Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 301]

Siegfried van Praag
Terugblik op ‘De Brug der Eeuwen’

Deze terugblik wil ik wijden aan de trilogie De Brug der Eeuwen waarover ik begon te denken in een sombere tijd, die van de Tweede Wereldoorlog en van de Sjoa, de vernietiging van het grootste deel van de Europese Joden.

Wij waren uit Brussel gevlucht en woonden toen in Londen. Het onweer begon al op te trekken, een apocalyptisch onweer van de geschiedenis. De gevolgen ervan namen al vorm aan, vage, verschrikkelijke vormen.

Het waren de jaren laat 1943, 1944, 1945. Ik was werkzaam als redacteurspeaker bij de Vlaamse afdeling van de Nationale Belgische Radio. Ik durf niet te zeggen dat ik in die jaren alleen vervolgd werd door mijn angst om de in Europa achtergebleven mede-Joden. Ik had het druk op de Belgische kantoren. Er werd daar en bij ons thuis, en als we samen waren met goede vrienden en kennissen, ook gelachen. Het leven, hoewel veranderd, verkromd, verdraaid, ging door. Maar ik vroeg me op een andere wijze af wat eens weerklonk in het profetenwoord: ‘Wachter wat is er van de nacht?’ En de nacht werd voor mij de Joodse geschiedenis. Hoe deze en zijn herhaald onheil te peilen!

Als er over mijn werk wordt geschreven, sluipt er nogal eens een vergissing in. De recensent laat het voorkomen alsof ik pas na de oorlog over het Jodendom schreef. Dit is verre van waar. Ik heb mezelf leren kennen als een pluralist die zich voor veel wat het leven de levenden biedt interesseert: de natuur, vooral de dieren, de mens en zijn psychologie; de romanistiek, vooral de Franse taal en cultuur die ik studeerde aan de Universiteit van Amsterdam. En in het bijzonder de Joden in wier midden ik in Amsterdam werd geboren als Nederlandse Jood en dit uit een familie die in Amsterdam woonde sinds ongeveer 1680. Dit alles boeide me al van in mijn jongensjaren tot nu, in het zog van mijn 91 jaren. Mijn gevoel, mijn levens-plezier was misschien het meest verbonden met die Joden, vooral met de proletarische klasse en met hen die eruit waren gekropen of opgestegen. Mijn eerste adolescentengedicht wijdde ik aan een Joods meisje. Het verscheen in een Joods tijdschrift. Ik ging de Joodse bellettrie van vroeger en die van mijn tijd bestuderen en schreef erover in kranten en tijdschriften. Ik ging verhalen en romans schrijven waarin ik een uitgebreide Joodse typologie en - dóór die Joodse figuren - de mens en zijn hartstochten naar voren wilde brengen. Ik schreef toen als essayist WEL over Joodse problematiek, maar niet of bijna niet in mijn verhalen. Die bestemde ik veelal voor het uitbeelden van Joodse figuren maar niet voor Jodendom en ‘Jodenheids’-problemen.

En toen werd alles op- en opengebroken. De vlucht. De oorlog. De wreedste Jodenvervolging met als doel de verdelging van een heel volk.

Ik ging in de geschiedenis naar richtingwijzers en keerpunten zoeken. In het volle Londense oorlogsleven met bombardementen en ‘bioscoopgangetjes’, met

[p. 302]

nachtelijke trein tochten naar onze kinderen, in scholen bij de Schotse grens, tot en met het meesmuilen van de Christmaspudding bij Engelse vrienden. Wat en waarom is de Joodse geschiedenis als een aarde waar aardverschuivingen en aardbevingen op geregelde tijden grote aantallen van het volk, van zijn gelovigen en zijn vrijdenkenden verzwelgt?

