Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 227]

Ortwin de Graef
Kroniek
De betekenis achter de rug

John Paul Russo, I.A. Richards. His Life and Work. London, Routledge, 1989, 843 p., £40.

Ortwin de Graef is Aspirant van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek aan de K.U. Leuven.

If half of Shakespeare's correspondente were discovered, I'd burn it - unread.
I.A. Richards, in John Paul Russo, I.A. Richards, p. 667.

Eén van de (terecht) minder bekende verhalen van Jorge Luis Borges handelt over een Britse filosoof, Samuel Carlyle, die een groot deel van zijn leven wijdde aan het schrijven van de definitieve biografie van zijn leermeester en vriend, George Llewelyn¹. Het probleem hierbij was dat Llewelyn, die nog in leven was toen Carlyle dat leven begon te schrijven, een grondige hekel had aan biografieën, en zonder daarom onvriendelijk te zijn waren hij en zijn ‘levensgezellin’ niet bepaald vrijgevig met biografische details. Carlyle besloot dan maar van de nood een deugd te maken en na zo'n twintig jaar - Llewelyn was ondertussen overleden - had hij een massief boek bij elkaar geschreven dat voor het overgrote deel bestond uit een uitvoerig chronologisch commentaar op Llewelyns werk, met slechts hier en daar een paar details over zijn leven. De rest van het verhaal laat zich wellicht raden: terwijl Carlyle druk doende was de drukproeven van zijn The Life and Works of George A. Llewelyn te corrigeren overleed ook Llewelyns levensgezellin, en uit de nalatenschap bleek dat zij, daarin bijgestaan door Llewelyn, niet minder dan 70 dagboeken had volgeschreven met een uiterst gedetailleerd relaas van het leven van de filosoof. Carlyle stond echter onder grote druk van zijn uitgever en kreeg niet meer de kans deze unieke schat aan materiaal te verwerken. Het feit dat bij de uiteindelijke publikatie van The Life and Works enkele recensenten op deze onfortuinlijke omstandigheid wezen was voldoende om de meeste mogelijke lezers (en dat waren er al niet zo erg veel) ervan te overtuigen dat het vestandiger zou zijn te wachten op de echt definitieve biografie. Die werd echter nooit geschreven. Carlyle eindigde zijn leven in verbittering, en met een grondige hekel aan biografieën.

Zoals moge blijken uit deze korte samenvatting gaat het hier inderdaad niet om één van Borges' betere verhalen, maar de gelijkenis ervan met het verhaal van John Paul Russo, wiens biografie van de Britse literatuurcriticus en linguïst I.A. Richards (1893-1979) hier voorligt, is te treffend om niet onderstreept te worden. Russo is weliswaar nog niet overleden, en of hij nu, net als zijn leermeester vroeger, een hekel heeft aan biografieën valt te betwijfelen, maar het zou wel heel verwonderlijk zijn als hij niet enige frustratie had gevoeld

1 Borges' verhaal werd gepubliceerd als proloog tot zijn bundel El jardin de senderos que se bifurcan (1941). Een Nederlandse vertaling is opgenomen in het ‘Aanhangsel’ bij Jorge Luis Borges, De Zahir. Verhalen. Amsterdam, De Bezige Bij, 1975 (2de druk; 1ste druk 1967), 205 p. (oorspr. titels El Aleph en Ficciones, vert. A. Sillevis).

[p. 228]

