Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 650]

Johan Reyniers
In 't Rubensjaar 1977 met Claus, Boni en Vandersteen

Heel wat mensen hebben een verhaal met Rubens. Neem nu K.: zij vertelde mij dat zij als klein meisje dacht dat zij familie van hem was. Dat zat zo. Haar grootvader was burgemeester van Zemst, en één van de deelgemeenten daarvan is Elewijt, waar het buitenhuis van Rubens staat. Bij officiële gelegenheden liep K. er als een soort van wandelend decor in een wit kleedje rond en zij wist niet beter te denken dan dat zij een verre nakomeling van de grootste Vlaming aller tijden was.

Ik ging zo mogelijk nog verder. Ik ben geboren in 1968 en ben dus een kind van de populaire cultuur en van wat we vandaag de beeldcultuur noemen. Veel meer dan door gelijk welk (literair) boek is mijn eerste ervaring dan ook getekend door twee vormen van massacultuur, namelijk stripverhaal en televisie. Ik lees gráág boeken, daar niet van, maar eigenlijk doe ik tegenwoordig toch niets liever dan foto's uit tijdschriften knippen om daarmee een verzameling aan te leggen van prentjes die een soort encyclopedie van het leven aan het begin van de 21e eeuw zijn. Dat is onmiskenbaar stripinvloed. En het is precies die (uiteraard gestileerde) encyclopedie van het leven die mij boeit in enkele van de beste reeksen die de laatste jaren op televisie liepen en lopen, zoals Hearts and Bones en The L Word.

Stripverhaal en televisie gingen in 1977 voor mij hand in hand. Naar aanleiding van het vierhonderdste geboortejaar van de grote schilder verscheen in de reeks Suske en Wiske het (dubbeldikke) hommagealbum ‘De raap van Rubens’. Op televisie liep in hetzelfde jaar van regisseur Roland Verhavert de vijfdelige reeks Rubens, schilder en diplomaat.

Het album kan ik nog steeds zo goed als prentje voor prentje navertellen. Van de televisiereeks herinner ik mij flarden - ik werd als negenjarige vast ook niet verondersteld ernaar te kijken, en heb hem wellicht ook niet helemaal gezien -, het ene beeld al scherper dan het andere. De fascinatie was totaal. Net zoals ik de Rode Ridder naspeelde (die niet toevallig ook Johan heet), of Old Shatterhand (niet toevallig zijn het

[p. 651]

[p. 652]

allebei figuren uit het immense stripimperium van Willy Vandersteen), zo speelde ik op basis van zowel beeldverhaal als televisieserie ook Rubens na. Meer nog, ik was Rubens - zoals dat is uitgelegd door Jan Decorte wanneer hij zegt dat theater spelen voor hem helemaal niet moeilijk is: ‘Ik trek mijn kostuum aan, ik ga op een kistje staan, en ik ben Hamlet.’ Elk kind begrijpt dat. Ik hoefde alleen maar mijn musketiershoed op te zetten en ik tekende van Rubens de landschappen, de portretten en de zelfportretten na.

In die tijd hing bij ons thuis ergens in een oud kadertje een reproductie van het bekende portret dat Rubens schilderde van (hoogstwaarschijnlijk) zijn dochtertje Clara Serena. (Het origineel hangt in het Liechtenstein Museum in Wenen.) Ik beschouw het als het mooiste schilderijtje ter wereld. De reproductie hangt nu bij mij thuis, nog steeds in dat versleten

[p. 653]

kadertje, en ik kijk er alle dagen naar. Ik zie er mijn moeder in toen zij een klein meisje was.

Kortom, Rubens staat bij mij aan het begin van heel wat ervaringen. Vele jaren later pas ben ik te weten gekomen dat de rol van Rubens in de televisieserie werd gespeeld door (de toen nog zeer jonge) Johan Leysen, die ik later ook ontmoet heb en die ik als een zeer aimabel man en groot acteur heb leren kennen. Ook vele jaren later pas kwam ik te weten dat het scenario van de reeks geschreven werd door Hugo Claus, die sinds mijn zeventiende (toen ik De Metsiers en Heer Everzwijn las) mijn grootste held in de Nederlandse literatuur is - en blijft. Je helden moet je koesteren.