En ik kwam terecht bij Koning Saul, bij de tijd van Jezus en de Romeinse onderdrukking, en toen, natuurlijk, bij de mensen van mijn kinderjaren en jeugd, het Jeruzalem van het Westen. Het moest zó al waren er vele andere steunpunten te bedenken. Saul was een mens, Jezus en Menacheem (eerst en later weer: Twee mannen van Nazareth) vooral een tijdsgewricht en Jeruzalem van het Westen een gemeenschap.

Deze vormen in hun opzet belicht, De Brug der Eeuwen. Ook later heb ik Saul laten optreden, onder andere in een groot hoorspel dat de NCRV met muzikale begeleiding heeft laten opvoeren. Ik hield ondanks alles van die dolle Koning... en in de tijd waarover deze ‘Terugblik’ gaat vereenzelvigde ik hem in zekere zin, maar dan in een heel belangrijke, met het volk Israël! Hem werd tegen zijn wil een veel te grote verantwoordelijkheid opgelegd. Saul, de jonge, sterke, grote boer, de zoon van Kisj weigerde eerst het koningschap dat de profeet Samuel hem namens God wilde opleggen. Hij - toen nog een verstandige, rustige jongeman - zag wel in dat zoiets veel te zwaar voor hem was. Was hij een geboren profeet? Ha-gam Sjaoel banewieiem? ‘Is ook Saul onder de profeten?’ wordt er in de Bijbel geroepen. Hij doet eerst zijn plicht als koning, maar bezwijkt onder de te grote zedelijke verantwoordelijkheid die hem is opgelegd en dat neemt psychologisch de vorm aan van liefde voor de macht, die hij eens terecht afwees. Van grootheidswaanzin en van angst uit dat eens niet gewenste koningschap verstoten te worden, hij en zijn nageslacht. En hij begaat zonde na zonde tegen Gods stem die uit Samuel spreekt. Wel gaat hij edel ten onder. Hij stort zich in eigen zwaard. En menselijk, want zijn schildknaap is niet in staat de eens goede, eenvoudige mens, zijn koning, te doorsteken. Saul had zichzelf bij het begin gewogen en te licht bevonden. Het had niet mogen baten. De verantwoordelijkheid werd hem toch opgedrongen.

En nu de Joodse geschiedenis! Het is voor een klein volk een bijna onmenselijke taak om onafhankelijk te blijven voortbestaan als drager van een eigen godsdienst en cultuur, te midden van vijandige volkeren. Het was al even moeilijk om dit in eigen land vol te houden, als verspreid over heel de wereld en allerlei volkeren, die minderheden haten.

En toch werd de Joden die verantwoordelijkheid opgelegd. In de Bijbel wordt hen toegeroepen: ‘Ge zult mij een volk van priesters (Kohaniem), van “Heiligen” (kedosjiem) zijn. Dit is onmogelijk.’ Joden zijn maar gewone mensen. Een volk van louter priesters en heiligen kan niet bestaan, zomin als de jonge boer Saul koning kon zijn. Maar hij moest.

Joden zijn maar gewone mensen, maar toch hebben ze het volgehouden als aparte gemeenschap te blijven bestaan en hun godsdienst, die zich ver van hun weg wereldwijd vertakte in Christendom en Islam, in stand te houden. Maar ten koste van wat? Van de in bloed gedrenkte Joodse geschiedenis, van de latente en in de wrede perioden acute onrust in de Joodse ziel.

Saul heb ik nog ten dele in Londen, ten dele weer in Brussel geschreven, voornamelijk in een café en op het terras ervan op de hoek van de Georges Henristraat. We logeerden toen bij een nicht, in haar woning aan de Boulevard Brand-Whitlock. Waarom, dat weet ik niet meer, ik schreef Saul in het Frans. Misschien omdat ik dacht dat dit de uitgave in Engeland zou vergemakkelijken. On-

[p. 303]

middellijk daarna vertaalde ik het boek in het Nederlands. De toenmalige Brusselse Elsevier gaf het uit en besteedde veel aandacht aan de tekening op de kaft en de uiterlijke vorm. (1947)

