Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 450]

Lina Spies
De achteloze zangvogel
P.C. Hooft-prijs voor Elisabeth Eybers

De krokussen hebben het koude winterlandschap nog niet tot een veelkleurig tapijt omgeschapen maar hun knoppen komen al tevoorschijn. De merels zingen je bij dageraad nog niet wakker, maar met tussenpozen verraden onmiskenbare jubelnoten hun aanwezigheid. In het huis van Elisabeth Eybers op de Stadionkade in Amsterdam heeft de lente in al haar glorie reeds haar intrek genomen. Overal om ons heen staan er bloemen: protea's van de Nederlands-Zuidafrikaanse Vereniging, ruikers tulpen en andere voorjaarsbloemen van haar vele Nederlandse vrienden en bewonderaars.

Elisabeth Eybers heeft op 26 februari jongstleden haar zesenzeventigste verjaardag gevierd, enkele dagen nadat de P.C. Hooft-prijs aan haar was toegekend. Nooit eerder was ik me er zo van bewust hoe geliefd Eybers als dichteres is in Nederland. Met de uitreiking van zijn belangrijkste literaire prijs heeft Nederland haar ingelijfd als één van zijn eigen grootste woordkunstenaars. Die toeëigening moet alle liefhebbers van Afrikaanse poëzie tevreden stemmen, want hierbij wordt ook het Afrikaans op een bijzondere manier eervol erkend. In een lang artikel over Eybers in het Deventer Dagblad wordt het Afrikaans omschreven als ‘een uit het Nederlands zelfstandig ontwikkelde maar toch nog heel verwante taal’. Het begrip ‘Groot Nederland’ - Nederland, Vlaanderen en Zuid-Afrika - heeft in de persoon van Elisabeth Eybers opnieuw betekenis gekregen.

Op dit ogenblik kan Elisabeth Eybers terecht de meest gelauwerde dichter uit het Nederlandse taalgebied worden genoemd. In Zuid-Afrika heeft ze naast de CNA-prijs (die haar twee maal werd toegekend) en de Ou Mutual-prijs ook twee keer de Hertzog-prijs - de hoogste literaire onderscheiding voor het Afrikaans - ontvangen. In Nederland kreeg ze in 1975 de Herman Gorter-prijs, in 1978 de Constantijn Huygens-prijs en nu dus de reeds aangehaalde P.C. Hooftprijs.

Hoe kijkt ze daartegen aan? Ze is innig dankbaar, voelt zich gevleid en - haar bescheidenheid ten spijt - geeft toe dat ze fier is. De stapel brieven van bewonderaars beantwoordt ze met toewijding. Vooral aan een aantal van die brieven ontleent die P.C. Hooft-prijs een extra betekenis. Vanuit Almelo kreeg ze bij voorbeeld een brief van een tachtigjarige vrouwelijke bewonderaar, een brief waaruit het soort oprechtheid spreekt dat Eybers vanuit haar eigen gevoeligheid en de haar eigen eerlijkheid diep waardeert. De lezeres vertelt hoe zij en haar man bij het licht van een schemerlamp samen konden genieten van Eybers' verzen, die zij hardop voorlas. Ook na de dood van haar man is haar enthousiasme onverminderd blijven voortduren. Ze rondt de brief af: ‘Nogmaals dank voor al het levendige moois waar u mij van laat genieten.’

Het stemt Elisabeth Eybers tot dankbaarheid dat ze onder haar geestdriftige lezers niet louter vrouwen maar ook mannen telt. Ook van de bekende, ondertussen bejaarde, schrijver Theun de Vries heeft ze een brief met gelukwensen ontvangen. Een andere manne-

[p. 451]

lijke bewonderaar schrijft: ‘Een brief van zomaar een lezer van uw gedichten ergens in het land. Warmte en vertrouwlijkheid, dat zijn de gevoelens die uw gedichten bij mij oproepen.’

In het Nederlands wordt de vrouwelijke vorm van een aantal zelfstandige naamwoorden nog niet zo naarstig vermeden als in het Afrikaans. Eybers beschouwt de consequente vervanging van ‘dichteres’ door ‘dichter’ onnodig en overdreven. Ze is zich wel bewust van een mannelijke houding die de poëzie van vrouwen minderwaardig acht. Veelbetekenend voegt ze daaraan toe: ‘En andersom.’ Met militant feminisme kan zij zich helemaal niet vereenzelvigen: ‘Als je je bewust bent van je eigen waarde hoef je niet overal miskenning te veronderstellen.’

Ik confronteer haar met haar herhaalde uitspraak dat ze een ‘minor poet’ is, een uitlating die onlangs eens te meer werd opgerakeld in de Nederlandse pers. Ik ben het daar absoluut niet mee eens en wil weten of ze dat nu werkelijk van zichzelf vindt. Met een lachje geeft ze toe dat ze over voldoende zelfvertrouwen beschikt om die zelftypering nader te omschrijven als ‘eersterangs minor poet’. In haar poëzie vind je echter niet dat scala van ervaring en diepzinnige thematiek terug dat ze kenmerkend acht voor een ‘major poet’.