‘De raap van Rubens’ wordt algemeen beschouwd als één van de beste albums die geschreven en getekend werden door Paul Geerts nadat hij in 1968 de fakkel van Willy Vandersteen overnam. Hij zou het album hebben gemaakt naar aanleiding van de huwelijksverjaardag van Vandersteen. Het werd in de krant voorgepubliceerd in 1976; de albumuitgave verscheen op 20 juni 1977. Dat is niet toevallig acht dagen voor de verjaardag van Rubens; bij Vandersteen zijn ze zoals bekend niet op hun kop gevallen. Rubens en Vandersteen hebben meer dan één ding gemeen, maar het belangrijkste zal toch wel zijn dat ze hun artistieke talent combineerden met een scherpe neus voor zaken. Studio Vandersteen is niet meer of niet minder dan de voortzetting van het atelier waar leerlingen onder het scherpziend oog van de meester aan reeksen bestellingen van letterlijk tientallen en tientallen schilderijen werkten.

Centraal in het stripverhaal staat een man met een witte baard die op de Aanbidding der Wijzen voorkomt en die op zoek is naar een magische ketting die genezende kracht bezit. Bij een bezoek aan het museum heeft Lambik de ketting - die in onze tijd uit de Schelde werd opgevist - om de hals. De man met de witte baard ziet het, stapt uit het schilderij en verdwijnt, 's Nachts breekt hij in bij Lambik en maakt hem de ketting afhandig. Lambik laat het er uiteraard niet bij zitten en reist met de teletijdmachine naar het verleden om hem terug te krijgen.

Meteen na aankomst op het platteland bij Antwerpen in 1620 redt hij een vrouw uit de handen van struikrovers. Het blijkt Isabella Brant te zijn die hem uit dankbaarheid meeneemt naar haar woning en hem voorstelt aan haar man. Geerts visualiseert het schilderkunstig vernuft van Rubens in een mooie grap: hij laat Lambik kennismaken met een Rubens die maar niet antwoordt en even later een levensgroot zelfportret van de meester blijkt te zijn.

[p. 654]

Helaas dient het album niet enkel als hommage aan Rubens. Het maakt van de gelegenheid gebruik (en dat is overigens volgens goede Vander-steen-traditie) om de moderne kunst te ridiculiseren. Als Lambik de kans krijgt om in het atelier van de meester zelf zijn kunnen te bewijzen - als nieuwe leerjongen, in het jargon ‘raap’ -, ontpopt hij zich als aanhanger van ‘de nieuwe strekking’. Dat wil zeggen: ‘Zo met handen en voeten, hè. En als het werk klaar is, er nog enkele uren over praten om het duidelijk te maken.’ Tot grote verbazing van Rubens en zijn leerlingen weigert Lambik om met penselen te werken. Hij springt rond in op de grond gemorste verf, gooit hele potten op het doek, en legt de laatste hand aan zijn kleurrijke compositie door met verf overdekt tegen het doek aan te springen. Waarop Rubens hem toeschreeuwt ermee op te houden. De uit het lood geslagen schilder zegt best wel van vernieuwing te houden, maar Lambik toch als ‘compleet verdwaasd’ te beschouwen. De meester zegt even te moeten gaan liggen.

Dit is jammer. Want de tegenstelling die wordt opgevoerd is natuurlijk vals. Neem nu alleen al het kleurgebruik. Rubens - en zijn voorganger Titiaan - staan op dat gebied aan het begin van een traditie die over Delacroix, Cézanne en Matisse rechtstreeks naar de abstracten leidt. Zoiets had Geerts ook kunnen laten zien.

Halfweg het verhaal is de rol van Rubens reeds uitgespeeld. In zijn plaats verschijnen de aartshertog Albrecht en de infante Isabella. Andermaal laat Geerts een mooie kans liggen door Rubens niet ook op te voeren in het gezelschap van zijn broodheren, die hem niet enkel vorstelijk betaalden voor zijn schilderijen, maar hem ook als diplomaat in onder andere de vredesonderhandelingen tussen Spanje en Engeland hebben ingezet. Rubens had een zeer mooie rol kunnen spelen in het verdere verloop van het verhaal waarin een poging tot vergiftiging voorkomt, een zeeslag op de Schelde, een lichtjes gestoorde tovenaar in een toren, en een obscuur genootschap dat in het holst van de nacht in een kasteelruïne vergadert. Dit alles uitgetekend in prenten die meer dan eens de sfeer van de schilderijen van de meester oproepen.