toen hij in het laatste stadium van zijn werk moest vaststellen dat ook Dorothy Richards bij haar overlijden een enorme verzameling dagboeken (75) met haar en Richards' aantekeningen achterliet, dagboeken waarvan zij Russo misschien wel het bestaan maar nooit het belang had laten vermoeden. In tegenstelling tot Borges' Carlyle kreeg Russo wel de kans om hier en daar een noot met betrekking tot dit nieuwe materiaal in te lassen², maar dat versterkt eigenlijk alleen maar de indruk dat zijn I.A. Richards: His Life and Work een gemiste kans is - althans wat het eerste deel van de ondertitel betreft. Het zou jammer zijn als ten gevolge hiervan ook Russo's werk ongelezen zou blijven, want hoewel het boek er vrijwel nergens in slaagt de staat van licht bevreemdende maar ontspannen gêne te creëren die een goede biografie schenken kan, is L.A. Richards als kritisch document een waardevolle bijdrage tot de geschiedschrijving van de literatuurstudie. Schrijven over het werk van Richards is immers ook schrijven over de inrichting van de moderne literatuurkritiek en -theorie als ‘wetenschappelijke’ academische discipline³, en het is dit aspect van Russo's onderzoek dat zijn boek ver boven de lokale geschiedenis van de Angelsaksische literatuurstudie uittilt.

2 Zo bij voorbeeld op p. 817, waar Russo het bestaan van deze dagboeken vermeldt, zonder er evenwel op te wijzen dat hij ze niet voldoende grondig heeft kunnen raadplegen. Voor meer informatie hierover, zie de recensie van Russo's werk door Richard Luckett, ‘Richards' “literary executor”’, in The London Review of Books, 11:24, 21 december 1989, p. 10-11.

3 Voor meer kritische bedenkingen over Richards' rol in deze institutionele geschiedenis kan men onder meer terecht bij Paul A. Bové, Intellectuals in Power. A Genealogy of Critical Humanism. New York, Columbia University Press, 1986, p. 39-77.

Cambridge English

Toen Richards in 1911 naar Cambridge trok was er nog geen aparte plaats in het curriculum voor de studie van de moderne (niet-antieke, niet-middeleeuwse) taal en literatuur. Hij begon geschiedenis te studeren, maar gaf dat al gauw op: ‘I don't think History should have happened’ (p. 35), was zijn verantwoording voor die beslissing, en dat anti-historische sentiment zou hem zijn hele leven bijblijven. Vooral onder invloed van C.K. Ogden, met wie hij jarenlang zou samenwerken, wendde Richards zich dan maar tot de filosofie, wat in die dagen in Cambridge betekende dat hij zich moest inwerken in het conflict tussen het tanende Britse idealisme (hij volgde onder meer lessen bij de wat excentrieke neo-Hegeliaan J.M.E. McTaggart) en de opkomende analytische filosofie (vooral G.E. Moore was hier zijn leermeester). Samen met zijn verdere lectuur van psychologische en wetenschappelijke werken vormde dit conflict een mengeling die rijk genoeg was om nog vele jaren op te blijven draaien, maar rond 1919 had Richards er geen zin meer in en besloot hij professioneel bergbeklimmersgids te worden. Met dat doel ging hij aankloppen bij Mansfield Forbes, een Cambridge don die goede contacten had in de bergbeklimmerswereld. Twee jaar voordien had Forbes echter ook de eerste onafhankelijke afdeling Engelse literatuur aan Cambridge opgericht, en na een kort gesprek dat begon bij de voor- en nadelen van het bergbeklimmen in het Lake District en vandaar vrij voorspelbaar bij Wordsworth aanbelandde, besloot hij Richards aan te werven als docent in het nieuwe programma.

In de vijftien jaar die daarop volgden schreef Richards zijn belangrijkste werken: The Foundations of Aesthetics (1922, in samenwerking met Ogden en James Wood); The Meaning of Meaning (1923), een invloedrijke taalfilosofische studie geschreven in samenwerking met Ogden; Principles of Literary Criticism (1924),

[p. 229]

I.A. Richards tijdens zijn verblijf in de Disneystudio's in 1943. Richards is bezig met het ontwerpen van een tekenfilm voor het onderricht in Basic English. Met een beetje goede wil kan de foto gelezen worden als een allegorie van Richards' leespraktijk: vlak voor zijn neus de vraag - ‘What is the time?’ -, het lokale antwoord - ‘The time is one’ -, en het universele antwoord - ‘It is One’. Richards slaat de ogen ten hemel: daar hangt de zon van het Goede en het Ware: de Betekenis.

