Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 453]

Henri-Floris Jespers
Een terugblik op Pink Poets

‘On met longtemps à devenir jeune.’
Picasso

Een blik achterwaarts kan dodelijk zijn. Toen hij zijn hellevaart ondernam, werd Orpheus er uitdrukkelijk voor gewaarschuwd. En wie over de linkerschouder kijkt, ziet (de Engel van) zijn dood.

Net als de vogel van Minerva neemt het geheugen zijn vlucht bij valavond. ‘Je me fabrique à coup de mots une mémoire encore plus vraie’, noteert Jean-Claude Hémery. En Georges Dumézil, die ten bate van de geschiedenis enkele fragmentjes tijd op de prehistorie veroverde, stelde nederig vast: ‘L'histoire s'invente après coup.’

De terugblik wordt bepaald door de grillige meanders van het geheugen, dat op zijn beurt verdichting is - condensatie en verzinsel, fabel, fictie. En het verdichtsel is een verdict, een (on)bewuste uitspraak of vonnis. Het verleden op deze bladzijden vastprikken als een doodskopvlinder op een bord is nu precies zowat het laatste waar ik mij toe geroepen voel. A la recherche du temps perdu? Ja, maar dan zonder de blik van de entomoloog.

Als de steunpunten van een eigen, intieme ars memoriae staan de maskers van Hugues C. Pernath, Gustav-René Hocke, Paul de Vree, Maurice Gilliams en Paul Snoek op hun eenzame sokkels. Aan elk van hen hang ik het noodzakelijke vers op dat ik niet mag vergeten, de kwellende aria die ik hen soms opdraag, de diatribe ook die hun Tartarus kleur geeft. Zo punctueren ze de volzin van mijn Liber Mundi. Zo verkrijgen hun schimmen weer vaste vorm.

*

Pink Poets kwam niet uit de lucht vallen - het canonieke stichtingsverhaal ten spijt (dat nota bene qua data omhuld blijft in de nevelen die het ontstaan van elke mythe kenmerken). Toen eind 1972 Nic van Bruggen en Patrick Conrad het idee opvatten een dergelijk informeel genootschap te stichten, waarvan de enige activiteit er zou in bestaan - zo was het toch aanvankelijk de bedoeling - maandelijks onder leden te dineren, was dat feitelijk de resultante van uiteenlopende krachtlijnen, subjectieve en objectieve omstandigheden, geslaagde en mislukte initiatieven. Waar is de tijd dat met Nic en Hugues druk vergaderd werd - ook eenmaal aan tafel, toen bedorven mosselen de samenzweerders een beproevende vergiftiging bezorgden - over de oprichting van een tijdschrift? De inhoud van het eerste nummer stond al vast, de naam niét (zou het nu Rosebud, Skorpios, Pennrose of Palimpsest worden?) Het synthesememorandum van de hand van kunsthistoricus Jean F. Buyck vermeldde uitdrukkelijk: ‘Eén keer per maand zal een souper worden georganiseerd in een gerenomeerd eethuis’... Kortom, een cenakel in de traditie van De Kapel, Cantecroy, de Sociëteit van Vlaanderen (om het Antwerps te houden) hing in de lucht. En de geest die waaide was die van een eigentijdse Boomgaard.

Als derde man coöpteerden de stichters de al te bescheiden en daarom onderschatte dichter Werner Spillemaeckers, gevolgd door Paul Snoek, ikzelf (na diepe aarzeling), Michel Bartosik, Robert Lowet de Wotrenge, Georges Adé, Albert Szukalski, Michel Oukhow,

[p. 454]

François Beukelaers en Herman Craeybeckx. Na de dood van Hugues C. Pernath werd zijn zetel, de zevende, toegewezen aan Raymond van den Broeck. Het erelidmaatschap werd graag aanvaard door Marnix Gijsen, Maurice Gilliams, Karel Jonckheere, Ivo Michiels, Renier van der Velden en Paul de Vree. En onder de briefwisselende leden telden we onder meer André Delvaux, Gustav-René Hocke, Paul Smolderen en Guy Vaes.

*

Wanner ik nu voor mezelf de band poog op te roepen die de harde kern van Pink Poets samenhield, dan duikt onweerstaanbaar het woord ‘medeplichtigheid’ op. We konden samen vrolijk paarden gaan stelen. En dat is wat anders dan gewichtige manifesten de wereld insturen, of het krampachtig postmodern schikken van gedroogde bloemen.

