Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 235]

Peter Venmans
Kroniek
Links op een rechts continent Over Eduardo Galeano

Eduardo Galeano, De aderlating van een continent. Amsterdam, Van Gennep, 1976, 372 p.
Eduardo Galeano, Het begin. (Kroniek van het vuur, 1). Amsterdam, Van Gennep, 1986, 327 p.
Eduardo Galeano, Gezichten en maskers. (Kroniek van het vuur, 2). Amsterdam, Van Gennep, 1987, 344 p.
Eduardo Galeano, De eeuw van de wind. (Kroniek van het vuur, 3). Amsterdam, Van Gennep, 1988, 362 p.

‘De geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars. Voor de mondelinge overlevering zorgt het volk. De schrijvers fantaseren. Zeker is alleen de dood.’ Het citaat is van Danilo Kiš en Bernlef gebruikt het als motto bij zijn Midden-Europaroman Publiek geheim, maar het had net zo goed van de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano kunnen zijn.

In talrijke essays en boeken als De aderlating van een continent en Kroniek van het vuur stelt Galeano telkens weer vast dat de officiële geschiedenis geschreven wordt door de overwinnaars. De ‘historia oficial’ van Latijns-Amerika wordt gedecreteerd door het Noordamerikaanse State Department, het I.M.F. en plaatselijke oligarchieën. Succesvolle multinationale ondernemingen verkopen niet alleen cola of auto's, maar ook ideologie. Ook in de schoolboekjes staat alleen de versie van overwinnaars.

De ándere versies van de geschiedenis verneem je via de mondelinge overlevering, op straten en pleinen en in de metro's van elke grootstad. De levensverhalen van gewone mensen hebben een eigen geheugen, dat vaak niets uit te staan heeft met de luidverkondigde waarheden van regeerders. De gewone man weet maar al te goed waar de geschiedenis hem en de zijnen in het vel snijdt.

De schrijvers fantaseren. Niet omdat de waarheid alleen oninteressant is, maar omdat de moed van de verbeelding nodig is om die waarheid vast te leggen, om het publieke geheim op film te zetten. De schrijver luistert naar wat de mensen hem te vertellen hebben, bevraagt het collectieve en individuele geheugen. ‘Omdat elke daad van vernietiging vroeg of laat een antwoord krijgt in een daad van schepping’ schrijft Galeano ergens.

Zeker is alleen de dood. Over de dood in Latijns-Amerika heeft Galeano vele bladzijden geschreven. Er bestaat op dat continent zoiets als een cultus van de heroïsche dood. De officiële geschiedschrijving maakt van haar slachtoffers helden en martelaars en probeert zich zo hun dood toe te eigenen. De dagelijkse geschiedenis van de dood in Latijns-Amerika is echter een banaal en monotoon verhaal. De statistieken zijn er om te bewijzen dat men er vroegtijdig sterft, niet in een heroïsche politieke strijd, maar omdat het economische systeem dat zo geprogrammeerd heeft.

Met dit alles is de toon gezet. Galeano is geen introverte literator, maar een journalist en gedreven observator van de sociale werkelijkheid. Hij probeert daarbij vooral de zwarte kant van de geschiedenis zichtbaar te maken. In Latijns-

[p. 236]

Eduardo Galeano (© foto Camilla van Zuylen).

Amerika is dat geen sinecure. Galeano's pogingen worden voortdurend beknot door wat hij ‘la máquina’ noemt. Die machine is het systeem van censuur en repressie, dat boeken verbrandt of verbiedt, woorden schrapt, de dingen hun naam ontneemt en er de leugen voor in de plaats stelt. ‘La máquina’ is de grote vervreemder.

In Dagen en nachten van liefde en oorlog geeft Galeano een beschrijving van dat systeem dat de computer programmeert

[p. 237]

die de bankier alarmeert die de ambassadeur waarschuwt die net aan het dineren was met de generaal die de president dagvaardt die de minister verordonneert die de directeur général bedreigt die de bovenchef vernedert die de onderchef afblaft die de bediende domineert die de arbeider veracht die zijn vrouw mishandelt die haar kind slaat dat de hond schopt. Tegenover die infernale machinerie plaatst Galeano zijn eigen getuigenis: echtgebeurde verhalen, opgetekend langs de weg, reisanekdotes, dagboeknotities. De schrijver kijkt verwonderd door het sleutelgat. Galeano schrijft naar eigen zeggen om antwoorden te zoeken op vragen die hem hardnekkig blijven bestoken, als koppige muggen die hem storen in zijn slaap. Maar wat hij schrijft vanuit zijn slapeloosheid beantwoordt soms aan een sociale vraag.

Het eerste grote systematische werk van Galeano is De aderlating van een continent uit 1971. De titel en de Nederlandse ondertitel ‘Vijf eeuwen economische exploitatie van Latijns-Amerika’ zijn duidelijk genoeg. In het Spaans staat er ‘venas abiertas’: open venen. Latijns-Amerika ondergaat niet een eenmalige aderlating, maar een constante, systematische leegloop. Natuurlijke rijkdommen vloeien af, het organisme wordt er alsmaar zwakker door. Een heel continent wordt geofferd aan de buitenlandse markt.