Richards' eerste strikt literatuurtheoretische werk en, zoals de titel al laat vermoeden, een fundamentele inleiding tot een discipline die er voordien eigenlijk nog geen was; Science and Poetry (1926), een studie waarin hij de voor hem centrale spanning tussen literaire (‘emotieve’) en wetenschappelijke (‘referentiële’) taal en waarheid trachtte te articuleren; Practical Criticism (1929), een boek dat voor ongeveer de helft bestaat uit een verzameling van lectuurrapporten (‘protocols’) van studenten en collega's, door Richards van vaak prozaïsch maar soms briljant en/of cassant commentaar voorzien⁴, en wellicht om

4 Zo schrijft hij naar aanleiding van het protocol van een blijkbaar niet bijster begaafd lezer: ‘This reader writes to me, “I visualise everything otherwise, things mean little to me”, developing by an accident of punctuation a criticism I would not be so rude as to make.’ I.A. Richards. Practical Criticism. A Study of Literary Judgment. London, Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., 1930 (2de, herziene druk; 1ste druk 1929), p. 133.

[p. 230]

die reden zijn meest bekende werk (het is immers altijd aangenaam om dommigheden van anderen door een intelligente auteur doorprikt te zien worden); Mencius on the Mind (1931), een studie waarin hij niet enkel een theoretisch kader trachtte te schetsen voor zijn andere grote passie, de Chinese beschaving, maar ook een aantal aanzetten gaf voor de toen nog vrijwel onbestaande vertaalwetenschap; en Coleridge on Imagination (1934), een nogal laattijdige poging om aansluiting te zoeken bij zijn grote voorganger in de Engelse literatuurtheorie.

Basic English

Ofschoon hij met werken als Principles en Practical Criticism (en mede geholpen door zijn haast legendarische sprekerstalent en zijn voor die tijd zeldzame verdienste iets zinnigs te kunnen zeggen over het werk van grote tijdgenoten als Eliot, Joyce en Pound) een enorme reputatie als één van de meest vooraanstaande literatuurtheoretici van zijn tijd had verworven - een reputatie die zich overigens nog verder ontwikkelde met de nochtans gereserveerde navolging die hij kreeg in het Amerikaanse New Criticism -, was Richards rond 1930 al druk bezig een ander pad in te slaan. Tijdens een verblijf als gastprofessor Engelse literatuur aan de Tsing Hua Universiteit in China (1929-30) werd hij niet enkel getroffen door het voorbeeldige gedrag van zijn studenten⁵, maar kwam hij ook tot de vaststelling dat het onderricht in de Engelse taal zoals dat in die tijd verzorgd werd veel te wensen overliet. Bij het schrijven van The Meaning of Meaning waren Richards en Ogden al op de gedachte gekomen dat er zoiets is als een kernwoordenschat waarmee alle andere woorden van een taal gedefinieerd (en dus overbodig gemaakt) kunnen worden; Ogden had zich ondertussen beziggehouden met het opstellen van zo'n lijst (850 woorden) voor het Engels, het zogenaamde Basic English, en vanaf het begin van de jaren dertig begon Richards zich met bewonderenswaardige ijver toe te leggen op het ontwikkelen van een programma Engels als vreemde taal op basis van ‘Basic’. Dat project, waarin hij zowel zijn linguïstische interesse als zijn oprechte missionaire inspiratie kon doen gelden, heeft hem nooit meer losgelaten, en zijn literatuurtheoretische interesse moest plaats ruimen voor didactische experimenten en voor zijn bezigheden als wereldambassadeur van Basic⁶. Hij vertaalde onder andere Plato's

