Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 447]

Herman Servotte
Gedicht geopend: ‘The Forge’
Een lectuur van een gedicht van Seamus Heaney

Deze tekst is de samenvatting van een les ten behoeve van leraars literatuur op een studiedag MO te Leuven op 16 maart '91. De inzichten werden ook door de deelnemers aangebracht, maar het bleek onmogelijk de oorsprong van elke bedenking alsnog te achterhalen. Zij wezen hier bedankt voor hun medewerking.

All I know is a door into the dark.
Outside, old axles and iron hoops rusting;
Inside, the hammered anvil's short-pitched ring,
The unpredictable fantail of sparks
Or hiss when a new shoe toughens in water.
The anvil must be somewhere in the centre,
Horned as a unicorn, at one end square,
Set there immoveable: an altar
Where he expends himself in shape and music.
Sometimes, leather-aproned, hairs in his nose,
He leans out on the jamb, recalls a clatter
Of hoofs where traffic is flashing in rows;
Then grunts and goes in, with a slam and flick
To beat real iron out, to work the bellows.

Seamus HEANEY

‘The Forge’ is een gedicht uit de bundel A Door Into the Dark die Seamus Heaney in 1969 publiceerde. De titel met zijn bepalend lidwoord zegt het al: het gedicht gaat over de smis, niet zomaar gelijk welke smis, maar de smis waarmee de spreker in dit gedicht vertrouwd is. Hij kent haar omgeving en hij heeft ook tot op zekere hoogte weet van wat er binnenin omgaat. De klanken uit de smis, het plotselinge opwaaieren van gensters in het duister, zijn als zoveel metonymieën die het eigenlijke gebeuren in de smidse aanduiden. Soms ziet de spreker de werker in de smis buitenkomen en kijken naar de auto's die de paarden hebben verdrongen. Een gedicht dus over wat vermoedelijk een kindsheidherinnering is, in de aard van de meeste andere gedichten uit de eerste bundels van Heaney, die meestal het dorpsleven in Noord-Ierland oproepen zoals dat door Heaney in de jaren rond en na de tweede wereldoorlog werd ervaren.

Maar een dergelijke lectuur laat toch te veel vragen onbeantwoord om te bevredigen. Waarom begint het gedicht

[p. 448]

met die eerste regel waarin onwetendheid over de smis wordt vooropgesteld: ‘all I know is a door into the dark’? Waarom in regel 6 het modale hulpwerkwoord ‘must’ dat een gissen van de spreker aanduidt; is hij dan nooit in de smis geweest? Waarom valt het woord ‘smid’ nergens? Misschien moet ik het gedicht anders gaan lezen? Dat kan, zo blijkt, wanneer ik wat eerst metonymisch werd gelezen nu letterlijk interpreteer. Wat in de smidse geproduceerd wordt is dan niet een afgewerkt produkt maar ‘de kort geritmeerde klank van de hamer op het aambeeld, de onvoorspelbare waaierstaart van gensters, of het gesis wanneer een nieuwe hoef hard wordt in water.’ Letterlijk dus, zoals het gedicht zelf zegt, ‘vorm en muziek’. Voeg daarbij het aambeeld dat gehoornd is als de eenhoorn, het fabelachtige dier dat slechts in de verbeelding bestaat; dat bovendien onwrikbaar zijn plaats bekleedt en dat, ten slotte, een ‘altaar’ wordt, plaats van het sacrale. Als we dat allemaal letterlijk nemen, wordt de smis van haar realistisch karakter ontdaan en wordt zij een metafoor voor een andere activiteit. Welke die andere activiteit is, kan men allicht raden. Wie brengt ‘vorm en muziek’, tenzij de dichter, die in de angelsaksische kennings bovendien de woordsmid werd genoemd? En heeft de invloedrijke Robert Graves in een van zijn opstellen over poëzie niet gesproken over de twee vormen van ritme die in de Engelse poëzie gelden, dat van de smid op het aambeeld en, minder vaak, dat van de roeier aan zijn riem? En wordt ‘hammer out’ niet gebruikt in de uitdrukking ‘to hammer out a verse’? De conclusie ligt voor de hand. De smis is een metafoor voor de werkplaats van de dichter.

Indien ik het gedicht zo lees, worden een aantal dingen duidelijk. Zo bij voorbeeld de eerste regel. Wat de spreker dan eigenlijk zegt is niet dat hij nooit in de smidse is geweest, maar wel, en veel plausibeler, dat hij weliswaar de weg kent naar de dichterlijke werkplaats maar dat de activiteit daar voor hem in duisternis, dat is in mysterie, is gehuld. Hij noemt de smid niet, omdat het niet over een smid gaat, maar over een arbeider van een ander slag. De klank en het plotselinge oplichten van de onvoorspelbare gensters, zelfs de ‘shoe’ die wel geschikt zal zijn voor de ‘voeten’ van het metrum, ze krijgen allemaal hun betekenis als metaforen voor de dichterlijke activiteit, die inderdaad dikwijls als een sacrale opdracht wordt beschouwd. Dan worden zelfs de laatste regels duidelijk. Het gekletter van hoeven dat de smid zich herinnert, is wellicht het gekletter van Pegasus; en het ‘real iron’, de woorden op papier die naar het woord van Horatius ‘aere perennius - duurzamer dan brons’ zijn.

