de lezer niet onderschat. Jazeker, van de eerste tot de laatste bladzijde klinkt de taal - ook in de herwerking - onmodieus, plechtig, ouderwets, gemaniëreerd of, zoals een Nederlandse criticus het beliefde te formuleren: ‘reactionair’. Nou, hij slaat de spijker op de kop. Om dat soort wereld waaruit ikzelf ben ontsproten, te kunnen bestrijden, haar afvallig te kunnen zijn, had ik in eerste instantie geen ander middel dan het gebruik van haar eigen wapen: haar eigen taal. Zoiets als een ziekte bestrijden met tegengif dat uit de kiemen van die ziekte is aangemaakt. (Wie eveneens Het Blauwe Meisje, Ontregeling en Misverstand en het, najaar 1990 verschenen Hoe moordend is mijn school heeft gelezen, weet dat ik niet zomaar iets vrijblijvends naar voren schuif.) Ook die taal zelf had een Januskop: enerzijds was er het ‘gemaakte’ instrumentarium van de kansel, de school, de boeken. Anderzijds de zogenaamde ‘omgangs’-taal, met haar reikwijdte niet breder dan een stolp: het rudimentaire, maar vaak ook verrassend rijke taalparticularisme. Een gespletenheid die mijn adolescent - evenmin als de polen goed en kwaad - al vermocht in unisono te laten samenklinken. De kapitale reden trouwens waarom de herwerking van Afkeer... zo'n zware klus voor me was: onder geen beding wou ik ‘het idioom van toen’ noch zijn denkmechanismen ontkrachten, ook al had ik die inmiddels furieus van me afgeschoven.

Al lijkt het schrijven van De Zijpaden... voor de buitenstaander misschien een overbodig avontuur, voor mij daarentegen was het zowel mentaal als stilistisch een leerschool die ik hoe dan ook moest doorlopen. Meer nog dan aan de lezer was ik de herwerking van Afkeer... aan mezelf verplicht.