Drie schandaleuse spelen

V. Nieuwe wijn in oude leerzakken.

21. Het kon moeilijk anders, of woord en daad moesten hun invloed laten gelden op de gelijktijdige Brusselsche letteren,

[p. XIII]

zulks ondanks de menigvuldige plakkaten en indices, tusschen 1521 en 1561 in de Nederlanden uitgevaardigd.⁽³⁹⁾ Vooralsnog echter zijn de bewijzen zeldzaam, eensdeels wegens het ontbreken in de hoofdstad, tusschen de gemelde data, van drukkerijen⁽⁴⁰⁾ en andersdeels door het zoekraken of het vernietigen der meeste handschriften. Het blijkt nochtans uit het spel van sinne, door Gysbrecht Mercx, den factor van het Boeck, voor het landjuweel te Gent (1539) vervaardigd, dat ook de Brusselaars allerhande boeken voor en tegen het geloof lazen.⁽⁴¹⁾ En de liedjes dan, die de kinderen anno 1544 in de straten aanhieven even na Tielmans terechtstelling?⁽⁴²⁾ Ook Gedeon De Beer, de uit de priorie te Zevenborren ontvluchte Brusselsche novies, dien de baljuw op 28 Juni 1554 te Deinze arresteert en de schepenen drie maand later, na een inquisitoriaal onderzoek, uit die stad verbannen, kent verschillende ‘deshonnestes et jnfameuses chansons’ en bekrabbelt bovendien de deuren en muren van kerken en kloosters met kettersche slagwoorden als daar zijn: Cecidit babulum

(39) Dr. P. Fredericq, De Nederl. onder Keizer Karel, I (Gent, 1885), p. 56 vlgg. en J. Loosjes, De invloed der rederijkers op de hervorming (Utr., 1909), p. 417 vlgg.

(40) A. Vincent, Hist. du livre et de l'imprimerie en Belgique, III (Brux., 1924-25), p. 78: ‘Après Thomas van der Noot (1508-18) la ville dut attendre quarante ans avant de posséder à nouveau un imprimeur.’ Intusschen hebben wij de werkzaamheid van dezen drukker-dichter kunnen uitbreiden tot 1521 (cf. Rhetores Brux., I, p. 448) en L. Le Clercq zelfs tot einde 1523 (zie: De Gulden Passer, N.R. XIV, Antw., 1936, p. 135-136). Cf. nog P. Verheyden in Het Boek IV ('06), p. 245 vlgg.: Verhooren van M. Martens en J. van Liesveldt (1536).

(41) Rhetores Brux. II, p. 49-51. Vgl. L.M. Van Dis, Reformatorische Rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw (Haarl., 1937), 73-76: het op p. 74 aangehaalde versje schijnt de slotstrophe te zijn van het lied beschreven bij Dr. F.C. Wieder, De Schriftuurlijke Liedeken ('s-Grav., 1900), p. 29. Zie nog K.B. Brussel, a. hs., fol. 41^v: ‘Jnt selue jaer van xxj den vj^ten dach der maent van Aprille Soe wordde te Bruessele een verbot gedaen ende openbaerlycken vuytgeroepen by der weth aldaer / datmen luthers boecken nyet meer vercoopen en mochte / want die heresie jnnehoudende waeren de welcke den mensschen tot doolinghen des heylichs geloefs bringen souden /’

(42) Fr. de Enzinas, a.w., II (1863), p. 352 en 517. Een dier liedjes is blijkbaar het bij Dr. F.C. Wieder, a.w., p. 87, no. 885 vermelde (zie ook Bibl. Belg., 1^e Sér., 140 M 221). Ook in 1410 werd er in de straten een antigodsdienstig Dietsch schimpliedje gezongen (Dr. P. Fredericq, Corpus etc, I, Gent, 1899, 266-267).