Psychoanalisten zullen er ongetwijfeld een wat infantiel, jongensachtig trekje in onderkennen. Pink Poets als Dead Poets Society (met ietsje minder dweepzucht en meer heilzaam kynisme). Ze doen maar. Ik hou het bij Cocteau, die vaststelde dat Freud niets anders deed dan armzalige appartementen cambrioleren. ‘Il en déménageait quelques meubles médiocres et des photographies érotiques. Il ne salua pas les grands désordres. Il procurait un confessionnal aux fâcheux.’ En, ja, soms blijkt dat alles ook wel de geliefkoosde bezigheid van een bepaald slag critici dat, merkwaardig genoeg, zich steeds als kudde manifesteert: de melodie en het tijdstip van hun geblaat zijn bij voorbaat gekend.

Een bepaalde verbondenheid met en, ja, inzicht in de traditie deed ons reeds vroeg de schouders ophalen bij het spektakel van de post-, neo-, pseudo-beat en van het delirant en weerbarstig experimentalisme dat Antwerpens literaire sluikblaadjes in de jaren zestig teisterde. In de overige thuislanden ontdekten schoolmeesters de charmes van De Vent - maar wat zij creatief schreven, enkele geslaagde scheldpartijen niet te na gesproken, hoort nog slechts in een museum voor literaire curiosa. Het goedkope, valse engagement van de 68-ards - dàt was pose. Twintig jaar later gingen ze ernstig doen over een verschijnsel dat, in feite, de provinciale Scheldestad nauwelijks had beroerd.

*

Mede door illusies van de buitenwacht en allusies in de pers kregen we spoedig de reputatie een soort ‘literaire loge’ te vormen. Anderzijds ontsnapten we niet aan de verschrikkelijke simplificatie dat we een literaire stroming belichaamden. ‘Ce ne sont que des gueux, Madame!’ Zo werden wij dan ‘pinks’. Het gebrek aan terughoudendheid van hen die het steeds beter weten en nooit voor hun onwetendheid durven uit te komen, de triomf ook van de uithollende roddel deden de rest. Mensen die ik op hun merites waardeer hebben in illo tempore hun (voor)oordeel coram publico kenbaar gemaakt. En dat was nog maar het oorbare deel van wat op menige plaats vertrouwelijk gefluisterd werd.

Met zijn minzame rondborstigheid typeerde Robin Hannelore Pink Poets voor de vuist als ‘het meest walgelijke verschijnsel in de hedendaagse poëzie’. De meer piekerende Frans Depeuter zag in de geestesgesteldheid van de pink poets een ‘pose’, een ‘decadente, gewetenloze, anti-socialistische houding’ - en de echo's van deze aantijgingen waren hoorbaar in Volksgazet, dank zij meestal niet-ondertekende stukjes van Piet van Aken. Voor Gust Gils waren we slechts ‘een literair kliekje met alle bedoelingen vandien’, terwijl Eddy van Vliet de zaak afdeed als ‘een practical joke’. Leo de Haes wist Nederland te melden dat Pink ‘een decadente bedoening was van rijkeluizoontjes die elkaar opvrijen en op een sokkel zetten’, ‘een elitair clubje dat aan

[p. 455]

“Schöner Wohnen” in versvorm doet’. De Parijse Nouvells Littéraires had het over ‘le mouvement outrageusement esthétisant des “Pink poets”’. De goede Piet Sterckx gaf ons de raad een ander spelletje te spelen, namelijk Russische roulette.

Karel Jonckheere zag het wel anders: ‘De Pink Poets hebben de sfeer van een Van Ostaijen in zich, een soort Oscar Wildisme op z'n Antwerps. Zij bewijzen de onvolledigheid van het Vlaamse mozaïek een dienst.’ En Ward Ruyslinck verklaarde onomwonden: ‘Als ze mij zouden vragen om toe te treden, zou ik me evenwel vereerd voelen.’ En hij was heus de enige niet, wel een van de zeldzamen die er complexloos voor uitkwamen.

Ik ben het met Nestor Roqueplan eens: ‘Il faut collectionner les pierres qu'on vous jette. C'est le commencement d'un piédestal.’ Toch ben ik geschrokken van de heftigheid der reacties die we ontlokten. Michel Oukhow had er zijn pink-broeders voor gewaarschuwd in een bewogen brief: ‘Is men zich bij ons wel bewust hoe wij gehaat worden in de stad en in het land? Je kunt je niet eindeloos gehaat maken, daar betaal je uiteindelijk heel duur voor, in alle kringen. Niemand zal je verdedigen. Wij betalen sommige dingen nu al duur.’ En toch. We deden toch niets meer of minder dan wat elke Vlaamse fanfare of gezelligheidsvereniging doet - geregeld bijeenkomen en het groepsverband tegenover de buitenwereld affirmeren? De pretentie een literaire school of stroming te vormen lieten we aan anderen over. Voor moraliserende maar hypocriet hoogmoedige leuzen zoals ‘goede poëzie moet ertoe bijdragen de smaak van de doorsnee lezer te verhogen’ waren we allergisch - net zoals we lak hadden aan welke programmatische beperking ook van de literatuur. Geen halsbeugels voor de muzen!

