Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 637]

Luk Lambrecht
Dissonante wereldbeelden

‘Waarom ik alles in beelden denk, weet ik niet. Als alles een beeld wordt is het niet echt meer. Als alles een beeld wordt is het draaglijker’
Jan Lauwers

‘Theatrale’ beeldende kunst wordt al sinds midden jaren zestig met de komst van de minimal art fel bekritiseerd. Het ‘theatrale’ aspect van beeldende kunst plaatst de toeschouwer op een illusoire afstand tot kunst, zoals dat ook gebeurt in het knusse zwarte gat van een schouwburg. ‘Theatrale’ kunst houdt de ziel en het lijf van de toeschouwer in de ban van een hybride, verkrampte ervaring die de werkelijkheid op een eenzijdige manier knevelt als in één grote verhaallijn. Om die reden is ook veel schilderkunst saai. De semifiguratieve retour in het schilderen is een vrij regressieve manier om zich te verhouden tot de werkelijkheid. En dat doet de hedendaagse schilderkunst nu volop: belangrijke kunstenaars zoals Luc Tuymans leveren al dan niet direct politieke commentaar op de realiteit. Via de omweg van het vervagen van het werkelijkheidsbeeld met verf op doek wordt de grens aangegeven tussen de - inmiddels sterk begeerde - (schilder)kunst en de rest.

Theater hoort thuis op de bühne van het theaterbedrijf en net zoals de actuele schilderkunst blijft het zich maar al te graag vasthechten aan het uitbeelden van netjes gestructureerde verhalen.

Het is vandaag moedig om als kunstenaar wegen te bewandelen die afwijken van kunst die als ‘politiek correct’ en ‘participatief’ wordt gelabeld. De kunst is vermarkt. De kritische ruimte tussen kapitaal en kunst verkleint. De champagne borrelt als nooit tevoren in between. Op zichzelf is dat geen probleem, ware het niet dat de beeldende kunst zich nu gedwee gedraagt naar de wetten van het establishment, waar ook meer en meer de lakse en meefeestende media toe behoren. Deze betreurenswaardige gang van zaken zorgt op termijn voor de vervanging van een kritisch discours door een economische berichtgeving over kunst. Beeldende kunst blijft - zelfs in haar meest radicale conceptuele verschijningsvorm - onvermijdelijk een object van commerciële recuperatie. Hierin ligt het grote verschil met de podiumkunsten, die door hun begrenzing in tijd en ruimte a priori ontsnappen aan alle vormen van mercantiel gewin.

[p. 638]

Jan Lauwers genoot een opleiding als beeldend kunstenaar en dat verklaart de manier waarop hij theater maakt: met een grote visuele impact, doorspekt met tal van ‘open’ referenties aan de beste hedendaagse kunst die - weliswaar neigend naar the uncanny - geworteld blijft in het historisch modernistisch project. Net zoals de Amerikaan Mike Kelley en de Oostenrijker Franz West weet Jan Lauwers zich met gemak te bewegen tussen verschillende registers die verspringen van high naar low. Mike Kelley weigerde een grens te trekken tussen high en low door te werken met cartoons en gebruik te maken van goedkoop textiel als drager voor soms provocatieve mededelingen. Junk en punk komen om het hoekje kijken als dwarsliggers in een hegemoniale en verschoonde culturele ideologie die party-gewijs de smaak bezegelt van de bourgeois. Kunstenaars zoals Franz West, Mike Kelley en Martin Kippenberger lapten de goede smaak aan hun laars door juist de trash en the uncanny als verdrongen materie te gebruiken voor kunst die niet in esthetisch ordelijke termen kon worden geclaimd.

De traditie van het doorbreken van de regels van de goede smaak is terug te voeren naar de wortels van het modernisme, met dadaïsme, surrealisme, performance en fluxus op kop. Het verzet en het aanwijsbaar maken van een onwennig gevoel tegenover het conformistisch gangbare in een samenleving, kreeg een artistieke vorm die niet bedoeld was als een gefixeerd en bijgevolg verhandelbaar object. De ‘Passstücke’ van Franz West bijvoorbeeld zijn daar goede voorbeelden van. Eenvoudig in elkaar geknutselde draagsculpturen gemaakt van overwegend waardeloos papier-maché zijn grillige prothesen die een mens aan zich moet kluisteren zodat het kunstwerk de bewegingen van de gebruiker grondig kan manipuleren en verstoren. De ‘Passstücke’ an sich zijn grillige vormen zonder betekenis en zonder noemenswaardige esthetische kwaliteiten. Deze sculpturen zijn wel bij machte om naast hun visuele présence de mens te verplichten om de imperatieven te ondergaan van de kunstenaar. Die duwt de toeschouwer in de rol van een onwennige performer. Zodra de gebruiker bereid is die vrijwillige relatie met het kunstwerk te ervaren, worden kunst en leven één. In die zin zijn Franz West en Mike Kelley vandaag zeer invloedrijke kunstenaars omdat ze de bestaande opvattingen over een kunstwerk verplaatsten naar een domein waar de mens niet zomaar wordt gedegradeerd tot het passief toekijkende subject.