[p. 655]

Bij Suske en Wiske krijgen we dus enkel de kunstenaar te zien. Echter, ‘Rubens heeft zoveel talenten’, heeft één van zijn opdrachtgevers gezegd, ‘dat zijn kennis van de schilderkunst als zijn geringste zou moeten worden beschouwd.’

In het gedicht ‘Politiek en kunst’ in Van horen zeggen (1970) laat Hugo Claus een minister uitroepen: ‘Pieter-Pauwel Rubens die stoïcijn was en ambassadeur!’ Dat laatste is hij ook vandaag nog. Om te beginnen is hij cultureel ambassadeur, want als er ergens in de wereld een tentoonstelling met werk van hem wordt geopend, dan haasten ministers zich om erbij te kunnen zijn en er hun naam aan te kunnen verbinden. Maar precies daardoor is Rubens eigenlijk ook nog steeds een politiek ambassadeur; hij dient als glijmiddel ter bevordering van de export van Vlaamse goederen en diensten. Wij noemen dat tegenwoordig recuperatie, maar mocht Rubens het weten, ik geloof niet dat hij er zelf rouwig om zou zijn.

Van Rubens kun je veel zeggen, maar zeker niet dat hij ernaast keek. Uit zijn werk spreekt een mateloze fascinatie voor vrouwelijk schoon. Zijn billen en buiken zijn ver verwijderd van het hedendaagse schoonheidsideaal, maar zijn vrouwenborsten zijn nog altijd de mooiste die ik ooit geschilderd heb gezien. Niet voor niets heeft Rubens het mythologische thema van het oordeel van Paris - die moet beslissen welke van drie godinnen de mooiste is, zowat de eerste missverkiezing uit de geschiedenis - in elke van de verschillende fasen van zijn artistieke loopbaan opnieuw behandeld. (Paris kiest voor Aphrodite die hem Helena als geschenk geeft, waarop de Trojaanse oorlog uitbreekt.)

Met Claus als scenarist mag het niet verwonderen dat de televisiereeks over Rubens meteen ook mijn eerste ervaring met een volledig naakte vrouw is. Aan het einde van zijn leven gekomen, door jicht aan zijn bed gekluisterd, zegt hij tegen zijn jonge vrouw Helena Fourment - ik citeer uit mijn herinnering - iets als: ‘Ik zou je nog één keer willen schilderen... zoals je bent.’ Actrice Ingrid de Vos loopt rond in een kamerjas (of misschien wel een bontmantel? Het Pelsken?), draait zich om naar Rubens en zegt, terwijl zij de mantel van zich af laat glijden: ‘Zo?’ Zij is helemaal naakt.

Rubens stierf op 30 mei 1640. ‘In februari 1641’, zo schrijft Armand Boni in zijn biografische roman Peter Paul Rubens (1976), ‘ziet het vijfde kind van Peter Paul Rubens en Helena Fourment het levenslicht.’

Hugo Claus zei in een interview in 1978 dat hij tijdens het werk aan het scenario voor de Rubens-serie bewondering had gekregen voor de schilder, maar geen affiniteit voelde. ‘Toen stuitte ik op het feit dat hij met tweeënvijftig jaar een meisje trouwde van zeventien. Acht maanden na zijn dood werd het kind geboren. Zoiets is gefundenes Pressen. Een man die in z'n laatste stuiptrekkingen kenbaar maakt dat hij wil neuken. Eros en Thanatos.’

[p. 656]

Het boek van priester-schrijver Boni (1909-1991) stond bij ons thuis in de boekenkast en het was de eerste (historische) roman voor volwassenen die mij gefascineerd heeft. Ik probeerde het in die jaren al te lezen maar het bleef (uiteraard) bij pogingen. Ik herinner mij zeer geïntrigeerd te zijn geweest door het opdelen van de roman in enerzijds ‘Isabella Brant, de gesluierde madonna’ en ‘Helena Fourment, de naakte Venus’. Hoe simpel, en tegelijk hoe treffend en hoe juist toch, om het leven van deze verfreus via zijn (naar altijd gezegd wordt) uiterst gelukkige huwelijken op te delen. Vele jaren later pas heb ik deze barok geschreven, essayachtige roman met veel plezier gelezen en herlezen.

