Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 579]

Bart Verschaffel
Waar stem is, is lichaam

In het boek over de dieren en in zijn Verhandeling over de ziel schrijft Aristoteles over de stem. Over stemgeluid. Zijn bepaling is eenvoudig en tegelijk verstrekkend: stemgeluid is klank die wordt uitgebracht door een bezield wezen. Het is een bezield geluid. Mensen kunnen lawaai maken door in de handen te klappen, te kuchen of te hoesten, maar ook al kan dat geluid zeer sprekend en betekenisvol zijn, en zelfs in of met keel en mond gemaakt worden, toch is het geen stemgeluid. Hoezo: bezield, hoezo ziel?

Elk geluid is het effect van een botsing van lichamen die lucht in beweging brengt. Stemgeluid wordt voortgebracht doordat de ziel ‘pneuma’ of adem tegen de luchtpijp laat botsen. Mensen articuleren dit geluid of deze klank door middel van tong en lippen tot taal. Levende wezens die de temperatuur van longen en hartstreek niet moeten regelen, zoals vissen bijvoorbeeld, ademen niet en kunnen dus ook geen stem hebben. De gedachte dat stemgeluid met ademlucht gemaakt wordt is belangrijk: de stem gaat mee met lucht die van binnen naar buiten gaat. Spreken is uitademen, het geluid dat men door in te ademen kan maken is geen stemgeluid. Stemgeluid wordt veroorzaakt door de ziel, het vertrekt in de inwendigheid en is, letterlijk, een uiting. En Aristoteles zegt meer: ‘Het stemgeluid wordt veroorzaakt door iets dat niet enkel bezield is, doch zich daarbij tevens iets voorstelt.’ Dieren zonder voorstellingsvermogen, die niet op de een of andere manier ‘bij zichzelf’ kunnen zijn en niet een ‘zieleleven’ herbergen, kunnen wel geluid maken maar ze kunnen niets ‘uiten’. Insekten bijvoorbeeld hebben geen fantasia en dus geen ‘binnenleven’ om te uiten, en blijven stemloos.

(De stem: het vermogen om zich te uiten of om - in de brede betekenis van het woord - te spreken. Een stem hebben is, letterlijk en figuurlijk, kunnen spreken. Geen stem hebben, niet kunnen spreken.)

[p. 580]

Leonardo da Vinci heeft een zin geschreven die suggereert dat Aristoteles ongelijk heeft. (Ik heb het zinnetje uit een boek van Giorgio Agamben, Infanzia e storia, waar het, zonder referentie, als motto fungeert.) ‘Lo spirito non ha voce, perchè dov' è voce è corpo’: de geest heeft geen stem, omdat waar stem is, lichaam is. Dus niet: waar stem is, is geest of ziel. Waar stem is, is lichaam. Leonardo schrijft echter niet dat waar stem is, het lichaam spreekt. Er staat niet dat het lichaam een stem heeft, maar wel dat waar stem is, lichaam is. Dit blijkt dan wel voldoende om te kunnen stellen dat de geest of ziel geen stem heeft. Lo spirito non ha voce. Maar zeggen dat die geen stem heeft, houdt nog niet in dat ze niet zou spreken of zich niet uitspreekt. Want wat kan spreken anders zijn dan een ‘binnen’ dat zich meedeelt? Alleen: de sprekende geest of ziel heeft geen stem. Terwijl je luistert naar wie spreekt en luistert naar wat van binnen naar buiten komt, hoor je het lichaam - de stem.

Luisteren en horen zijn twee. Het gepaste antwoord op spreken is luisteren. Je zegt niet: spreek maar, ik hoor. Je zegt: spreek maar, ik luister. Maar terwijl ik naar je luister, over grote en kleine dingen, en je handen zie, hoor ik plots ook iets, iets wat even meekomt met wat je zegt, en iets anders is dan wàt er gezegd wordt: ik hoor een stem. (De stem als epifanie, als openbaring van het lichaam.)

Aristoteles denkt na over de stem vanuit het standpunt van wie spreekt en zich uitspreekt, voor wie de stem de mogelijkheid en het middel is om zich te uiten. Voor wie luistert liggen de zaken evenwel anders. Wanneer iemand spreekt, luister ik wel naar wat hij of zij zegt, maar hoor ik tegelijk - haar stem, zijn stem. Een stem die altijd bijzonder en eigen is, want geen twee stemmen zijn gelijk, en zeer herkenbaar. Eén woord, je hoeft je naam niet te noemen, ik weet wie spreekt. Zijn stem, haar stem - hém, haar, niet iemand anders. Terwijl ik luister naar wàt iemand zegt, hoor ik zo het onherleidbaar verschil, hoor ik dat deze persoon onverwisselbaar dèze persoon is en geen andere. En die stem horen is niet enkel, onmiddellijk, herkenning: het is ook, onmiddellijk, aanwezigheid. De stem is lichaam wat zich losmaakt van het lichaam, en zich richt tot een plaats en een moment (tot een ander): in de stem is er (voor wie luistert) ‘nu’ en ‘hier’. Luisteren is als kijken; horen is als voelen. En de stem die ik hoor is altijd méér ‘hem’ of ‘haar’ dan wàt die persoon zegt. Het is altijd meer, of iets anders, dan het ‘zieleleven’ dat geuit wordt.