De onhebbelijke en vervormende effecten in lichaam en geest en de provocerende manier waarop kunst zich als een virus nestelt, zijn weldadige ingrediënten in de multidisciplinaire productie van Jan Lauwers. Vooral als je vaststelt dat een kunstenaar als Mike Kelley zich samen met bevriende kunstenaars zoals Raymond Pettibon, Paul McCarthy en Dan Graham steevast actief vasthechtte aan de alternatieve popmuziek, met uitschieters als Iggy Pop & The Stooges en Sonic Youth,

[p. 639]

is het voelbaar dat Jan Lauwers & Needcompany eerder te situeren zijn in deze internationale neventraditie dan in de mainstream van de overwegend door het expressionisme geïnfiltreerde (actuele) kunst in Vlaanderen. Kunst die niet direct inspeelt op een behoefte is misschien hét kenmerk van het werk van kunstenaars die niet kiezen om de schone schijn van het leven en de wereld in kaart en beeld te brengen. Franz West: ‘An artwork could create in you a desire that you cannot use for satisfaction.’ Er ontstaat met andere woorden een kortsluiting in het symbolische ruilverkeer tussen het kunstwerk en de perceptie ervan. De kunst is dan niet langer een spiegel van een situatie of een omstandigheid maar een versplinterd beeld waarin de complexiteit en het ontbreken van ‘waarheid’ en eenduidigheid van pijnlijk dichtbij worden ervaren. Kunst heeft niets uit te staan met de waarheid; kunst is hoogstens het al dan niet visuele/tastbare residu van het onvolmaakte. Dieter Roth: ‘It's important to exhibit your mistakes. Man is not perfect. Neither are his creations.’

De artistieke beeldende productie van Jan Lauwers, die bestaat uit configuraties en constellaties met tekeningen, polaroids, video's en objecten, schikt zich niet zomaar naar de overdracht van een afgelijnd verhaal richting esthetisch product, maar engageert zich volop in de tussenzones waarin beelden zich verweren tegen elke poging tot een snelle consumptie. De weerbarstigheid van de beelden schuilt bij Jan Lauwers in een gecontroleerd trash-gehalte, dat wil zeggen dat de kunst zich volledig verankert in de kleine intens beleefde ervaringen die - als ze eenmaal in kunst zijn omgezet - tumultueuze repercussies hebben op de microwereld van de toeschouwer. Het kleine wordt ervaren als een grote ‘mededeling’ die rondtolt in een circulair moment waarin plaats en tijd ophouden zich welvoeglijk aan te passen aan een lineaire en logische opeenvolging van situaties. Op dat eigenste moment wordt het beeld kunst en verzaakt het aan het representeren van de wereld in zijn ‘hier en nu’. De artistieke productie van Jan Lauwers is als een creatieve splinterbom die een overdosis beelden in het gezicht knalt en die met moeite toelaat een coherent beeld van dat alles samen te stellen.

De Amerikaanse kunstenaar Lawrence Weiner maakte recent een werk met monumentale zwarte plakletters op een witte muur. Op zijn werk ‘Catalogue #924’ was het volgende te lezen: ‘a specific space filled with particles of a sort at a specific time’. Lawrence Weiner grift met deze woorden open ‘werelden’ in het achterhoofd van zijn ‘ontvangers’, net zoals Jan Lauwers met zijn tekeningen en blow-ups van polaroids de toeschouwer confronteert met een salvo emoties, aantekeningen, vervormingen en displacements van routinegedachten die - eenmaal in een Lauwers-constellatie - de identiteit aannemen van een richtingloze, ‘op vrijheid alluderende’ cluster die ‘onze’ tijd en plaats negeert. Goede kunst

[p. 640]

Foto: Hans Wilschut. Jan Lauwers, Untitled construction, including the video ‘The Moustache of Duchamp’, 2006.

[p. 641]

heeft niets te maken met het afbeelden of ‘sociologiseren’ van de politieke actualiteit waarin een mens leeft en vertoeft. Goede kunst extrapoleert de opgedane ervaringen in nieuwe al dan niet visuele denkvormen die een andere manier insinueren van worldmaking. De kunst van Jan Lauwers & Needcompany is weinig grijp- en beheersbaar; ze laat zich niet zomaar consumeren en verzet zich tegen de bemoeizuchtige imperatieven van de cultuurpolitiek en de sanctionerende buitenwacht.