[p. XIV]

magna en vooral het stoute: vagheuier zielemessen pelgremagien gaen es tspapen vischpaen.⁽⁴³⁾

Niet minder treffend zijn de verklaringen van een kapelaan van St. Gudula: omtrent den vasten van 1559 heeft hij op de Groote Markt een herhaaldelijk opgevoerd zinnespel zien vertoonen (met preek en twee duivelen), dat een zuiver antikerkelijk karakter droeg en welks text Gielken van Genuechte, de spelleider (tevens facteur?), weigerde te overhandigen aan den pastoor der hoofdkerk.⁽⁴⁴⁾ Voorts zijn van belang twee vóór den procureur-generaal afgelegde getuigenissen, waarvolgens nog in den zomer van 1559 in 't openbaar liederen tegen paus en kerk werden gedanst en gezongen en waarin allerduidelijkst een paar tot dusver niet met zekerheid te dateeren geuzengezangen zijn te herkennen.⁽⁴⁵⁾ Niet onmo-

(43) A. Henne, a.w., X (1860), p. 219, deelt reeds dit gewichtig gegeven mede, doch neemt te weinig bijzonderheden over uit de bron, nl. Rijksarchief Brussel, Chambre des Comptes II 13905, fol. xv. Cecidit babulum magna doet ons denken aan een ‘Geusen-liedeken’ (cf. Dr. E.T. Kuiper, Het Geuzenliedboek, Zutphen, 1924-25, no. 41), eigenlijk een refrein (5 str. van elk 18 r.) op den stok Cecidit, cecidit, Ciuitas magna Babylonia en dat dus van vóór of uit 1554 kan dagteekenen. No. 12, eveneens een referein (18 r. in elke str., behalve in de 1ste, die er een te veel heeft en daardoor corrupt is), is zichtbaar gedicht door den auteur van no. 41 en dateert wellicht uit denzelfden tijd als dit laatste.

(44) Bijlage V, r. 3-24: psychologisch voortreffelijke redeneering!

(45) Rijksarchief Brussel. Mss. div. 182. N.l. op 23 Jan. 1560, het eerste door den 32-jarigen Spanjaard Pero Lopez, een boezemvriend van den kardinaal (cf. E. Poulet, Correspondance du cardinal de Granvelle, I Brux., 1877, p. 49, n. 1), het tweede door den 39~jarigen patriciërschepen Jan de Mol (id., p. 40, n. 3). Volgens Lopez dan zong een page, Walrave geheeten, o.m.: Dat de paus noch God noch menssche en was ende dat hy daeromme de duyuel moeste zyn en ook nog: Dese paus js wel bedrogen hy heuet het vageuier gemaict ende en heues selue nyet geuonden wantter gheen en js ende js jnde helle geraict. Volgens Jan de Mol zong de dienaar voor: dat de paus doot was ende dat hy god noch menssche en was vragende wat is hy dan de duyuel, om daarna te laten hooren: dat de paus na het vageuier gegaen was ende dat hy gheen geuonden en hadde / ende siende datter gheen vageuier en was zoe was de zelue paus nae de helle gegaen daermen hem oyck nyet en wilde hebben want hy jn deser werelt te zeer gedomineert hadde ende daer en begheerden zy gheenen dominatore te hebben ende jn hemelrycke en was hy oock nyet begheert /. Het telkens in de eerste plaats genoemde lied is een der twee dansliedjes (cf. Dr. E.T. Kuiper, a.w., no. 14), het telkens in de tweede plaats genoemde, daarentegen, een referein (id., no. 10) bestaande uit zes strophen van elk 13 regels. Het in het opschrift van het andere dansliedje (id., no. 13) bedoelde ‘spel’ kan moeilijk iets anders zijn dan de in het ‘papengesangh’ bespotte mis (id., no. 9), terwijl nos. 11, 16, 3, 2 en 4 eveneens uit 1559 schijnen te stammen.

[p. XV]

gelijk werden deze gevaarlijke versjes gemaakt door Antonius Zeghers en Niclaes Van Steene, die beiden in 1567 hun rijmlust met den dood zouden bekoopen.⁽⁴⁶⁾ Intusschen kwam de nieuwe geest blijkbaar het felst tot uiting in de drie hierachter gedrukte spelletjes, alle tusschen begin April en einde Oktober 1559 op de planken gebracht.

(46) Ch. Rahlenbeck, a.w., p. 48-49, n. 2.