Er kan wel geen twijfel over bestaan: de dichterlijke activiteit is de ‘tenor’ en de smidse de ‘vehicle’ van de metafoor; dichten is smeden. Tot zover zal iedereen wel akkoord gaan. Kan men echter vanuit deze algemene opvatting over het gedicht nog een stap verder gaan? Laten we proberen. De lezer zal hebben opgemerkt dat het hier om een sonnet gaat en zich dus vermoedelijk afvragen waar de volta ligt. Volgens de conventies van het genre zou dat moeten zijn tussen regels 8 en 9. Weliswaar vertoont het gedicht op die plaats een enjambement en eindigt de zin grammaticaal op het einde van regel 9, maar thematisch is de volta precies getekend. Waar totnogtoe van de dichterlijke activiteit en haar produkten gewag werd gemaakt, daar gaat het nu om de woordsmid zelf. Dat is een heel gewone man, met ‘haren in zijn neus’, die buiten het gewone verkeer staat en met de herinnering aan Pegasus weer naar binnen stapt om de blaasbalg, de adem, de wind, de geest te doen opkomen en ‘echt ijzer’ te smeden. Indien die ‘hij’ dezelfde is als de spreker, wordt hier de suggestie gewekt dat de spreker zichzelf als dichter niet kent; hij weet niet hoe de inspiratie komt en hem bevleu-

[p. 449]

gelt: ‘all I know is a door into the dark’: ik ben als dichter voor mezelf een vreemde. Indien ‘hij’ echter een andere is dan de spreker, is het mysterie natuurlijk nog gemakkelijker te aanvaarden. In de twee lezingen is de heilige, fabelachtige activiteit van de dichter echter het werk van een gewone, grommelende man.

Het probleem van een dergelijke lectuur is dat zij zich in steeds verder uitdeinende kringen verwijdt. Zo kan men zich de vraag stellen of de metafoor van de smis enkel geldt voor de dichter of voor alle kunstenaars überhaupt. De verglijding van species naar genus (een vorm van metonymie) is natuurlijk altijd mogelijk, maar misschien bestaat er geen rede voor in het gedicht om de betekenis dermate uit te breiden? Verrijkt zij het gedicht trouwens? Een andere vraag geldt de betekenis van ‘expends himself’, Vertaald als ‘hij put zich uit in vorm en muziek’ kan deze term minstens twee dingen betekenen: ofwel hij ‘spendeert zijn hele energie’ of ‘hij geeft zichzelf’. Beide interpretaties zijn denkbaar al naar gelang van de klemtoon die men wil leggen. Ofwel heeft men vooral aandacht voor het harde werk dat dichten vereist (versie één) ofwel verkiest men eraan te herinneren dat poëzie zelfexpressie is (versie twee). In verband met dit laatste zou men, typisch deconstructief, ‘expend’ ook kunnen lezen als ‘expand’: de kunstenaar die zijn persoonlijkheid ontwikkelt, precies in het verbruiken van zichzelf. Dan moet men echter wel bedenken dat men deze uitbreiding van de betekenis van het gedicht niet baseert op de tekst, maar op theorieën over het dichterlijke werk die men aliunde kent.

Maar het is wellicht een indicatie van de rijkdom van een gedicht dat het tot uiteenlopende, altijd verdergaande interpretaties aanleiding geeft. Alleen heeft de interpreet de tact nodig om tijdig te stoppen. Want wanneer je te veel wil zeggen, eindig je vaak in de vormeloosheid van het niets. In een gedicht zoals ‘The Forge’ is de ‘vehicle’ van de metafoor tegelijkertijd de invoerder van nieuwe betekenissen, en de grenswachter die de betekenisinvoer controleert. Wat je van de smid en zijn activiteit kan zeggen, mag je metaforisch van de dichter en zijn activiteit beweren; maar wat je over de smid niet mag zeggen, mag je evenmin zeggen van de dichter, tenzij met de grootste voorzichtigheid. Daarom zou ik de betekenis van dit gedicht willen beperken tot de dichterlijke activiteit (ofschoon ik niet loochen dat er gelijkenissen zijn tussen dichten en andere kunstvormen - maar dat doet hier niet ter zake), en mij houden aan de minimale betekenis van ‘expend’ als ‘zijn krachten aanwenden’. Het gedicht wordt er niet armer door.