Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 144

[p. 437]

Jan Baetens & Eric Vos
Literatuur in een elektronische omgeving

Het inzetten van elektronica - analoog en digitaal - in een literaire context heeft een geschiedenis die nauwelijks jonger of minder veelzijdig is dan de geschiedenis van deze elektronische middelen zelf. In de klankpoëzie wordt vanaf het begin van de jaren vijftig bijvoorbeeld geëxperimenteerd met (analoge) taperecorders en geluidssynthesizers. De eerste literaire exploraties van de mogelijkheden van de computer, hoofdzakelijk gericht op arbitraire tekstselectie en tekstgeneratie, stammen uit het eind van hetzelfde decennium, uit de tijd dat computers nog vrijwel uitsluitend het strikt afgeschermde, uiterst kostbare en bijzonder omvangrijke eigendom van instellingen voor mathematisch en natuurwetenschappelijk onderzoek waren. Het Internet was in 1971 nog geen twee jaar oud toen de fundamenten van Project Gutenberg werden gelegd: een nog immer uitdijende on-linedatabank van meesterwerken uit de wereldliteratuur. Vanaf eind jaren zeventig, in het voetspoor van de Apple II, IBM en andere personal computers, volgen ‘boek’-uitgaven op floppy-disk: ‘expanded books’, met bronteksten en annotaties, en iets daarna de eerste hypertekst-‘romans’. En sinds enkele jaren biedt de eigen site op het World Wide Web aan talloze auteurs de kans tot ‘publicatie’ van werk dat, om welke reden dan ook, geen uitgave op papier wenst (of weet) te verkrijgen. Is er in dit bont geschakeerde veld eigenlijk nog wel enige systematiek te ontdekken?

Laten we om te beginnen vaststellen dat in de meeste gevallen de elektronische, digitale communicatie- en informatiesystemen een alternatief vormen voor oudere middelen en procedures, die vooral om praktische redenen gaandeweg plaats moeten ruimen voor hun opvolgers. We doelen hier op de tekstverwerker van de auteur (in plaats van de schrijfmachine); de zetcomputer in de uitgeverij (in plaats van de letterkast); de cd-rom met literaire recensies (in plaats van het knipselarchief); het literaire tijdschrift on-line (in plaats van de dure productie en distributie van een papieren oplage);

[p. 438]

de digitale, veilige en wereldwijd toegankelijke reproductie van de broze incunabel (niet in plaats van, maar dan toch tenminste als toegang tot het onvervangbare origineel, zonder de conservering en bescherming daarvan in gevaar te brengen). Het inschakelen van computer, digitale tekendrager, beeldscherm, modem en Internet bij het schrijf- en leesproces - in het bijzonder wanneer het om het digitaliseren van bestaande, niet-elektronische teksten gaat - is geen transparante of neutrale ingreep. Het leidt onvermijdelijk tot transformaties en repercussies. Zo is inmiddels genoegzaam bekend dat het lezen van een tekst op een pagina niet hetzelfde is als het lezen van ‘diezelfde’ tekst op een beeldscherm.

Maar in zulke verhoudingen tussen tekst en elektronica, hoe wezenlijk ook, zijn we hier niet geïnteresseerd. Ons gaat het om de relatief kleine - maar groeiende - minderheid van literaire experimenten met elektronische informatiesystemen die zich karakteriseren door de volledige integratie van specifieke kenmerken van die systemen in de tekstualiteit van het literaire werk. Dit betekent dat deze kenmerken onontbeerlijk zijn verbonden met zowel het schrijven als het lezen - of sterker nog: het bestaan - van de literaire tekst. Elektronische literatuur in deze betekenis heeft niets te maken met het digitaliseren van geschreven of gedrukte teksten, noch met het inzetten van elektronische middelen bij de productie van een typoscript of boek. Het distribueren via, bijvoorbeeld, cd-rom of Internet is evenmin maatgevend. Elektronische literatuur omvat (de productie en receptie van) teksten die eigenschappen en - nieuwe - mogelijkheden van elektronische communicatiemiddelen als essentiële component van hun literaire karakter benutten.