Nadat we geweigerd hadden deel te nemen aan een Vijfde Windstreek volledig gewijd aan Pink Poets - en aldus anderen gelukkig hadden gemaakt, die wél een boodschap op de beeldbuis meenden te moeten vertolken - verklaarde Lionel Deflo dat we nogal pretentie hadden. De peetvader van wijlen de plaatselijke variante van het nieuwrealisme wist toen den volke kond te doen dat de groep ‘kunstmatig ontstaan was’ (en hij had gelijk op de kunst-matigheid te wijzen, al bedoelde hij het niet zo). Het ‘samenklissen’ van de Pink Poets (dat werkwoord kan natuurlijk niét op andere groepen van toepassing zijn) zou je ‘een reactie kunnen noemen op de democratiserende tendenzen die van de nieuw-realisten uitgingen vanaf 1965’. Ik laat de relevantie van die datum hier buiten beschouwing, want daar ging het hoe dan ook niét om. Het was eenvoudiger dan dat: geen dichter onder ons die zin had te schrijven in de trant van, pakweg, Patricia Lasoen.

Wie er inderdaad een elitaire kijk op had, was Maurice Gilliams. In een brief met vastberaden aanhef - ‘Voortaan behoor ik dan tot de Antwerpse broederschap van de “Pink Poets”!’ - verklaarde hij zich ‘gerustgesteld nopens bepaalde thans voorbije onzekerheden: literair zijn we verlost van de trommelaars en trompetters die zich ophouden in de omtrek van het abattoir waar dichters en denkers worden afgeslacht.’ En enkele jaren later kwam hij hierop terug: ‘Het verheugt me te zien gebeuren dat... onze literatuur eindelijk een betere, elitaire richting aan het uitgaan is. Adieu, en voor altijd, het geklik van de blikken drinkbekers en de natte, vieze keukentafel waar nooit een Karel van de Woestijne of een Paul van Ostaijen van weten wilden.’

*

Wat ons bond had meer met temperament dan met redelijkheid te maken, een wat diffuse levenshouding waar we allen in meer of mindere mate deelachtig aan

[p. 456]

waren. We poogden in elk geval wat afstand te nemen, en huldigden het onzekerheidsbeginsel. Dat kan nooit kwaad. De spelletjes met de tijdgenoten waren zelden boeiend, en we besloten dan maar onder elkaar te spelen. Kritiek komt dan meestal van de nieuwsgierigen die niet mee mogen spelen - of, juister gezegd, van hen die de beslist foutieve indruk krijgen dat ze uitgesloten worden. Dit is trouwens een normale, sociologisch verkende reactie tegenover alle groepen die zich bewust gesloten en bijgevolg discreet opstellen. ‘Schuwen ze het daglicht?’ vroeg een weekblad zich af.

Wat weerstanden opriep was de ogenschijnlijke gratuitheid van de groepsvorming - althans gemeten naar de maatstaven van de utilitaire moraal. We leverden immers geen strijd voor een programma en, als genootschap, richtten we zogoed als niets uit. Een symposium in het kasteel van Ham te Steenokkerzeel en een hulde aan Maurice Gilliams in 1975, een receptie ter gelegenheid van ons eerste lustrum en een ‘Orfische avond’ in de Katholieke Vlaamse Hogeschool in 1977, een huldeconcert Renier van der Velden met het Amphion Kwartet onder leiding van Karl Lenski in 1980. Op tien jaar tijd was dat echt niet van het goede te veel.

In de marge, maar geheel onafhankelijk van Pink Poets gebeurde er ook wel wat: het Nieuw Vlaams Tijdschrift bracht een nummer samengesteld door Pink Poets (beslist een van de betere afleveringen uit die jaren), uitgever Robert Lowet de Wotrenge - die met zijn Pink Editions & Productions met de Arbeiderspers samenwerkte - publiceerde werk van Georges Adé, Michel Bartosik, Patrick Conrad, Hugues C. Pernath en Paul Snoek - maar ook van Gaston Burssens, Hugo Claus, Roger M.J. de Neef, Freddy de Vree, Ludo Frateur, Leonard Nolens, Leo Pleysier, een onuitgegeven dagboek van Karel van de Woestijne en het verzameld werk van Jan de Roek. Bij dergelijke verwezenlijkingen fungeerden onze maandelijkse bijeenkomsten wel eens als arbeidsplaats of krachtcentrale. Maar dat was allemaal evengoed gebeurd zonder het bestaan van een formeel genootschap.