Israël maakte een zware tijd mee in de jaren dat Jezus in woord en daad op wat lange termijn de geest van de oude wereld zou omploegen en herscheppen. Ik geloof dat het Joodse volk èn zijn godsdienst èn zijn aparte identiteit zou nebben verloren, als het het Christendom zou hebben aanvaard. De Romeins-Griekse wereld wachtte toen echter op de woorden van het evangelie. Ze waren er rijp voor. De Joden moesten hùn tijd voortzetten om als volk te blijven bestaan en hun godsdienst verder te dragen. De volkeren van het Westen moesten aan een nieuwe tijd beginnen. Vandaar de tragische scheiding tussen Jezus als mens en Jood met zijn Joodse volgelingen en de heidense volgelingen op weg naar het universele Christendom.

Joden en Christenen konden niet in dezelfde tijd leven. De Joden moesten hun geloof vrijwaren, vechten voor hun land tegen een Romeinse overmacht en vechten voor hun toekomst. De Christenen bevestigen het nieuwe.

De Joden schiepen de figuur, misschien eens een wensdroom van heel de mensheid, van de Messias, de gezalfde. Zij stellen zich deze Joods voor, een man uit Israël gekomen om het Joodse volk te bevrijden van de Romeinse overheersing, maar ook de mensheid van zijn leed en van het heidendom. Het Jodendom als godsdienst of cultuur blijft nationaal gebonden maar dacht en denkt ook universeel. Eén grootse maar gevaarlijke gespletenheid of twee-eenheid!

In mijn boek Jezus en Menacheem stelde ik naast Jezus een jeugdvriend Menacheem, die geestelijk al iets in de richting van de gedroomde, gewenste Joodse Messias groeit. Eerst moet ook voor hem de Joodse verbinding, de drie-eenheid, godsdienst-volk-land gevrijwaard worden, terwijl zijn vriend Jesjoea (Jezus) als vrij mens over de wereld wandelt, als verbinder tussen mens en mens in zijn naam.

In den beginne is de komst van het Christendom een grote, innerlijke Joodse scheiding, die de Joden achterlaat ter verdediging van hun verleden en toekomst, en de verschrikkingen van de verspreiding, de ballingschap, de vervolgingen, het Hitlertijdperk dat we beleefd hebben in zich bergt. Volgens mij komt dit in mijn boek het best tot uiting in een samenspraak tussen Racheel, de aartsmoeder en Maria (Mirjam), Moeder van Jezus.

Ik bood het boek Jezus en Menacheem, dat voor mij belangrijk was, bij mijn vooroorlogse uitgever Querido aan. Maar helaas, Emanuel Querido leefde niet meer. Wel zijn compagnon, Alice van Nahuys. Van haar ontving ik een brief dat ze het boek niet kon uitgeven. Dit was voor mij een grote slag. Die middag moest ik in Brussel een conferentie van een Hebreeuwse schrijver inleiden, Ewer Hadani. Ik bracht het er nog vrij goed van af. Maar die avond viel ik in onze eigen oude flat en was korte tijd bewusteloos. Daarna kreeg ik weken lang hevige hoofdpijnen. Linkerarm en -been werkten op den duur niet meer. Ik moest getrepaneerd worden. Twee hematomen werden weggenomen. En langzamerhand herstelde ik. De ‘Republiek der letteren’ waarvan de zoon van de schrijver A.M. de Jong directeur was, wilde De Twee mannen van Nazareth uitgeven, maar deze zaak raakte in moeilijkheden. Wéér zat ik in zak en as. Toen besloot de ‘Wereldbibliotheek’ tot uitgave en ik kreeg rust. Er zijn boeken waarvoor je je moet inzetten. (1951)

Met het derde boek van de trilogie, Jeruzalem van het Westen, liep het anders. Dit werd direct door Leopold uitgegeven, en met hoge verwachtingen. Maar ik had veel moeite met het schrijven ervan. Pas met de derde worp was ik meer of minder tevreden. Het ging over

[p. 304]

de verloren gegane Amsterdams-Joodse gemeenschap, die van mijn geslacht. Was het te dichtbij? Wijlen mijn vrouw verwonderde zich erover dat ik dit werk pas omstreeks 1960 kon schrijven, zó lang na de gebeurtenissen. Het kwam uit in 1962. De eerste versie vatte ik modernistisch, wat surrealistisch op. Ik vond het een volkomen mislukking.