De Hong Kong room, Den Boomsesteenweg en 't Paradijs van de kameel Leon zijn als het ware nomadische kits met aantekeningen die langs onze eigen ervaringen met de wereld van dood, liefde, ontgoocheling, verzet en mededogen scheren. Of zoals Jan Lauwers het zelf perfect verwoordde: ‘de onmogelijkheid van de kunstenaar niet toe te geven aan het compromis’. Het publiek (ver)tonen van een visie is op zich al een kwetsbaar gebeuren. Het loslaten van beelden en visies op de wereld betekent in se het zich blootstellen aan een afspraak met het publiek waarin het compromis zich manifesteert in het samenvoegen van splinters uit de chaotische overvloed aan informatie en opinies.

Het beeldend werk van Jan Lauwers kantelt juist in de plooien van datgene wat in het leven en de wereld wordt onttrokken aan de publieke aandacht. Wellicht hoort hier het begrip ‘poëzie’ thuis. Een begrip dat dekt wat niet met de logica van het lineaire denken te rijmen valt. De grote tekeningen met insnijdingen en gelaagde opeenhopingen onthullen nooit hun volle waarheid. Het wordt helemaal complex als Jan Lauwers zijn grote tekeningen netjes inlijst en ze hierdoor het statuut verleent van een venster op een ongekende werkelijkheid. Als was hier sprake van een te koesteren mentaal reservaat achter glas. Jan Lauwers geeft niet toe aan gratuite esthetiseringen van zijn creatieve denken. Hij ontwijkt de val van ‘het schone om het schone’ maar raakt wel diep de vezels van de mens die met moeite het ongemak bij het kijken kan kanaliseren in een stroom van nieuwe energie en verbeelding. Wijlen Martin Kippenberger hield er eenzelfde artistieke attitude op na: ‘My style is where you see the individual and where a personality is communicated through actions, decisions, single objects and facts, where the whole draws together to form a history.’

In de context van de tentoonstelling DARK in het Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam presenteerde Jan Lauwers de indringende video Untitled construction, including the video ‘The Moustache of Ducbamp’ (2006). De prachtige zwart-witbeelden waarin Needcompany-actrice Carlotta Sagna met een ijzingwekkende présence langzaam kristallen glazen op elkaar zette als een broos kaartenhuis, werden geflankeerd met tekst die als in een collage aspecten van Lauwers' artistieke universum liet lezen. Alles bleef breekbaar en tegelijk helder als glas, al was het Jan Lauwers hier te doen om een vergelijkend beeld waarin

[p. 642]

‘zijn’ waarheid plaatsloos blijft en wankelt in de mogelijkheden die openliggen. Jan Lauwers weet er zich, in tegenstelling tot andere kunstenaars wiens werk stilistisch perfect én herkenbaar balanceert tussen beeldende kunst en podiumkunsten, voor te behoeden om zijn beeldend werk te beperken tot een soort documentaire echo van zijn inmiddels sterk gewaardeerde podiumwerk. Hij weet afstand te houden en laat het beeldend werk autonoom functioneren als een verre afgeleide van wat hij ‘meedeelt’ op het podium. De grens tussen het beeldend werk en dat op het podium wordt pas dunner als het gaat over de grote mysterieuze thema's van het leven en de inherente ellende die ons allemaal recht in de ogen staart. De mens/kunstenaar zet zich altijd schrap en maakt zelf datgene wat uiteindelijk via schoonheid de ultieme troost oplevert.

In een zomers groene weide in Grimbergen realiseerde Jan Lauwers gefragmenteerd, Hollywoodachtig en in oud Nederlands een monumentale sculptuur die als statement een leven lang kan tellen. ‘Ver van de dingen der mensen vond ik geen schoonheid.’ Dit kunstwerk was een gigantische mededeling over de a priori onleesbaarheid van kunst en een poging om de taligheid van de mens te presenteren als een dam tegen het verval die juist in de menselijke creatieve maakbaarheid troost en continuïteit genereert. De artistieke productie van Jan Lauwers is een permanent gevecht tegen de banaliteit van vanzelfsprekendheden via een artistieke taal die spreekt en toont.

Foto: Nico Leunen. Jan Lauwers, Ver van de dingen der mensen vond ik geen schoonheid / Verre van der menscen dinghen en vant ic neghene scoenhede, 2002. Installatie van 60 bij 4 meter, stellingen en houten letters.