Misschien hebben we ons toen al te zeer vermeid in een geritualiseerd ‘plaisir aristocratique de déplaire’. En het ging om méér dan wellust. De omschrijving van het baudelairiaanse dandyisme door Robert Kempf leek me meteen van toepassing op heel wat vrienden: ‘Le dandy prend le contre-pied des coutumes et des mots d'ordre, opposant le singulier au multiple, le loisir au labeur, la gratuité au profit, la réserve à l'effusion et le délire de sa rigueur à la raisonnable économie des ménages. A l'invasion des dogmes bourgeois répondent systématiquement ces attitudes de refus. Ainsi, la vulnérabilité du dandysme transpire à travers ses gestes, ses jeux, ses silences. Au siècle d'où il émerge, il n'offre rien que le spectacle d'une futile transgression. Ne dirait-on pas qu'il se révolte? Méconnu dans son inspiration véritable, il s'ingénie à trancher avec, à se distinguer de, à surprendre et à distraire ses véritables générateurs.’ Leo Geerts ging verhelderend op die ‘dissidente’ dimensie van Pink in, en Georges Adé zag er iets subtiel subversiefs in. Wie binnen de veilige magische kring blijft van wat kunst heet, en eerbiedig het hoofd buigt voor de ‘maîtres à penser’ en de idolen van de markt, zal veel gepardonneerd worden. Deze elementaire voorzorgsmaatregelen leken ons beslist overbodig.

*

Sindsdien beleefden we ook in het literaire leven de triomf der utilitaire waarden, de opkomst van de rendementsesthetica en de groep als norm. Mediatisering en commercialisering - Mac Donaldisering, zegt Leo Geerts treffend - vormen de tol die betaald wordt aan een aarzelende professionalisering. Het heeft geen zin die verschijn-

[p. 457]

selen hooghartig af te wijzen. We zullen ermee moeten leren leven. Steeds zullen er lezers zijn die zich van het ijdele rumoer op het forum niets of weinig aantrekken, die bij de genade van een verrukkelijke eigenzinnigheid bestand zullen blijken tegen de permanente hersenspoeling, tegen de ubueske ‘machine à décerveler’. Hopelijk komen er meer critici en smaakmakers aan het woord of in beeld die minder gedreven worden door heimelijke afkeer van en misprijzen voor de bonae litterae, meer journalisten en stukjesschrijvers met minder geloof in het eigen vanzelfsprekende en onaantastbare gelijk, meer academici die minder verveling en lusteloosheid aan de dag leggen, meer schrijvers met minder ongeduld. Kortom, meer talentbeheer en minder marketing.

*

Pink Poets is een scherp moment geweest, een ernstig spel in de Spaanse herberg waar elkeen gevonden heeft wat hij zelf had ingebracht. Pink Poets is vooral voltooid verleden tijd. Maar ook dat zegt niets: de toekomst is reeds aardig op weg dat ook te worden.

Enkele beelden en plaatsen bepalen thans wat nog slechts een artificiosa memoria kan zijn. Een foto gekiekt onder het waakzame oog van Léautaud in de tuin van Karel Jonckheere. De blik van vermoeide diva van Gilliams aan tafel. De raspende stem van Hugues Pernath tijdens de voorlezing in Steenokkerzeel van ‘Aan mijn vrienden die ik niet wil vernoemen’. De autorit met René Hocke en Raymond van den Broeck naar Leuven. De tintelende sfeer tijdens menig diner. Snoek die mij stellig verzekert dat ik er niet moet aan denken redacteur van het Nieuw Vlaams Tijdschrift te worden - en enkele weken later is het zover. Szukalski die in Frascati een pakje koffie meekrijgt van Luise Rinser. François Beukelaers en ‘le mal rouge et or’. Werner Spillemaeckers die de lof spreekt van de rechtlijnigheid der Duitse terroristen of ‘Orchidee’ voorleest. De talrijke metamorfoses van Patrick Conrad. André Delvaux, jurylid in Cannes, die het festival één dag eerder verlaat om zijn receptierede te houden. Nic van Bruggen die met de beste bikkels van Merksem speelt. De schijnbare luchthartigheid van Georges Adé's paradoxen. De stem en dictie van Karel Jonckheere. Ons aller capriolen. Enzovoort, enzoverder.

Niemand is ongedeerd uit het gemeenschappelijk avontuur ontsnapt. Hopelijk werd ieders gevoel voor ironie en zin voor humor aangescherpt. Drie citaten bepalen het krachtveld van één der talrijk denkbare terugblikken op Pink Poets. Voltaire: ‘Mon Dieu; gardez-moi de mes amis! Quant à mes ennemis, je m'en charge.’ André Maurois: ‘Ce que les hommes nous pardonnent le moins, c'est le mal qu'ils ont dit de nous.’ En tot slot, met een knipoog naar Gilliams, Paul Valéry: ‘Nos plus chers souvenirs mordent nos coeurs dans l'ombre.’

Het is allemaal mooi geweest.