Meer nog dan Karei Porteman (die mijn prof Oude Letterkunde was toen ik Germaanse studeerde) is het Rubens die ervoor verantwoordelijk is dat de dichters uit de Gouden Eeuw nog steeds mijn lievelingsdichters zijn. (En de verdienste van Porteman is nochtans niet gering.) Want zij leefden in dezelfde tijd als hij. En ik vind het Nederlands waarin zij hun gedichten schreven nog steeds onnoemelijk veel mooier dan het Nederlands van vandaag.

[p. 657]

Uit (de reconstructie van) zijn bibliotheek is gebleken dat Rubens vertrouwd was met de literatuur van zijn tijd. Daniël Heinsius, die in de Nederlandse literatuur vooral bekendheid geniet omwille van zijn Nederduytsche poëmata (1616), en die ook een zeer omvangrijk Neolatijns oeuvre naliet, schreef overigens in 1609 een bruiloftsgedicht (in het Latijn) voor het huwelijk van Rubens met Isabella Brant.

Er is in dit hele verhaal maar één lastig punt, en dat is Antwerpen. Die stad ligt moeilijk. Dat komt natuurlijk omdat ik (ondertussen al veertien jaar) in Brussel woon. Naar het schijnt kun je onmogelijk van de twee tegelijk houden. Ik ken een Antwerpenaar die altijd zegt dat het beste aan Brussel de trein terug naar Antwerpen is. Je kunt dat natuurlijk ook omkeren: als ik in Antwerpen kom, ben ik er zo snel mogelijk weer weg.

Als ik al iets met Antwerpen heb, dan is dat omdat Rubens ook voor mijn eerste Antwerpse ervaring staat. Het is de stad van het Museum voor Schone Kunsten en van de kathedraal waar zijn schilderijen hangen. Van de Sint-Carolus Borromeuskerk (waarvan hij de gevel mee ontwierp). Van de drukkerij van Plantin-Moretus (nu museum), waar Rubens vaak over de vloer kwam. Van het standbeeld op de Groenplaats. En natuurlijk van het Rubenshuis dat ik ook natekende toen ik klein was. Ik weet het, het is zo onnozel als het groot is, maar ik kan niet in Antwerpen komen zonder dat ik langs de Wapper loop.

Toch blijft Antwerpen altijd nog de stad op weg naar Amsterdam - die laatste is tenslotte de stad die na 1585 uit Antwerpen is geëvolueerd, nietwaar?

En zo kom ik voor ik het weet terecht bij die beroemde verzen uit het begin van Bredero's Spaanschen Brabander waarin Jerolimo zich (weliswaar hoogmoedig) afzet tegen Amsterdam en de stad bezingt die hij verlaten heeft. Ik heb ze Julien Schoenaerts ooit op televisie zien declameren, in 't Antwaarps zoals dat hoort:

O Kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck,
Ick gheloof nau dat de Son beschaynt uwes ghelaijck
In abondancy van sleyck, in schoonheyt van landouwen,
In Karcken triumphant, in devote Kloosters, en modeste ghebouwen,
In muragie masieft, vol alles, van rekreatie geboomt,
In kayen en in hoyen, woorlangskens dat hem stroomt
De Large revier, het water van den Schelde (...)

In het essay ‘Intercity’ schreef Stefan Hertmans hoe de stad en het lichaam van de geliefde in elkaar overgaan. ‘Steden leer je pas kennen wanneer je er van iemand houdt.’ En zo houd ik ook van Antwerpen, want is het niet Helena Fourment - ‘het zonnetje op de Wapper’, aldus Boni - die één van mijn eerste (en uiteraard ook door mij nagetekende) heimelijke liefdes is geweest?

[p. 658]

Ik ben een product van Rubens. Om helemáál af te zijn hoef ik alleen nog maar verliefd te worden op een vrouw die in Antwerpen woont. (En zij op mij natuurlijk.) Al de rest is nu al bijna dertig jaar aanwezig.

Illustraties

1.	Suske en Wiske, ‘De raap van Rubens’ (omslag).
2.	Zelfportret van Rubens, nagetekend van een bronzen plaat, 1977 of 1978.
3.	Uit: Suske en Wiske, ‘De raap van Rubens’.
4.	Portret van Helena Fourment, naar Rubens, 1978 of 1979.