Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 203]

Joris Ockier
Kroniek
Vandeloo visie-onair?

Jos Vandeloo, De beklimming van de Mont Ventoux, Manteau, Antwerpen, 1990.

Jos Vandeloo zit weer in het zadel. Al ruim drie decennia schrijft hij - in zijn genre - klassiekers bijeen. Het peloton heeft hij al jaren achter zich gelaten en hij fietst nu - naar eigen zeggen - opnieuw eenzaam in zijn schrijfkamer rond. Met deze lange en lastige beklimming haalt Vandeloo wel zijn nieuwste trofee in huis: De beklimming van de Mont Ventoux, een - ik citeer de flaptekst - ‘bijzonder levensechte roman, waarin de wielersport, en alles wat daarmee te maken heeft, een belangrijke plaats inneemt’.

In het afgelegen Frans-Vlaanderen woont de ietwat eigenzinnige boerenfamilie Blieck: vijf zonen en een dochter, moeder Rose en de vroeg gestorven vader Modeste, een kleindochter en een seniele grootmoeder. Vijf van hen vertellen in levendige monologen hun kijk op hun toch wel kleine wereld.

De oudste zoon heet Clovis. Hij opent het boek met de eerste monoloog. Clovis moet het hebben van het gezonde boerenverstand, niet van boekenwijsheid en niet van hersenen, wel van sluwheid. Het leven is zijn school en hij is wat hoekig en onbehouwen. Vandeloo Anno 1990. Houtekiet achterna.

Zijn broer Gustaaf is anders. Hij doet wat pseudo-intellectueel, vindt Clovis. Die broer van hem is bovendien erg koppig maar van die koppigheid hebben ze allemaal wel wat mee, net als van de familietrots, die stevig ingebakken zit.

Die monologen mogen dan wel erg direct zijn, ze stellen de schrijver toch voor een stilistisch probleem. Het taalgebruik past immers niet bij de beschrijving die Clovis - nota bene - van zichzelf geeft. Clovis beweert namelijk niets van die pseudo-wetenschappelijkheid van zijn broer te moeten hebben. Toch niet onmiddellijk woordenschat voor iemand die vijf regels hoger beweert nooit een examen te hebben afgelegd.

In het tweede hoofdstuk schrijft de auteur een monoloog rond Georges, om wie het in het boek eigenlijk allemaal te doen is. Georges is vierentwintig en profwielrenner. Net als zijn broer Maurice heeft hij zich uit de mest losgewerkt. Maurice is jaren geleden naar Parijs getrokken en verdient nu hopen geld op een niet gedefinieerde manier. Er is trouwens wel meer op de boerderij dat niet gedefinieerd is. Zo is het helemaal niet zo duidelijk wiens zoon Georges eigenlijk wel is. Hij is immers zo anders, een hoofd groter dan Clovis en bijna de helft smaller. Een ‘flyer’, zeggen de kenners en de coureurs. ‘Een snelle jongen met ranke stijl van rijden en een fijne zit op de fiets’. Ook over de identiteit van de ware vader van Mireille, dochter van hun ongetrouwde zus Jeanne, heerst de grootste twijfel. Vandeloo suggereert wel een en ander: vader Modeste - hij had immers toch iets te verdrinken - of misschien wel Clovis?

Georges is bovendien de trots van de familie, zeg maar van de hele streek. ‘Hij heeft ons uit de modder gehaald’, zegt moeder Rose.

We zijn nog maar net de weg op of in het aanzienlijke peloton van personages worden allerlei familiegeheimpjes gesuggereerd. Het is alleen jammer dat de relevantie van die geheimpjes de lezer

[p. 204]

niet meteen duidelijk is en ze daarom ook geen nieuwsgierigheid opwekken.

Op pagina 79 begint dan de eerste wielerwedstrijd. We weten al wie wie is, we kennen hun verleden, we kennen al wat hun eigenaardigheden, hun zicht op de familie. We hopen dat het ooit ergens een functie zal bekleden.

En nu moet het gebeuren: De Ronde van Vlaanderen. We zijn tachtig bladzijden ver en we zitten mee op de fiets, klaar om het spektakel in hart en nieren te voelen, mee af te zien, samen met Georges en wel op dezelfde fiets, of liever, in de bezemwagen.