Deze restrictie houdt geenszins een waardeoordeel in over het aanbieden van ‘traditionele’ literatuur in een elektronische omgeving, bijvoorbeeld in onderwijssituaties of met het oog op het toegankelijk maken van zeldzaam, kostbaar materiaal. Uiteraard impliceert ze evenmin dat elektronische literatuur per definitie interessanter zou zijn dan andersoortige teksten die, bijvoorbeeld, met de computer als hulpmiddel zijn geschreven. Onze restrictie heeft de bedoeling te wijzen op de fundamentele eigenheid van elektronische literatuur die de kwaliteiten van computeromgevingen en informatietechnologieën inzet als inherent en onmisbaar onderdeel van de literaire tekstcompositie.

Deze afbakening dient voor ons mede als handvat bij de samenstelling van dit themakatern, zonder daarom de verscheidenheid aan vormen, richtingen, technieken en thema's uitputtend in kaart te willen brengen. Liever wil deze bloemlezing uitdrukking geven aan de onvermijdelijkheid van het zoekend en tastend uitproberen van allerlei pistes, zoals dat in talloze lopende experimenten wordt uitgevoerd. Wat interessant is of wat ons daaren-

[p. 439]

tegen juist op een dood spoor zet, is niet op voorhand bekend. Dat kàn het ook niet zijn, al was het alleen maar omdat de elektronische omgeving die zowel fundament als richtpunt van de literaire experimenten vormt, zélf nog lang geen vaste, voltooide contouren heeft.

Dit voorbehoud neemt niet weg dat er wel tendensen te bespeuren zijn en misschien ook al een ‘grootste gemene deler’. Elektronische literatuur bezit namelijk ten minste één eigenschap die een altijd aanwezige, inherente en specifieke uitdrukking vormt van de integratie van kenmerken en mogelijkheden van elektronische informatiesystemen in de tekstualiteit van het literaire werk. We doelen op de introductie van tijdelijkheid en veranderlijkheid als door zowel schrijver als lezer te manipuleren eigenschappen van de literaire tekstinscriptie: de ‘virtuele’ inscriptie, de pixeled print van de tekst op het beeldscherm. Deze eigenschap onderscheidt elektronische literatuur fundamenteel van drukwerk, ook van drukwerk dat nadien via cd-rom of Internet wordt verspreid. Het exploreren van de paden die door deze eigenschap worden ontsloten verleent de elektronische literatuur haar eigen waarde - en mogelijk haar meerwaarde.

Zulke paden lopen in vele richtingen. De meest bewandelde onder hen voeren door het domein van de ‘sequentialiteit’ van de tekst. We treffen daar onder meer hypertekstromans en -verhalen aan, waarbij tekstfragmenten door de lezer, in een door hem/haar te bepalen volgorde, via het activeren van al dan niet verbale links aan elkaar worden gekoppeld. Concepten als ‘plot’ en ‘verhaalstructuur’, ‘open’ en ‘gesloten’ vertelling, ‘begin’, ‘midden’ en ‘eind’, krijgen een nieuw karakter. Maar een dergelijke behandeling van sequentialiteit blijft in de elektronische literatuur zeker niet beperkt tot de bouwstenen van verhalend proza. Versregels, zinsdelen, woordstammen, letters - ze kunnen allemaal worden onderworpen aan de discontinuïteit van de elektronische tekst, aan de ontkenning van het tekstsyntagma als een gegeven en vaststaande basis van het literaire werk. Een en ander roept verdere trefwoorden van de elektronische literatuur op: de paden leiden niet alleen in vele richtingen, ze kruisen elkaar ook veelvuldig. ‘Interactiviteit’ is zo'n trefwoord, duidend op de gedeelde verantwoordelijkheid van schrijver en lezer voor de (tijdelijke) realisering van een tekstsequentie. Maar ook interactiviteit kan zich op vele manieren manifesteren, van eenvoudige selectie uit parameters - bijvoorbeeld de lezer die de snelheid instelt waarmee tekstveranderingen zich op het beeldscherm voltrekken - tot de daadwerkelijke uitnodiging om een eigen bijdrage toe te voegen.