Vertel àlles: overtuigingen, voorkeuren, angsten, fantasmen, wat er elders en vroeger gebeurd is. De hele binnenkant buiten. Bij

[p. 581]

al wat je over jezelf kan vertellen kan iemand zeggen - ik ook. Al wat je over jezelf kan zeggen, of over iemand kan weten, geldt ook wel voor een ander: anderen lopen rond met dezelfde meningen en dezelfde intieme gedachten, dezelfde verlangens, dezelfde herinneringen. Maar niet in wàt je zegt, maar in wat ik hoor, weet ik dat jij het bent. Ik herken je stem, ik herken je in je stem, in die ‘rest’ die niet gedacht kan worden en niet kan spreken. Een rest die lichaam is, of radicale, onherleidbare individualiteit: deze hier. Voor zichzelf is een mens wat hij of zij te zeggen en te vertellen heeft, voor de anderen eerst wat hem of haar herkenbaar en onverwisselbaar maakt.

(De meermin moet haar stem afstaan om benen te krijgen en bij haar prins te zijn. Wat is haar tragiek? Dat ze haar liefde niet kan uiten en niet kan vertellen hoezeer zij liefheeft? Om zoiets duidelijk te maken heb je geen woorden nodig. Zonder stem kan de prins haar evenwel niet herkennen, en kan zij niet echt bij hem zijn. Wanneer ze bij Disney haar stem terugkrijgt en één woord zegt, dàn hoort de prins dat zij het is.)

Wat zègt een stem eigenlijk over iemand? Niets, niets meer dan de vorm van de neus. De stem is toevallig, uitwendig. En toch is het de plaats waar iemand helemaal met zichzelf samenvalt, helemaal zichzelf is - voor anderen. Voor mij is mijn stem vreemd, ik kan ze niet controleren, ze is niet ‘ik’ maar ‘lichaam’. Natuurlijk is er zoiets als een inwendige stem en hoor ik ook mezelf spreken. (Spreken zonder jezelf te horen is als lopen in het pikkedonker.) Alleen, ik hoor wel wat ik zeg en weet zo waar de anderen naar luisteren, maar ik hoor niet wat de anderen horen - ik hoor niet mijn stem. Voor mij is in wat ik zeg en hoor enkel ‘ziel’ of ‘uiting’. Natuurlijk heeft iedereen nu al zijn stem gereproduceerd gehoord, maar - nog afgezien van complicaties zoals stemvervorming, weergave-effect, of de materialiteit van het medium die zich mengt met de materialiteit van de stem zelf - ik kan wel wennen aan mijn eigen stem en ze herkennen, maar niet ‘mezelf’ herkennen in mijn stem.

Maar ook voor de ander die ‘hoort’ is de stem moeilijk te controleren. De stem is een zeer sterk geheugenspoor: ze brengt onmiddellijk een naam terug, wekt beelden en gevoelens op. Tegelijk kan men dat geheugenspoor nauwelijks zelf activeren. Met het voorstellingsvermogen kan je beelden maken, gelijkenissen bouwen van gezichten of landschappen, die zeer gedetailleerd en zeer precies zijn. Maar kan je een stem ‘voorstellen’, herinneren of oproepen? Woorden wel, de gesprekssituatie, het effect van de woorden of de stem - echo's. Maar kan je een ‘treffende gelijkenis’

[p. 582]

van een stem construeren? Slechts de stem zelf kan de herinnering aan die stem activeren: ze horen brengt op het moment zelf de herinnering terug, en het op elkaar leggen van het ‘nu’ en de herinnering bewerkt de schok die de herkenning is. Ik weet dat jij het bent, en weet meteen dat jij hier (of, aan de telefoon, daar-hier) bent. Wellicht is de stem, precies omdat ze niet willekeurig opgeroepen kan worden, een sterke index van ‘aanwezigheid’. Wat men zich voor de geest kan halen zijn immers gelijkenissen of beelden, plaatsvervangers van wat niet-hier of afwezig is. Maar een stem, zelfs een opgenomen stem, is niet als een gelijkenis en is zelfs niet een spoor: stem is aanwezigheid. (Vergelijk een stom video-contact waarbij men elkaar door camera en scherm ‘rechtstreeks’ ziet, met een telefoongesprek. Per scherm is het beeld wel hier, maar blijft de ander afwezig, dààr, en is er geen ‘contact’. Per telefoon is de stem - hij, zij - hier, nu, in mijn oor.)

Luisteren naar wàt iemand zegt, en een stem horen. Maar de aandacht kan verschuiven, en het is mogelijk om te luisteren naar wat ik hoor, om te luisteren naar die stem. Deze verschuiving is zeker een van de belangrijkste esthetische beginselen. Maar het is iets wat ook - en wat vooreerst - geliefden kennen, of hen overkomt. (Waardoor een verhaaltje over geliefden een parabel wordt over schoonheid, kunst, en begrijpen.) ‘La personne qui t'aime ne t'écoute pas quand tu parles et ne comprend pas ce que tu dis - Elle te regarde parler, tes lèvres, tes yeux: elle s'enchante du timbre de ta voix.’ Sorry, ik heb niet geluisterd naar wat je zei, ik weet niet wàt je gezegd hebt, ik heb naar je stem geluisterd, en hoe die talen aantrekt als kleren. Eigenlijk was ik je stem aan het voelen, op zoek naar het besef van ‘jij-bent-het-en-jij-bent-hier’. Ik wil zwijgen, niets te weten komen, je stem naakt horen, bij je zijn. ‘Qu'importe le discours? Que peut-on/que peut-elle dire de plus intéressant que ce que l'on est? L'âme amoureuse se meut sur un autre fil que le fil de la seule pensée. Qu'importent les paroles même admirables, quand le chant qui les emprunte est si beau qu'il les réduit à leur sonore fuite?/ Ton discours, ton récit, ton raisonnement vont à leur fin. Mais ta voix veut en moi, veut encore ta voix!’ (Paul Valéry).