Waarom ik de tweede verwierp weet ik niet meer. De derde kwam dus uit en kreeg succes. Dit boek schreef ik in mijn hotel en in café's in Overveen bij Haarlem, waar ik leraar Frans was, en in de weekeinden in de trein als ik terugreisde naar huis in Brussel. Vanaf 1936 woonde ik - oud Amsterdammer - in de Belgische hoofdstad.

Voor artistiek-literaire werken bestaan er, geloof ik, geen vaste regels. Zo denk ik er soms over na wat meer kans op slagen heeft: mensen die men gekend heeft te doen herleven, of fantasiefiguren te scheppen. Meestal zijn het mengsels van die twee mogelijkheden. Het worden mensen die geleefd hebben met de vrijheid van de fantasie weergegeven. Of fantasiefiguren gesteund door enkele herinneringen aan hen die men gekend heeft.

Nu zijn de twee hoofdfiguren uit het laatste luik van de trilogie afbeeldingen van een man en een vrouw die onze vrienden waren, Mirjam van Cleef en Gideon Marcus. En onder de bijfiguren van deze lijvige roman, of kaderroman - sommigen noemen het een epos - zijn er ook vrij veel in grote mate ontleend aan mensen die eens geleefd hebben en die ik gekend heb.

In Joodse kring waren sommige lezers het daar niet mee eens. ‘Een sleutelroman. Men doet zoiets niet.’ Waarom niet? Waarom zou men geen sleutelroman mogen schrijven?

Ik wilde de wereld oproepen waarin ik kind, adolescent, jonge volwassene was geweest. Natuurlijk eindigt het met de ‘Sjoa’, de Vernietiging. Maar daarvóór hebben die mensen toch geleefd, nagedacht, lief gehad, smart gekend en vreugde. Ze zijn niet slechts een smartelijke, onnatuurlijke dood gestorven.

En dit op het leven gerichte en door het leven bestuurde bestaan van vóór de gaskamers, met voor enkelen de opleving in het Land van Israël, wilde ik vasthouden. Want het was uniek, ons Jeruzalem van het Westen, uniek in het Nederlandse mozaïek en in het Joodse Wereldmozaïek. Een mengeling van tot vlees geworden oud-Joodse moraal met Amsterdamse ‘lef’ en humor. In geen andere taal dan in het Nederlands bestaat het woord ‘gein’ en ‘geinig’ en ‘begeind’ uit het Hebreeuws ‘cheen’, dat aanduidt wat aardig of lieftallig is. En in geen ander Joods dialect of taal heeft dit woord ‘cheen’ deze semantische betekenis-metamorfose ondergaan als in het Amsterdams en vandaar in het Nederlands. Een groot legaat... In die zin voelt de schrijver van Jeruzalem van het Westen zich bijzonder aangetrokken tot één figuur uit dit derde luik van de trilogie: Jopie Treibits, een figuur waarin hij postuum alle Amsterdamse gettomeisjes en hun ‘gotspe’, een soort opgewekte brutaliteit, en hun ‘gein’ dacht en eerde.

Gezien in het geheel van De Brug der Eeuwen is het fluisterend antwoord van dit boek: ‘En ook dit Joodse Amsterdam, deze gemeenschap, één van de velen in de landen der ballingschap moest ten onder gaan in de tragische en toch soms weer zo levenslustige unieke geschiedenis van het Volk Israël. Moge nu de zon weer schijnen!’