Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 200]

Stefaan van Laere
Kroniek
Roman van Komrij raakt niet uit de startblokken

Gerrit Komrij, Over de bergen. De Arbeiderspers, Amsterdam, 237 p., 598 BF.

Er is een tijd geweest dat de vaak wat scherpe pen van Gerrit Komrij-de-criticus berucht, ja zelfs gevreesd was. Toentertijd kon je als je ook maar een beetje naam had best helemaal door de beeldenstormer onder de afbrekers in de grond geboord worden, want enkel de kneusjes in het vak ontkwamen aan zijn in vitriool gedoopte schrijfsels. Later ging Komrij ook de televisie en de architectuur te lijf, en bij wijze van tegenwicht dook hij onder in de poëzie, wat resulteerde in twee gezaghebbende bloemlezingen. Verder ging hij totaal uit de bol in zijn eigenzinnige essays over alles en nog wat. Zoals zoveel Nederlandse schrijvers vond hij plots de landsgrenzen te eng en vluchtte naar Portugal, waar hij zich terugtrok in de provincie Tràs-os-Montes. Sindsdien wordt niet alleen Nederland maar ook Vlaanderen door Komrij regelmatig zwaar onder vuur genomen waarbij onder meer een Humo-column met zeurderige beschouwingen over de ‘mietjes’ (Komrij is zelf een notoir homosexueel) voor enige oprispingen zorgde.

Tot zover de voorgeschiedenis. Komrij heeft de roman Over de bergen uit, en dat is binnen het literaire wereldje niet onbelangrijk. Wie zelf vaak kritiek geeft stelt zich immers bij eigen scheppend werk bloot aan die mechanismen waarmee hijzelf anderen beoordeelt, en het moet gezegd dat de recensenten in Nederland Komrij flink door de mangel gehaald hebben. Los van de vraag of het hierbij om een afrekening gaat of niet, kan opgemerkt worden dat Komrij allerminst slaagt in het uitgangspunt van zijn roman, namelijk de confrontatie tussen de dagdagelijkse realiteit waarin zijn hoofdpersonage leeft en de achterliggende romantiek van een dorpsgemeenschap waarin fidalgos, padres en hysterische jongedames figureren. Uitbuiting en hoogmoed, de strijd tegen een totalitair regime en een vleugje idealisme zijn de elementen die het de nieuwkomer (de gelijkenis met de schrijver is bijzonder verleidelijk) moeilijk maken door te dringen tot de mentaliteit van een verknecht volk dat zich afsluit voor vreemdelingen.

Het vijandige huis

‘Geen ogen en geen mond, maar vensters en een voorpoort had het. Het bewoog zich niet, maar stond op een rots geklonken. Het had geen aderen, geen hart en geen hoofd, wel gangen, salons en zolderingen. Een huis. Dat huis is de hoofdpersoon van dit verhaal.
Het was een huis met een ziel. Al meer dan twee eeuwen stond het op zijn rots, het had in zijn ingewanden kinderen oud zien worden en ouderen kinds. Soms, midden in de nacht, zonder dat er buiten maar één zuchtje wind was, begonnen de kastanjehouten balken van de vloer te kraken en onder de dakpannen knarste het gebinte. Heel even voelde men het huis golven, als de romp van een olifant die diep ademhaalde in zijn droom.’ (p. 5)

Met deze passage start Komrij zijn boek, en de inleiding is zowel sterk als zwak. Sterk omwille van de bijna poëtische zeggingskracht. Maar ook zwak omdat Komrij hierin rechttoe rechtaan de arena

[p. 201]

en de premissen van zijn verhaal schetst maar het gegeven in de loop van het boek niet hard kan maken. In de volgende bladzijden wordt verteld hoe Pedro, een jonge kerel uit het verre, bijna hautaine Lissabon waar men Tràsos-Montes als een achterliggende negorij aan de rand van de hel beschouwt, naar het dorp komt afgezakt om er het huis van zijn oudtante te bewonen. Als lezer is men van bij de eerste regel geïndoctrineerd in die zin dat het huis als een zwaard van Damocles boven elke handeling, elke gedachte hangt, en ook in de loop van de beschrijving van de treinreis van Pedro, waarin nochtans geen sprake van het huis is, weet men dat hij er onvermijdelijk moet belanden.

Waar gaat het boek eigenlijk over? Een op het eerste gezicht dwaze vraag, maar wie Over de bergen gelezen heeft kan er niet onmiddellijk een antwoord op bedenken. Plaatst Komrij geschiedenis tegenover heden, de muffe beslotenheid van een klein koud bergdorpje tegenover de niet te stuiten vooruitgang? Dat zou wat al te gemakkelijk zijn, en we geloven daar dan ook niet in.