De eerste zin van de tekst luidt als volgt: ‘De arbeid is internationaal zo verdeeld dat sommige landen zich specialiseren in winnen en andere in verliezen.’ (p. 9) Galeano's hoofdstelling is dat de rijke landen meer verdienen aan het consumeren van produkten dan Latijns-Amerika aan het produceren ervan. Het rijke deel van de wereld is slechts rijk kunnen worden dankzij de systematische verarming van arm.

Een eerste formulering van die hoofdstelling luidt als volgt: ‘De armoede van Latijns-Amerika is het resultaat van haar eigen rijkdom, met name van de rijkdom van haar bodem.’ Het goud en het koper in de grond van Latijns-Amerika hebben het continent berooid gemaakt, de zilverkoorts heeft het geruïneerd. Bananen, suiker en koffie hebben haar afhankelijk gemaakt van de internationale markt. Gas en olie hebben haar genekt. Latijns-Amerika was beter af geweest zonder haar natuurlijke rijkdommen, want dan was Europa er met zijn handen vanaf gebleven. Dat is volgens Galeano ook het grote geluk van Noord-Amerika geweest. Met zijn stelling zet Galeano zich af tegen alle racistische verklaringen van de armoede als een soort ‘pecado original’ of erfzonde. De Latijnsamerikanen hebben geen schuld aan hun armoede. Armoede in dit continent is een noodzakelijk gevolg van het wereldsysteem dat kapitalisme, kolonialisme en imperialisme heet.

Met de tweede formulering van zijn these zet Galeano zich af tegen de naïeve voorstellingen van de door Europa geïnspireerde vooruitgangsideologie. Vooruitgang is geen synoniem van ontwikkeling, maar integendeel, ‘een reis met meer drenkelingen dan opvarenden.’ De vooruitgang in de Eerste Wereld teert immers op de blijvende afhankelijkheid en onderontwikkeling van de Derde Wereld. De verspilling van menselijk potentieel en natuurlijke rijkdommen is de gruwelijke tol die de periferie aan het systeem betaalt. Op dit punt gaat Galeano ook nader in op zijn geschiedenis van de systematische vroegtijdige dood in Latijns-Amerika.

In De aderlating van een continent probeert Galeano een coherente alternatieve ruimte te creëren voor de maatschappelijke discussies over het onderwerp. Het historische materiaal dat hij daartoe verzamelt is indrukwekkend en de stijl is die van een boeiende verteller. De basisconcepten en de bewijsvoering van zijn betoog zijn echter heel herkenbaar. Galeano's analyses moeten worden gesitueerd tegen de achtergrond van de linkse beweging in Latijns-Amerika. Hij

[p. 238]

heeft een handboek over politieke economie willen schrijven en als dusdanig is het ook gerecipieerd, zowel in Latijns-Amerika als in de Verenigde Staten en Europa. De enorme oplage bevestigt het vermoeden dat er in progressieve kringen een grote vraag bestond naar zo'n handleiding.

Sinds de verschijning van De aderlating van een continent in 1971 is de positie van links er echter niet op verbeterd in Latijns-Amerika. Voor de linkse auteur wordt het steeds moeilijker een coherent alternatief te formuleren. Het artikel van Jan van der Putten in De Nieuwe Maand van juni 1987, ‘Afscheid van Latijns-Amerika’ is daarvan een duidelijk symptoom. Van der Putten vertrekt van het idee dat Latijns-Amerika een rechts continent zou zijn. Links (of wat hij onder links verstaat) heeft, voor zover te overzien valt, meer nederlagen geïncasseerd dan successen geboekt. Momenten van hoop waren er anders genoeg: de revolutie op Cuba, het Chileense experiment met de Unidad Popular van Salvador Allende, het Nicaragua van de Sandinisten. Wanhoop heeft echter de bovenhand genomen: Castro heeft onder grote externe druk zijn revolutie geïnstitutionaliseerd zodat ze nog slechts een karikatuur van zichzelf is, Allende is er uiteindelijk niet in geslaagd een duurzame legale revolutie tot stand te brengen en ook de Sandinisten hebben hun revolutie uit handen moeten geven. Het failliet van traditioneel links is volgens Van der Putten al even patent: de communistische partijen naar Sovjetmodel zijn er nooit in geslaagd echte massapartijen te worden. Daarvoor waren ze te conformistisch, te zeer uit op de macht en te weinig echt progressief. Nooit is in Latijns-Amerika een revolutie tot stand gekomen door de officiële communistische partij. Wat rest is een aantal fanatieke splintergroeperingen zoals het Peruaanse Lichtende Pad. Dat ook hun oplossing een onmogelijk alternatief is, behoeft geen verdere uitleg.