5 De meningen over Richards' sinofilie zijn verdeeld: sommigen zien er een moedig verzet tegen imperialistisch etnocentrisme in, terwijl anderen suggereren dat het soort lofzangen dat hij aan de Chinezen opdroeg niet veel meer zijn dan klassieke voorbeelden van idealistisch geïnverteerd etnocentrisme, dat - hoe goed het ook bedoeld is - alleen maar verschilt van de ‘positieve’ imperialistische vorm in termen van valorisatie, niet in termen van kritisch respect. Bij het lezen van beschrijvingen als de volgende vind ik het in elk geval moeilijk om niet voor deze laatste interpretatie te kiezen: ‘the black-haired people, the sons of Han, that stable, humane, non-violent, mutually respectful, custom-ruled, law-abiding, frugal society showing one how human beings can live safely together under conditions of daunting hardship and impoverishment.’ (p. 405) Margaret Thatchers ‘very wonderful hardworking Japanese’ zijn hier minder veraf dan Richards' politieke overtuigingen toelaten.

6 Richards bleef nog wel vrij intensief bezig met literatuur - op latere leeftijd begon hij ‘zelfs’ toneelstukken en poëzie te schrijven en één van zijn laatste boeken, Beyond, bestond uit een kritische lectuur van Homeros, het boek Job, Plato en Dante op zoek naar een antwoord op de ultieme vragen van goed en kwaad. Richards zelf beschouwde dit boek als ‘a Swan Song to be composed during my descent into a rather vast trough whose full depth I don't yet see,’ (p. 609) maar hoe diep hij ook in de maalstroom van de Westerse Waarden afdaalde, het peil van zijn werk uit de jaren twintig haalde hij toch niet meer.

[p. 231]

Republiek⁷ en passages van Homeros naar Basic, stortte zich op het maken van taaldidactische tekenfilms (het vak ging hij leren in de Walt-Disneystudio's) en schreef een bestseller, English Through Pictures (1945), waarvan er meer dan een miljoen exemplaren verkocht werden.

In pijnlijke tegenstelling tot Richards' enthousiasme was het succes van Basic slechts van korte duur: de groeiende dekolonialiseringsbeweging verwees het project van een wereldgemeenschap rond (een rudimentaire versie van) het Engels naar het rijk der suspecte wensdromen (waar het tot op zekere hoogte ook thuishoort), terwijl ook op theoretisch gebied meer en meer linguïsten en didactici zich tegen Richards' methode kantten. Richards leed erg onder deze mislukking - in 1973 sprak hij over Basic als ‘the perpetual posion of my existence’ (p. 467) -, maar hij verloor nooit echt zijn optimisme: gedreven wereldverbeteraar die hij was, trok hij in de winter van 1978 zelfs opnieuw naar China om het project voor de zoveelste keer aan te zwengelen - hij was toen 85. Die reis zou echter fataal zijn: Basic kwam niet meer van de grond en Richards, die ook erg geplaagd werd door waterzucht, stierf kort daarop van uitputting.

7 Eén van de relatief schaarse amusante wetenswaardigheden in Russo's boek is dat Richards' The Republic of Plato (1942) tijdens de tweede wereldoorlog werd uitgedeeld onder de Amerikaanse gevechtstroepen (p. 435): kauwgom, condooms, een Zippo, en Plato - wat kan een GI zich nog meer wensen? Voor de Republiek had Richards overigens een bijzondere voorkeur: hij had ook plannen om er een dramatische televisieserie in 22 afleveringen van te maken. Jammer genoeg is daar nooit veel van in huis gekomen: het had een interessante republikeinse concurrent voor Dynasty kunnen zijn, en vooral de groteske metafysische poppenkast aan het begin van Boek VII, waar Richards een hele aflevering aan had willen wijden (‘The Parable of the Cave’), zou uitstekend televisiespektakel hebben kunnen opleveren.