De kracht van de suggestie waarmee Vandeloo dertig jaar lang menselijk lijden bij de lezer kon doen aanvoelen, is gestrand op deze meedogenloze klim naar de Mont Ventoux. Ook Georges haalt het niet. Hij is pas tweede en we moeten toegeven: het deed ons wel wat pijn. Na de Ronde van Vlaanderen valt niet Georges maar de lezer in een gelaten onverschilligheid. We zitten goed halfweg het boek maar we vonden nog geen spanningslijn, meer nog: we vonden Jos Vandeloo nog niet, tenzij als vlotte verteller maar het is maar de vraag of dat volstaat om een lezer te blijven boeien. Bovendien hanteert Vandeloo in deze roman een ietwat vervlaamst taaltje. Ligt daar ook geen deel van die vervreemding?

De spanning wordt partieel opgebouwd. Dat maakt de beschrijving van de wedstrijd op zich wel behoorlijk spannend. Maar is de spanning ten gevolge van de beklemmende vraag: wie gaat winnen? niet eerder een goedkoop spanningsgegeven? Bovendien ontgaat ons nog steeds de relevantie van die wedstrijd in het verhaalsverloop.

Of heet het dat wij een tekort hebben aan literaire feeling zodat we deze ‘scherpe analyse van onze samenleving’ niet ontwaren in deze ogenschijnlijk vrijblijvende beschrijvingen?

Bladzijde 109, naar de volgende wedstrijd dan maar: Parijs-Roubaix. Toch word je als lezer al wat onrustig. Vandeloo kennende kan die banaliteit toch niet blijven voortduren want of Georges nu eerste of laatste wordt kan nauwelijks nog interessant zijn. Bovendien moet Georges nog naar de Mont Ventoux en het boek begint al behoorlijk te slinken. Het vermoeden (en de hoop) rijst dan ook dat die beklimming wel eens een diepere dimensie zou kunnen krijgen dan de uitputtingsslag van het jaar voordien. Naarmate de bladzijden vorderen neemt echter ook de vrees toe dat we de intensifiëring van deze beschrijvende roman toch niet zullen halen want voor we het weten zitten we namelijk weerom in de bezemwagen ergens tussen Parijs en Roubaix. Georges zit er monter en fris in het zadel. En warempel, je betrapt jezelf op de heimelijke onrust van: zal hij winnen? Maar dat geef je best niet toe, het is immers banaal. Toch een bewijs dat Vandeloo er nog steeds in slaagt de lezer te boeien, al gebruikte hij daar vroeger minder grijpklare thema's voor.

Ondertussen zijn we ook al wat wijzer geworden in de familiegeheimen maar of dat de lezer nog interesseert? Het is immers al duidelijk geworden dat de eigenlijke zin van het verhaal niet in familie-geheimpjes verborgen ligt. Of juister: dat ze irrelevant zijn voor het verhaals-verloop en enkel dienen als entourage van de personages, zeg maar bladvulling. De grote mysteries zitten niet in het verhaal. De weetjes tussendoor dragen dan misschien wel bij tot een beter inzicht in de personages. Jazeker, neem nu Mireille bij voorbeeld. Vader- en grootvaderschap zouden wel eens vervaarlijk dicht bij elkaar kunnen liggen maar wat deert dat wicht ons, ze komt immers in het verhaalsverloop niet te pas? De lezer wacht vruchteloos op het besef van Georges dat zijn buitenechtelijke afkomst bepalend zou geweest zijn of beïnvloedend zou zijn voor de aard van

[p. 205]

Portret van Jos Vandeloo door Anne van Herreweghen.

zijn carrière of, meer nog, zijn aard in het algemeen. Georges zelf verbindt echter zijn uitzonderingspositie geenszins aan een eventuele andere oorsprong...

Maar we hebben allemaal De muur gelezen, er is dus nog hoop dat er een pointe komt waaruit plots de relevantie zal blijken. Het mag goedkoop lijken aan De muur te refereren maar krijgt daar de ogenschijnlijk irrelevante opmerking over de muur van de op rust gestelde magazijnier geen immens diepe maatschappelijke betekenis? Dat zijn we van Vandeloo gewoon. Een banale vervreemding in Het huis der onbekenden krijgt ook een bijzondere maatschappijkritische betekenis. Dus nog even geen paniek, het kan nog allemaal komen, we fietsen dus dapper door. Omhoog en omlaag, tegen wind en af en toe, toegegeven, met de wind mee want Vandeloo schrijft makkelijk leesbaar. Bovendien kondigt de uitgever op de cover aan dat ‘vijf van de gezinsleden in korte, levendige monologen telkens hun eigen verhaal vertellen en hun hoogst persoonlijke kijk op de anderen en op de gebeurtenissen, die het lot van het gezin naar een dramatisch hoogtepunt stuwen’. We zitten op twintig bladzijden van het einde en op honderd kilometer van de eindmeet van Parijs-Roubaix. Georges oogt nog fris en monter, de lezer al heel wat minder.