Van der Putten staat niet alleen met zijn analyse. Zijn bevindingen schetsen ook de ontgoochelingen en de moeilijkheden van iemand als Galeano. Zo iemand moet niet alleen vechten tegen het kapitalistische systeem dat hij bestrijdt, maar ook nog tegen de excessen en waanvoorstellingen van het eigen kamp. Ook links maakt soms deel uit van de ‘máquina’. Galeano zet zich dan ook schrap tegen alle pogingen zowel van links als van rechts om het progressieve discours te recupereren. De grote moeilijkheid is daarbij de eigen illusies gaaf te houden.

De opvolger van De aderlating van een continent is niet langer een naar coherentie strevende uiteenzetting, maar eerder een losse verzameling anekdotes en historische afbeeldingen. De trilogie Kroniek van het vuur, geschreven tussen 1982 en 1986, is naar vorm inderdaad ‘een verhaal van gedenkwaardige gebeurtenissen, in tijdsorde gerangschikt, maar zonder onderlinge samenhang’, zoals Van Dale het voorschrijft. De drie delen beslaan zo'n duizendtal korte notities, vaak niet langer dan een halve bladzijde, die samen een mozaïekachtig en encyclopedisch overzicht van de Latijnsamerikaanse geschiedenis moeten geven. Deel één, Het begin (Los nacimientos) bevat een vijftigtal precolumbiaanse scheppingsverhalen en -mythes en gaat daarna van start met de eigenlijke datering in 1492, zoals het hoort, bij het begin van de officiële, Europese geschiedenis van de Nieuwe Wereld. Dit eerste deel loopt nog door tot 1700 en eindigt daar met de dood van Karel II te Madrid, wat ook de dood betekent van de dynastie die Amerika veroverde. Deel twee, Gezichten en maskers (Las caras y las mascaras) beslaat de achttiende en de negentiende eeuw; De eeuw van de wind (El siglo del viento) ten slotte is volledig gewijd aan onze eigenste twintigste eeuw.

Galeano lijkt zijn project te willen voortzetten met andere middelen. Tegenover de officiële geschiedenis brengt hij

[p. 239]

een reeks tegeninterpretaties in het geweer. De standbeelden uit de geschiedenis worden van hun sokkel gehaald, mythische figuren worden vermenselijkt, een beetje zoals García Márquez onlangs deed met zijn contraroman over de grote held en bevrijder van het vaderland Simón Bolívar in De generaal in zijn labyrint. Misschien is het symbolische gehalte van zo'n contra-interpretatie alleen voor Latijnsamerikanen echt begrijpelijk. Galeano haalt de idolen van de officiële geschiedenis omlaag en schrijft zijn ‘historia de la infamia’ of schandkroniek. Daarin blijft hij trouw aan zijn oorspronkelijke opzet. Zijn manier van schrijven is echter veranderd: de argumentatie verloopt niet langer expliciet analytisch, maar gebeurt via allerlei verhaaltjes en vaak heel poëtische beelden.

De verschillende invulling van de twee titels kan dat al duidelijk maken. De metafoor van de aderlating had nog een sterk analytische en conceptuele portee, ‘aderlating’ was bijna een economische term, vergelijkbaar met ‘geldstroom’ of ‘brain drain’. ‘Kroniek van het vuur’ is als titel echter van een poëtische dubbelzinnigheid en zo moet het ook functioneren binnen in het boek. In het Nederlands heeft de genitief al een dubbele betekenis: het betreft hier zowel een kroniek over het vuur als een kroniek door het vuur. De Spaanse titel is nog veelzijdiger en vager: Memoria del fuego. ‘Memorie’ is niet alleen een geschreven stuk zoals een kroniek, memorandum of memorie van toelichting, maar betekent ook gewoon geheugen en herinnering. ‘Memoria del fuego’ is dus zowel de geschiedenis van het vuur geschreven door het vuur als de herinnering van het vuur aan het vuur. Galeano heeft een monument opgericht, vluchtig als vuur, dat wil spreken over een element dat eigenlijk onvatbaar is. Dat onvatbare heeft alles te maken met de mythische krachten die schuilgaan in Latijns-Amerika en nog maar weinig met politieke economie.

Boek één van Kroniek van het vuur begon met een reeks scheppingsverhalen en eindigt al even mythisch, maar dan in 1984, in wat Galeano om mij onduidelijke redenen de ‘eeuw van de wind’ noemt. We zijn in Bluefields, Nicaragua, op het feest van de sandinistische revolutie. Hoop flakkert op als vuur. Mensen dansen rond de meiboom en herhalen zo een eeuwenoud en steeds terugkerend ritueel. Mythe en geschiedenis verenigd in het slotbeeld van een Kroniek van het vuur: het zou een beeld van hoop moeten zijn, de oude droom is weer levend. Maar terzelfder tijd lijkt het beeld me de onbedoelde samenvatting van Galeano's steeds terugkerende wanhoop. De geschiedenis laat zich niet verzoenen met de mythe, de meiboom in Bluefields zal een wensdroom blijken, zoals ook het vuur maar een schepping van de dichter is. Van der Putten heeft dat op zijn manier beschreven in ‘Afscheid van Latijns-Amerika’. En op een totaal andere plaats, in verschillende en toch gelijkaardige omstandigheden noteerde Danilo Kiš: ‘De schrijvers fantaseren. Zeker is alleen de dood.’