Betekenisbelijdenis

Eén van de meest centrale bezwaren waar Basic mee te kampen kreeg, was dat het op lange termijn meer zou bijdragen tot de verarming dan tot de verspreiding van de Engelse taal. Of dat een terechte kritiek is wil ik hier in het midden laten, maar eerlijkheidshalve moet er wel op gewezen worden dat Richards zelf Basic niet als een vervanging van maar enkel als een primaire inleiding tot het Engels opvatte. Zoals hij zelf schreef, in Basic, ‘Basic is no air-tight vessel. It's a strong framework on which any learner of English may keep on hanging bits of the rest of English all the time.’ (p. 403) Voor hemzelf waren overigens ook de bestaande ‘bits of the rest of English’ niet genoeg: terwijl hij met zijn rechterhand vrolijk fluitend maar genadeloos bezig was in de Engelse woordenschat te snoeien, was zijn linkerhand druk in de weer met het ontwerpen van nieuwe terminologieën en van een meer amusant dan navolgenswaardig systeem van diakritische tekens waarmee men in de schrijftaal verschillende graden van ironie, onzekerheid, verbazing en dies meer zou kunnen uitdrukken⁸.

Die schijnbare tegenstelling tussen de diakritische en terminologische expansie van uitdrukkingsmogelijkheden aan de ene kant, en de reductie van een taal tot haar noodzakelijke en voldoende kern aan de andere kant is eigenlijk exemplarisch voor Richards' denken in het algemeen. Van begin tot eind en in Cambridge English net zo goed als in Basic English was het zijn hoofddoel ‘to stop

8 Een programmatische verdediging van dit vrij naïeve systeem van ‘metasemantic markers’ of ‘specialized quotation marks’ is opgenomen in Beyond (New York, Harcourt Brace Jovanovich, 1974, p. xi-xiv). Een notatie als ‘^diverbondenheid met de grond^di’, bij voorbeeld, suggereert dat de ingebedde frase een gevaarlijke connotatie (‘dangerous intervention’) heeft, terwijl iets als ‘^rverschil^r’ betekent dat er gerefereerd wordt naar een bijzonder gebruik van het woord ‘verschil’.

[p. 232]

the leakage of information’⁹ en hij beschouwde zichzelf dan ook als een verlichte ‘Communications' engineer’ (p. 513): voor Richards blijft de taal toch altijd een instrument dat, hoe rudimentair of verfijnd ook, ten dienste staat van de Betekenis, en aan de uiteindelijke aanwezigheid van die betekenis - die overigens niet enkel een epistemologische maar ook en misschien zelfs vooral een ethische categorie is - heeft hij nooit echt getwijfeld. Net als de Zon van het Goede in Plato's parabel hangt de Betekenis bij Richards altijd ergens achter de rug, en hoe gevoelig hij ook was voor de onhandelbaarheid van de tekens, toch bleef hij de vormen van de taal altijd beschouwen als ketens aan de wand waaraan de mensheid zich kon optrekken naar de integriteit van de universele oprechtheid (sincerity). Die ideële integriteit was de motor van zijn werk, het was de ultieme esthetische èn utilitaristische sanctie van zijn ondernemingen, de legitimerende synthese van zijn voortdurend schipperen tussen idealisme en empirisme, of nog - om de termen te gebruiken waarom hij misschien nog het meest herinnerd wordt - de ground van zekerheid die het mogelijk maakt tenor en vehicle van wetenschap en poëzie (of vice versa) samen te lassen tot metaforen van heelheid en eenheid.

Het is al te makkelijk om smalend te doen over Richards' ambitie om een nieuwe seculier-wetenschappelijke universaliteit te stichten, maar toch moet erop gewezen worden dat de projectie van een dergelijke idealiteit uiterst problematische consequenties kan hebben, al was het alleen maar voor de praktijk van het lezen. Een treffende illustratie hiervan is zijn berucht en, volgens Russo, vaak verkeerd geïnterpreteerd diagram van ‘the events that take place when we read a poem’ in Principles of Literary Criticism: Richards mag dan wel expliciet stellen dat we deze ‘hiëroglief’ niet mogen beschouwen als ‘a picture of the nervous system’, de vraag blijft toch of we zijn visuele ‘Shelley into Sherrington’-metafoor niet moeten lezen als een symptoom van een optimistisch en onvoldoende kritisch positivisme, dat weliswaar de complexiteit van het lezen erkent maar die complexiteit onmiddellijk tracht te neutraliseren in het determineerbaar mathematisch schema van een half-fantasmatische Wetenschappelijke Orde¹⁰.