‘Multimedialiteit’ is misschien wel het meest gebruikte trefwoord wanneer het om elektronische literatuur gaat. Hier willen

[p. 440]

we echter voorzichtig zijn: de confrontatie dan wel vermenging van verbale tekst met andere, niet-alfabetische tekensoorten, of de combinatie van visuele en auditieve (tekst-)elementen is immers geenszins voorbehouden aan experimenten in een elektronische omgeving. Literaire multimedialiteit is in zekere zin zo oud als de lyrische poëzie (tekst en muziek) en in ieder geval bekend sinds de klassieke figuurgedichten. Dit neemt niet weg dat hedendaagse computersystemen in één opzicht een multimediale tekstbehandeling toestaan die voorheen niet of nauwelijks kon worden gerealiseerd: de tekstanimatie, het inbrengen van beweging in een tweedan wel driedimensionale, ‘virtuele’ ruimte. Met name de elektronische poëzie steunt sterk op dit fundament, dat in de afgelopen vijftien jaar met de voortdurende ontwikkeling van multimediale hard- en software is gelegd.

Deze voorbeelden moeten volstaan om een eerste indruk te geven van de verscheidenheid aan vormen die inmiddels binnen het domein van de elektronische literatuur is ontwikkeld. Diezelfde - bescheiden - ambitie heeft de bloemlezing in dit themakatern: een aantal antwoorden te tonen op de vraag hoe in literatuur (en andere kunsten) kan worden omgegaan met de specifieke middelen en mogelijkheden van een elektronische communicatie-omgeving. Deze klemtoon op specificiteit houdt tegelijkertijd in dat er naar onze mening een fundamenteel onderscheid moet worden gemaakt tussen de hier opgevoerde visies en het gebruik van de computer als ‘hulpmiddel’ bij literaire tekstproductie en -receptie. Een auteur die zich bijvoorbeeld beperkt tot uploading van bestaande teksten naar de eigen website, bedrijft een vorm van ‘elektronische’ literatuur die uiteraard niets te maken heeft met het fenomeen en het corpus dat we hier willen tonen. Het materiaal dat op de bijbehorende cd-rom te vinden is, is op dit punt iets breder of, zo men wil, iets minder specifiek opgevat. Dit materiaal omvat immers niet alleen - voor zover het copyright dit toelaat - de werken zelf die in de bloemlezing slechts fragmentarisch en niet-elektronisch zijn weergegeven, maar ook een aantal bijkomende essays over het onderwerp die vormelijk min of meer in het verlengde liggen van het niet-elektronische schrijven. Terzelfder tijd hebben we van de schijfruimte ook gebruik gemaakt om een aantal werken toe te voegen die in drukvorm nauwelijks of niet tot hun recht zouden komen.

Zo dit al een tweeslachtigheid ten aanzien van het fenomeen elektronische literatuur oplevert, hoeft dit niet te verontrusten. In de loop van de geschiedenis is duidelijk gebleken dat technologische revoluties op het terrein van communicatiemiddelen zich niet onmiddellijk vertalen in totaal andere schrijf- en leespraktijken. De ontwikkeling van de boekdrukkunst (een revolutie waarmee de

[p. 441]

opkomst van de computer dikwijls wordt vergeleken) heeft er bijvoorbeeld niet toe geleid dat tekstvorm en tekstinhoud automatisch veranderden: lettertypes, lay-out en boekvorm bleven na Gutenberg nog zeer lange tijd een imitatie van de handschriften, en het bestaan van de drukpers werd in de allereerste plaats aangegrepen voor het omzetten van manuscripten, niet voor het produceren van een nieuw soort teksten. Omgekeerd is het natuurlijk ook zo dat de discussie rond elektronische literatuur veel beter laat zien hoe de traditionele tekstproductie afhankelijk was en is van zaken die over het algemeen als marginaal werden beschouwd, zoals de visuele dimensie van de tekst - niet alleen op het vlak van eventuele illustraties, maar ook en vooral op dat van de zichtbaarheid van het literaire tekstteken zelf - en de meestal zeer dwingende relatie met de tekendrager, die maar al te vaak als een onzichtbare container wordt veronachtzaamd. De dynamiek van de specifieke vormen van elektronische literatuur werkt dus ook retrospectief en het is absoluut niet uitgesloten dat de evoluties in het veld van deze elektronische literatuur ons binnenkort - opnieuw - anders tegen het traditionele boek en de traditionele tekst laten aankijken.