Laten we even veronderstellen dat Komrij geprobeerd heeft een synthese te bewerkstelligen tussen het pittoreske en rustig voortkabbelende van de ongetwijfeld boeiende Portugese plattelandsvertellingen en de niet te stuiten vaart van een wervelende travellersroman, maar op dit gladde pad glijdt hij meermaals flink uit. Hoezeer hij de figuur van Pedro ook probeert aan te kleden met leuke details (bij voorbeeld als stadsmens weet Pedro dat hij zich moet aanpassen en hij danst mee met de zigeuners), toch heeft deze niet genoeg body om realistisch over te komen. Hoewel Pedro van begin tot einde nadrukkelijk aanwezig is blijft hij niet meer dan een spookverschijning waarover men weinig substantieels te weten komt, en al te vaak blijft Komrij in het louter beschrijvende steken. Wat hij dan weer met verve doet, getuige volgende lukraak gekozen passage:

‘Pedro liep er, aangetrokken door het luide gezang, naartoe. Hij hoefde er niet naar te gissen dat het de zigeuners waren, want alleen de vrouwen hadden zich vermomd en ook de kinderen, jongens en meisjes met zwartbruine teint en golvende haren, liepen onverkleed tussen de dansenden door. Een van de vrouwen, wat sprietiger uitgevallen dan haar metgezellinnen, bootste met een strozak een zwangere buik na, een andere zag eruit als een negerin, een derde had haar hoofd en romp op de manier van een mummie in een aan repen gescheurd laken gewikkeld. De meesten hadden zich uitgedost door een zo vreemd mogelijke combinatie van hoofddeksels, stoffen en te ruim hangende kleren bij elkaar te zoeken: een vaalgroene jagerspet, daaronder een bruine hoofddoek met gele spikkels, om de schouder een rood geruite deken en, tot hoog boven het middel gebonden, een lichtblauwe pyjamabroek. Graciosa zat goeiig lachend op haar driepotig krukje, af en toe licht achteroverbuigend en met haar wijsvinger in de richting van een kledingstuk priemend, alsof ze zichzelf wilde overtuigen dat haar waarneming haar niet bedroog.’ (p. 91)

In dergelijke passages lijkt Komrij te willen zeggen: tiens, ik woon toch in een vreemd land, en het is die verbazing die hem uiteindelijk nekt. Pedro Sousa e Silva dwaalt maar wat rond in een omgeving van legendes, bizarre figuren en oude gewoonten, en nergens wordt hij een man van vlees en bloed die zich verzet tegen de gruwelijke dingen die hem overkomen. Pastoors met bizarre trekjes, dienstboden en grootgrondbezitters: het is allemaal net iets te vaak gezien, net iets te veel televisie om het zwakke verhaaltje aan te dikken.

(Weddenschap: ik vertel het verhaal in drie zinnen. EEN. Stadsmens zakt naar godverlaten plek af om er familiehuis te bewonen. TWEE. Stadsmens gaat gevecht aan met de plaatselijke machthebbers en lijkt te winnen. DRIE.

[p. 202]

Stadsmens weigert te huwen met voorbestemde jongedame, verliest het gevecht. Ik heb gewonnen.)

Uiteraard simplificeert deze recensie. Dat is onvermijdelijk om een boek voor de (nog) niet-lezer bevattelijk te maken, en enkel de ‘grote’ werken blijven na deze behandeling overeind. Dat Over de bergen niet bepaald als een aanrader naar voren komt heeft veel zoniet alles te maken met het povere raamwerk dat Komrij (blijkbaar niet zorgvuldig genoeg) rond zijn Pedro heeft geweven, en ook de liefdesgeschiedenis met ene Fernanda kan de boel niet redden.

Folklore

Bij wijlen lijkt Over de bergen wel een toeristische gids waarin Komrij met zijn getalenteerde pen een rijkelijk palet aan folkloristische gebruiken en pittoreske plekjes heeft uitgesmeerd, en dat kan natuurlijk niet de bedoeling van het boek zijn. Het bedevaartsoord van padre Maduro, Transmontaanse kerken uit de baroktijd en tal van landelijke gewoontes trekken in stoet voorbij zodat het kader waarin alles gebeurt alvast kleurrijk is. Maar helaas wordt de lijst onvoldoende ingevuld, en het zag er allemaal nochtans zo veelbelovend uit:

‘Pedro begreep dat hij niet met het gestolde moment kon meevriezen. Het huis moest worden ontdooid. Het verleden dat er compleet had gestaan, zonder dat iemand iets had weggegooid, moest worden geplunderd en herverkaveld. Het was noodzakelijk dat hij het huis, dat hem had omgevormd en ingekapseld, op zijn beurt invormde en inkapselde. Hij moest op de Schone Slaapster een kus drukken om haar tot leven te wekken. Het huis en hij zouden elkaar tegemoet komen, zodat ze één formaat kregen en één adem.’ (p. 83)

Helaas weet Komrij deze premisse niet waar te maken. Het huis, waar het in Over de bergen tenslotte toch om draait, komt nergens echt tot leven en blijft hooguit een deus ex machina die pas als laatste redmiddel opgeroepen wordt.

De komst van de wat hysterische jongedame die het mondaine milieu waar Pedro uit gevlucht is symboliseert, doet het (schaarse) verhaal enigszins kantelen, maar meer dan een kwelduivel is ze niet. Ook deze vrouw is slechts een figuur van bordkarton, en het hele raderwerk van gebeurtenissen dat Pedro's vlucht tot een nachtmerrie in een gevangenis zonder muren maakt, loopt niet gesmeerd. Al te veel zandkorreltjes in de vorm van talloze zijsprongetjes, onvoldoende cement tussen de verschillende feiten en de al te voorspelbare ineenstorting van het hoofdpersonage laten dan ook een onbevredigende eindindruk na, zeker voor wie zich Komrijs Het Schip De Wanhoop of Twee werelden herinnert. Al bij al een matig voldoende met in het achterhoofd de wetenschap dat Komrij niet echt afgaat maar de literatuurliefhebber toch een revanche verschuldigd is. Hij kan beter als hij wil, zou mijn onderwijzer indertijd gezegd hebben.