Een gelijkaardige bedenking wordt uitgelokt door het complementariteitsbeginsel, een ander ‘wetenschappelijk’ model, dit keer ontleend aan de ‘nieuwe fysica’, dat dienst deed als stoplap in Richards' latere theorieën (p. 169-170). Het principe werd voor het eerst geformuleerd door Niels Bohr in 1927, maar Richards ontdekte het pas in het begin van de jaren vijftig via het werk van Oppenheimer en De Brogue. De aantrekkelijkheid van dit begrip is duidelijk: de suggestie dat schijnbaar incompatibele interpretaties elk een deel van de waarheid kunnen representeren en dus uiteindelijk niet met elkaar in tegenspraak hoeven te zijn is immers gefundenes Fressen voor iemand die psychologische, linguïstische, ethische en esthetische modellen tracht te homogeniseren. Het gevaar van zo'n principe is echter al even duidelijk - en dat wordt ook beves-

9 Zie ‘Beginnings and Transitions: I.A. Richards Interviewed by Rueben Brower’, in: Rueben Brower et al. (red.), I.A. Richards. Essays in His Honor. New York, Oxford University Press, 1973, p. 15-41; p. 20.

10 Zie I.A. Richards, Principles of Literary Criticism. New York, Harcourt Brace and World, s.d. (1ste druk 1924), p. 117. Charles Scott Sherrington was een prominent pionier van de neurologie; zijn The Integrative Action of the Nervous System (1906) was een grote bron van inspiratie voor Richards. De formule ‘Shelley into Sherrington’ werd door Richards zelf gebruikt in 1970 (cf. Russo, p. 179). Voor Russo's commentaar, cf. p. 184 e.v. Het moet gezegd dat Russo op zijn best is wanneer hij dit positivistisch optimisme van zijn leermeester - dat overigens ook diens naïeve geloof in de essentiële goedheid van het (communicatie-)technologische bestel bepaalde - op de korrel neemt.

[p. 233]

Richards' representatie van ‘the events which take place when we read a poem’.

tigd in Richards' gebruik ervan: een a priori geloof in uiteindelijke complementariteit sluit het uithouden van contradicties als contradicties uit en baant de weg voor een vlucht voorwaarts naar een geruststellende zekerheid die strikt genomen niet verworven is. Richards' complementariteitsbeginsel mag dan niet meer zo positivistisch zijn als zijn vroegere neurofysiologische credo, het blijft toch een bedenkelijk optimistische panacee tegen interpretatieve moeilijkheden: als poging om een theoretische verantwoording te schetsen voor de noodzakelijke oppositie tegen het dogma van de ‘single, one and only, right solution’¹¹ is het complementariteitsprincipe ongemeen belangrijk, maar tussen de erkenning van de onmogelijkheid van de ene juiste lezing en het geloof in de eenheid van alle juiste lezingen liggen meer bezwaren dan dat principe kan beheersen. Hoe het ook zij, of het aura van wetenschappelijkheid waaraan Richards' theorieën hun prestige ontlenen nu van experimenteel-wetenschappelijke of van quantumtheoretische signatuur is, aan de diepe verworteling van zijn denken in een organisch idealisme is hij nooit kunnen ontsnappen¹², en dat hij zich daar-

11 I.A. Richards, ‘Beauty and Truth’, in Complementarities. Uncollected Essays. Edited by John Paul Russo. Cambridge, Harvard University Press, 1976, p. 215-225; p. 217.

12 Een beknopte maat nog steeds uiterst relevante kritiek op dit aspect van Richards' werk werd in 1956 geformuleerd door Paul de Man in ‘The Dead-End of Formalist Criticism’, in Blindness and Insight. Essays in the Rhetoric of Contemporary Criticism. London, Methuen, 1983 (2de, vermeerderde druk; 1ste druk 1971), p. 229-245. De Man wordt op zijn beurt de les gespeld (maar op weinig overtuigende wijze) in Richard Shusterman, Critique et poésie selon I.A. Richards. De la confiance positiviste au relativisme naissant. Lille, Atelier National de Reproduction des Thèses, 1988, p. 393-395.

