Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 646]

Eric Joris & Kurt Vanhoutte
Flashes IV

10. We zijn een lichaam, we hebben een lichaam. Dat het mogelijk is beide formuleringen te hanteren is veelzeggend. Het lichaam schrijft ons in de werkelijkheid in en manifesteert zich bijgevolg als de paradox aan de basis van ons bestaan. We kunnen onmogelijk volledig afstand nemen van het eigen lijf, omdat we in eerste instantie met het lichaam denken. Kritische reflectie kent in die zin onvermijdelijk een interne limiet. We zijn belichaamde waarneming. Nog anders verwoord, meer filosofisch: de status van het lichaam is fundamenteel ambivalent, omdat we altijd tegelijk subject en object van ons zintuiglijk apparaat zijn. Volgens de fenomenologie is precies die dubbele status van het lichaam zijn bestaansgrond, het draagvlak dat onlosmakelijk met de wereld verbindt door een wederzijdse afhankelijkheid tussen ons en de werkelijkheid tot stand te brengen. ‘Het wil zeggen’, aldus Maurice Merleau-Ponty in zijn Fenomenologie van de waarneming, ‘dat mijn lichaam van hetzelfde vlees gemaakt is als de (waargenomen) wereld en dat bovendien dit vlees van mijn lichaam deel heeft aan de wereld, het vlees wordt door de wereld weerspiegeld, de wereld dringt in het vlees door en het vlees dringt in de wereld door [...]; hun betrekking is die van overschrijding (transgression) of van overbrugging (enjambement)’.

Interessant genoeg beroept de filosoof zich hiervoor op experimenten in de neuroweten schappen. Zo verwijst hij in zijn teksten met enige regelmaat naar twee tegengestelde stoor nissen, fantoompijn en agnosie. In het eerste geval lijdt de patiënt nog steeds pijn op de plaats waar een lichaamsdeel tevoren werd geamputeerd. Agnosie daarentegen is het onver mogen om een deel van het eigen lichaam te herkennen. Hoewel de zintuiglijke waarneming intact is, valt zoals bij Alzheimer de verbinding met de buitenwereld weg. Waar de ervaring in het ene geval weigert verleden tijd te worden, leeft het slachtoffer in het andere geval in een eeuwig nu zonder uitzicht op een toekomst. Beide syndromen zijn voor de fenomenoloog een indicatie dat ons lichaam een fictionele of fantasmagorische constructie is waarmee we betekenis ontlenen en geven aan de wereld. Het lichaam is als het ware de kaart aan de hand waarvan we het leven denken. En vooral: de grenzen van die kaart zijn, zo blijkt in extreme gevallen, verrassend beweeglijk en permeabel.

Het recente theater van CREW rekt die grenzen op, maakt het tragische effect daarvan voor het lichaam voelbaar en theatraliseert dat vervolgens voor de ogen van een publiek. De tragedie ontstaat eerst op louter zintuiglijk vlak. Als het klopt dat ‘the map is not the territory’, zoals de semanticus Alfred Korzybski meldde, dan kan worden gezegd dat CREW de intrinsieke kloof tussen beide maximaliseert. De ‘immersant’ bevindt zich namelijk tussen twee performances: de handelingen van een menselijke protagonist die via ‘immersieve’ prothesen met zijn werkelijkheid verbonden is, en de geheugen- en rekenkracht van een computer die de visuele, auditieve en deels tactiele voorwaarden van die werkelijkheid bepaalt. Op het snijpunt van beide waarnemingsvelden verschijnt de intimiteit van mens en machine en, breder beschouwd, de implicatie van het individu in zijn lichamelijke bestaansgrond. CREW ontregelt met andere woorden op een fundamenteel en cruciaal punt, waar de immersant de wereld

[p. 647]

tracht te belichamen om zo zichzelf en de dingen rondom hem van betekenis te voorzien. Crash en U bewerkstelligen een gedurige opschorting, die telkens verhindert dat het individu met zichzelf samenvalt. Juist dat onmogelijke samenvallen neemt voor de ogen van het publiek de vorm aan van een tragedie. De ervaringen van de immersant dwalen immers in een schemergebied. Het zijn spoken van een beleving die onophoudelijk twijfelt tussen verleden en toekomst zonder in het nu een vaste vorm aan te nemen. De immersant bevindt zich in de ‘entremonde’ (Merleau-Ponty), waar het lichaam zich vormend telkens weer ontbindt.

11. De recente performances van CREW stoten niet zelden op ethische bezwaren. De morele verontwaardiging hangt samen met de tragische theatervorm waarin de ambivalentie van ‘het vlees’ zich laat zien. Die spiegelt als het ware de chiastische vorm waarin het lichaam met de wereld vervlochten is. De immersieve ervaring verwart vooreerst de participanten zelf. In de meeste gevallen moet men even tot zichzelf komen en stelt men verbaasd vast dat de fysieke omgeving waarin men zich bewoog niet overeenstemt met de bemiddelende, technologische beelden. Merkwaardig genoeg spreken de immersanten niet zelden van een onverklaarbaar gevoel van geluk. Sommigen verklaren zelfs in trance te zijn geweest. Het publiek ziet deze tussenwereld, waarin een nagenoeg bewusteloos lichaam rondwaart, evenwel van buitenaf en houdt aan dat perspectief kennelijk vooral een indruk van manipulatie over. Men vindt de aanblik van de slaapwandelende en schijnbaar geprogrammeerde ‘acto-ren’ uitermate tragisch en zelfs wraakroepend. Meer dan eens verzette het publiek zich alleszins openlijk tegen de roes van de ‘immersant’. Niet zelden leek deze verontwaardiging ingegeven door medelijden, als wil men hem uit de bedwelming terughalen. De dans van het ver kabelde lichaam is te onbestemd, verontrustend.

Is het een te ver doorgevoerde interpretatie als we die tragische vorm, het samenspel van trance en compassie, in verband brengen met de klassieke god van de tragedie? Over Dionysus schrijft Terry Eagleton in zijn pas verschenen boek Holy Terror: ‘[Tjragische kunst is een perverse vermenging van terreur en verrukking. [...] Zoals de Dionysus aan wie ze is opgedragen, is ze een geheimzinnige mix van het intieme en het vreemde - of zoals Aristoteles zou zeggen, van medelijden en angst. Als er identiteit is, is er ook vervreemding, zoals met die dionysische volgelingen die een monster herbergen in de kern van hun zijn. We voelen mee met de tragische protagonist, wiens calamiteiten ons herinneren aan onze eigen kwetsbaarheid en eindigheid. Maar als we onze solidariteit met deze gemutileerde figuur betonen, wat Aristoteles medelijden noemt, zijn we tegelijk ook ontsteld door de terreur die hem verscheurt, wat Aristoteles angst noemt.’ Het is niet ondenkbaar dat de immersie in de technologie zoals die in het theater van CREW verschijnt een vergelijkbare paradox in zich draagt. In zekere zin is de inbedding van immersieve machines in een toneelkader zo al een tegenstrijdigheid. Vervoering - de onderdompeling van de immersant - verschijnt er gekaderd én beheerst door de geijkte kijkverhouding van het lijsttoneel - de afstand van de beschouwer. Of nog: de tragedie als noodzakelijk infuus van het dionysische in het vlees van Apollo.

[p. 648-649]