Ze heeft zich nooit bewust moeten inspannen voor haar gedichten en die nooit tot levensdoel verheven. Haar verzen zijn volgens haar ‘kort van adem’. Ze benijdt andere dichters om de vitaliteit en gedrevenheid die ze zelf ontbeert maar terzelfder tijd staat ze daar toch zeer kritisch tegenover. Een indrukwekkende dichterlijke produktiviteit kan mechanisch en te makkelijk worden, kan gedichten louter doelloos laten voortstromen. Eybers heeft het vaker gehad over haar geduld en kieskeurigheid bij het schrijven van poëzie. Ze is haar hoge normen compromisloos trouw gebleven. Haar voorkeur gaat uit naar het streng gestructureerde gedicht dat ze is blijven schrijven zonder daarbij aan modeverschijnselen toe te geven. De hedendaagse, zo populaire theorie over intertextualiteit is voor haar geen vrijbrief om lichtzinnig andermans verzen over te nemen. Ze spreekt daar onomwonden haar scepsis over uit: het irriteert haar mateloos als ze versregels van de ene dichter in het werk van een ander herkent zonder dat daar in het nieuwe gedicht zinvol op wordt gereageerd. Vaak gaat het erom beeldspraak binnen te smokkelen om zichzelf niet te hoeven inspannen of om het eigen onvermogen te verdoezelen. Over het klakkeloos overnemen uit haar werk heeft ze zich bij gelegenheid al diep verontwaardigd getoond: zoiets moet minstens in een voetnoot worden erkend.

Ook al is ze dan totaal niet in roem geïnteresseerd, toch is de poëzie voor Elisabeth Eybers een levensnoodzaak geworden. Zonder de poëzie zou het leven, dat haar zo dierbaar is, zoveel armzaliger zijn geweest.

Van achter haar venster op de Stadionkade heeft ze met een buitengewone sensitiviteit de ‘satijnwit, borriegeel en proustertblou krokusse’ in de lente en de dwarrelende sneeuwvlokken in de winter al beschreven. Ik vraag haar wat de natuur voor haar betekent. Zonder aarzelen antwoordt ze dat ze geen natuurdichter is; daarvoor is ze te introvert. Het ontstaan van een gedicht is bij haar niet afhankelijk van afwisseling, bij voorbeeld door rond te trekken. Nederland kent ze niet goed genoeg om zijn landschap recht te doen. Natuurindrukken zijn voor Eybers schoonheidservaringen die zij een aantal keren in verzen heeft weten weer te geven. Ooit heeft ze haar poëzie zelf scherpzinnig - en terecht - gekarakteriseerd als ‘een blik op de essentiële kenmerken van het menszijn, de eeuwigdurende kortstondigheid’.

[p. 452]

Elisabeth Eybers is - dat kan haar boekenkast getuigen - een groot lezer maar slaagt er nooit in zoveel te lezen als ze dat graag zou willen. Het Times Literary Supplement houdt haar op de hoogte van de Engelse letteren, sinds haar kindertijd in de pastorie op Schweizer-Reneke nog altijd haar favoriete leesvoer. Van de oudere generatie Engelse dichters bewondert ze onder anderen Yeats. Verder: Robert Graves, Philip Larkin, Richard Wilbur en meer recent: Elizabeth Bishop en Seamus Heaney. In de Nederlandse literatuur waardeert ze vooral Achterberg en Nijhoff, en bij de jongere generatie voornamelijk Ed Leeflang en H.H. ter Balkt.

Strikt genomen kun je het Afrikaans eigenlijk Eybers' moedertaal niet noemen, aangezien haar van huis uit Engelssprekende moeder met haar drie dochters altijd Engels heeft gepraat - tot hun verlegenheid in het Afrikaanse plattelandsdorpje, waar ze niet als ‘anders’ wilden opvallen. Haar liefde voor de literatuur heeft Eybers aan haar hoogontwikkelde moeder te danken. Haar vader, ook een intellectueel begaafde man, herinnert (en eert) ze om zijn zachtgeaardheid en onder andere ook om zijn heldere woordenschat uit de Karoo. Afrikaans noemt Eybers haar ‘gemoedstaal’, die ze aan de Engelstalige universiteit van Witwatersrand als haar natuurlijke medium heeft ontdekt. Ze kan zich niet voorstellen dat het Afrikaans in het nieuwe Zuid-Afrika zal verdwijnen, en hoopt dat er bij een rechtvaardige verdeling geen enkele groep over een andere zal heersen en dat de Westerse beschaving er in ere zal blijven. Naar Zuid-Afrika heeft ze altijd heimwee, maar in Amsterdam, dat ze mettertijd heeft leren liefhebben, heeft ze toch een thuis gevonden. Haar liefde voor het Afrikaans heeft geleid tot een afrekening met de criticus Hans Warren in het gedicht ‘Kritiek’. In zijn negatieve recensie van haar bundel Kruis of munt had hij van ‘Afrikaans’ namelijk een scheldnaam gemaakt. Overigens is Eybers zich dankbaar bewust van de warme waardering waarmee ze door de critici bijna zonder uitzondering is bejegend.

In haar gedicht ‘April’ (Rymdwang, 1987) overtuigen de merels met hun ‘haarfyn pizzicato-taal’ de dichteres ervan dat de lente op komst is. Van hoeveel moois, zinvols en menselijks overtuigt Elisabeth Eybers haar lezers niet met haar poëzie, over een periode van vijfenvijftig jaar heen!

Hoe dankbaar ze ook is voor de P.C. Hooft-prijs, toch voelt ze er zich vanwege haar introverte aard en diepgewortelde behoefte aan anonimiteit ook door belast. Ze benijdt de merels, die vanuit een onbewuste noodzaak zingen, niet op de hoogte als ze zijn van het gedicht waarmee zij hun zonet heeft vereerd. Bij de merels hoort ze, daarom zal ze de roem vanzelf kwijtspelen, om zich met een nieuw lied weer bij de merels aan te sluiten:

Opwaarts gebeur uit anonimiteit
waar 'k tot my laatste asemteug wou skuil,
eenselwigheid vir ruimtevrees verruil
steunpunte onbereikbaar yl verspreid...

Eerlose voorjaarsmerels, fluit, ek sal
ons afspraak nakom ondanks die geskol:
roem - aangepaste onberispelikheid -
raak ek uit louter agteloosheid kwyt.