[p. 234]

mee in een grote literaire en filosofische traditie schijnt in te schrijven mag geen excuus zijn: ook een traditie moet gelezen worden, en de beste manier om dat niet te doen is precies door ervan uit te gaan dat men er zich kan inschrijven.

Balans

In zijn bespreking van I.A. Richards merkt de prominente Amerikaanse literatuurtheoreticus Jonathan Giller op dat Russo's poging om zijn meester in het gezelschap van Johnson, Coleridge, en Arnold te plaatsen niet echt geslaagd is: de lectuur van deze biografie, zo schrijft hij, ‘[...] may encourage, rather, a demotion. Richards' reputation in literary studies seems surprisingly overblown, when one considers what he actually accomplished.’¹³ Wat de eigenlijke inhoud van Richards' geschriften betreft is Cullers oordeel hard maar rechtvaardig¹⁴. Toch mag men daarbij niet uit het oog verliezen dat Richards' belangrijkste verdienste van meer praktische aard is: met slechts lichte overdrijving (en zonder daarmee het Russische formalisme en het Praagse structuralisme tekort te willen doen) kan inderdaad gezegd worden dat de praktijk van het linguïstisch gevoelige close reading, ongetwijfeld één van de meest formatieve tendensen in de twintigste-eeuwse literatuurstudie, van ricardiaanse origine is. Het feit dat de onhoudbaarheid van Richards' nogal dogmatische afwijzing van zogenaamde extrinsieke factoren (vooral geschiedenis en biografie) ondertussen wel voldoende gedemonstreerd is en dat we in onze analyses van ambiguïteit, contradictie, ironie, en contextuele determinanten vandaag misschien minder geneigd zijn dan hij dat was om al die confligerende tekstbewegingen in een uiteindelijk uitgebalanceerde complementariteit op te heffen, betekent niet dat we niet in grote mate, zij het vaak op indirecte wijze, schatplichtig zijn aan deze ‘Leeuwenhoek of criticism’ (p. 216). Si monumentum requiris, circumspice. Maar dat moeten we dan wel snel doen, want in een tijd waarin er meer en meer gestreefd wordt naar een afschaffen van de ver van vreedzame coëxistentie van linguïstiek en literatuurstudie in onze filologische programma's is dat monument dringend aan bescherming toe. In die zin is Russo's relaas van Richards' carrière dan ook een belangrijke vingerwijzing, zij het dan voornamelijk per obliquum. Hun klassieke samentrekking ten spijt zijn taal- en letterkunde ver van ‘complementair’, en het verhaal van Richards' levenslange ambitie om het tegendeel te bewijzen is een verhaal van mislukkingen en hardnekkig optimisme - maar die mislukkingen tonen ook aan hoe literatuurstudie en linguïstiek het elkaar moeilijk maken op een manier die lezen en denken alleen maar ten goede kan komen. Richards mag dan niet de enige zijn aan wie we dat inzicht te danken hebben, het feit dat hij zich heel zijn leven tevergeefs ingespannen heeft om door middel van praktische leesoefeningen de wederzijdse weerspannigheid van literatuur en linguïstiek wetenschappelijk te neutraliseren maakt zijn werk wel een uiterst belangrijk pleidooi voor de waarde van die weerspannigheid. Misschien is dat een wat wrange balans voor iemand die zich als communicatiemanager en hermeneutisch trouble shooter trachtte te profileren, maar het zal ons in elk geval leren.

13 Jonathan Culler, ‘Odd but optimistic’, in: Times Literary Supplement, 4536, 9-15 maart 1990, p. 246.

14 En zoals dat met dergelijke oordelen gaat werd het hem niet in dank afgenomen, getuige de korte polemiek die op zijn bespreking volgde in de brievenrubriek van TLS.