De rollen worden echter snel omgekeerd. Georges valt en de lezer schrikt

[p. 206]

wakker. Deze ogenschijnlijk onschuldige valpartij kan niet meer zonder betekenis blijven.

We schrijven bladzijde 192: Vandeloo kruipt in zijn pen. In de exact twintig resterende bladzijden begint Vandeloo aan de beklimming van de Mont Ventoux. Alhoewel hij zelf beweerde de grootste moeite gehad te hebben met die nijdige helling, spreidt hij hier zijn meesterlijk schrijversschap tentoon: beklemmend en sober vakwerk dat zich onttrekt aan de banale werkelijkheid. Een meesterlijke magisch-visionaire pointe, zoals we dat van Vandeloo gewoon zijn in al zijn proza, sluit ook deze roman af.

Bij het dichtklappen van het boek is slechts één conclusie mogelijk: hij schreef het boek om die laatste twintig bladzijden met zijn meesterschap te laden. De verrassende pointe is er dan nog wel maar ze kan het hele verhaal niet meer optillen, laat staan met terugwerkende kracht de gebeurtenissen in een nieuw perspectief plaatsen. Je kan de lezer 50 bladzijden op z'n honger laten zitten maar geen 200, zeker niet in een roman van 210 bladzijden.

De sportwereld ligt Vandeloo nauw aan het hart. Hij heeft al vele malen bewezen eerder een sprinter dan een marathonloper te zijn, zoals hij zelf al ten overvloede aan de pers heeft duidelijk gemaakt... Uit een studie van de literaire kritiek op Jos Vandeloo is eveneens duidelijk gebleken dat deze auteur de punten binnenhaalt met kort prozawerk. Romans als Het huis der onbekenden, De Engelse les en Sarah werden zo goed als unaniem langdradigheid en nodeloze uitgesponnenheid verweten. Herschrijven tot vijftig bladzijden was telkenmale de boodschap, een korte sprint dus en liever geen marathon. Ook hier.

De literaire waarde van deze moeizame beklimming moet dus best elders gezocht worden dan in een boeiend verhaalverloop.

Het boek geeft vooral visies. Het gezichtspunt is opgesplitst in 5 blikken en 27 gezichtsfragmenten, veeleer toegespitst op toestanden en meningen dan op de bijzonder schaarse gebeurtenissen.

Eigenlijk zijn we van Vandeloo niets anders gewend: visie, nu al dertig jaar. Alleen blijkt die visie nu heel wat minder maatschappijkritisch geladen te zijn dan vroeger. De visie blijft met andere woorden in de roman zelf steken en verruimt zich niet naar buiten toe.

De visiepolitiek van Vandeloo is bovendien gelouterd. Het personage bij Vandeloo heeft het fundamentele menselijke gevecht met de existentie opgegeven.

Zijn in hoofdzaak tragische kijk op het menselijke lot van eenzaamheid en vervreemding heeft plaats gemaakt voor een milde blik. Hij heeft de bitterheid afgelegd. De zotte boer is best gelukkig en de familieschandaaltjes worden met gelatenheid gedragen. De personages zijn ook sterk geworden. In vroeger werk bracht Vandeloo zwakke figuren. Paul Everaert in Het huis der onbekenden pleegt zelfmoord, David Wijsman uit De muggen heeft het complot niet meer onder controle. Ook het mannetje uit Polen verhangt zich. De nieuwe magazijnier uit De muur capituleert en gaat stenen tellen.

‘Ach Clovis, ge weet toch dat we thuis allemaal een beetje gek zijn’, is de laatste zin van De beklimming van de Mont Ventoux. Sprekend.

Vandeloo etaleert hier een profwielrenner maar is zelf de wielertoerist: hij bekijkt rustig het landschap en neemt ruimschoots de tijd voor een ommetje. Hij fietst druk becommentariërend door het menselijk landschap, niet echt met een welbepaald doel en zoals het een goede wielertoerist past: met een stevige sprint op het einde, om hevig bezweet en met de tong in het wiel thuis te komen, alsof het ‘de hel’ was.