| |
| |
| |
L'enjeu économique du Néerlandais
Valérie Kempinaire
L'importance du néerlandais dans l'eurorégion Lille-Métropole découle de la situation du marché local du travail; celui-ci se caractérise par un déséquilibre entre d'une part, un fort taux de chômage, ± 15%, dans les régions francophones (nord de la France, Hainaut Occidental-Belgique), et d'autre part, une situation de plein emploi, voire de pénurie de main-d'oeuvre en Flandre-Occidentale.
Cette situation implique, de la part des pouvoirs publics - dans le cadre de l'intégration européenne en cours, suite à l'ouverture des frontières - la mise en oeuvre d'une stratégie de régulation tendant à stimuler la mobilité, à la fois des travailleurs et des entreprises.
Dans les deux cas, la connaissance du néerlandais est un atout décisif.
En effet, nous verrons que le néerlandais, non seulement représente un enjeu important dans le monde du travail, mais qu'il constitue également dans certains cas, un facteur de développement à l'échelle d'une région tout entière.
| |
Un enjeu important dans le monde du travail
Nous présenterons succinctement l'infrastructure régionale en matière d'enseignement du néerlandais, puis nous verrons les débouchés qu'offre le néerlandais. Voyons d'abord: quelques éléments sur l'infrastructure régionale en matière d'enseignement du néerlandais, pour les étudiants ainsi que pour les salariés.
Pour les étudiants: citons l'exemple de la Section de néerlandais de l'Université de Lille 3, et je parlerai succinctement de mon expérience en tant qu'ancienne étudiante.
Il s'agit d'une section de Langue vivante étrangère (L.V.E.), qui dispense un enseignement de langues littérature et civilisation étrangères.
Créée dans les années 1970, cette section comptait, lors de ma scolarité entre 1997 et 1999, une cinquantaine d'étudiants inscrits. La plupart suivent les cours dans le cadre du télé-enseignement (cours par correspondance), ce qui fait que seuls 3 à 4 étudiants par année y assistaient réguliè- | |
| |
rement. Le nombre d'enseignants étant à l'époque de 8 (9 actuellement), on peut dire que cette section bénéficie de conditions pédagogiques exceptionnelles.
Voyons ce que la Section de néerlandais peut, selon moi, apporter aux étudiants, et ses limites. Pour ce qui est de mon cas personnel: je dois dire que mes études à Lille 3 ont constitué un atout indéniable. Diplômée de Sciences-Po PARIS, et ancienne élève de l'École Nationale de la Magistrature, j'ai tout d'abord travaillé sept ans dans le secteur privé. Puis, après une interruption de carrière de quatre ans pour cause de maternités, j'ai repris les études en intégrant cette section (équivalence en deuxième année). Ces études m'ont ‘remis le pied à l'étrier’, et m'ont permis de décrocher mon emploi actuel, où la connaissance du néerlandais constitue un atout: en effet, au Forem de Mouscron, 60% des clients-entreprises sont des néerlandophones.
Selon moi, les points forts de cette section au regard des débouchés, résident dans la pratique de la langue et l'étude de la civilisation.
Concernant la pratique de la langue: d'une part un stage intensif de conversation très profitable a lieu tous les ans, en septembre, durant trois semaines. D'autre part, pendant les cours de ‘pratique de la langue’, proprement dite, on nous a enseigné lors des deux premières années, une méthode de travail très utile dans le monde de l'entreprise; basée sur des exercices concrets tels que rédiger des CV (outils indispensables pour la recherche d'un emploi), et rédiger des lettres commerciales, rapports et résumés. Enfin, les cours de grammaire sont d'un très haut niveau, ainsi que les cours de traduction, qui sont axés pendant les deux premières années, sur des textes à caractère économique et social.
Autre enseignement très utile pour travailler dans l'Eurorégion: les cours de civilisation. Ainsi, nous avons pu étudier les grandes lignes de l'histoire des Pays-Bas et de la Belgique. Ceci nous a donné une ouverture, et aidés à mieux comprendre la culture de nos voisins néerlandophones, nous permettant ainsi de lever les éventuels obstacles à l'établissement de bonnes relations économiques avec eux. D'ailleurs, il ressort d'une étude réalisée à la demande de ‘L'Atelier transfrontalier’ de Lille- Métropole, que l'un des principaux freins à la mobilité des travailleurs dans
| |
| |
notre Eurorégion réside précisément dans dans la méconnaissance des mentalités.
Quelles sont les limites, selon moi, de l'enseignement dispensé par cette section? (il ne s'agit, bien sûr, que de mon point de vue personnel).
Il me semble que cette section ne prépare pas suffisamment les étudiants au monde du travail dans lequel ils vont devoir s'intégrer. Cela tient, je pense, aux défaillances du système universitaire français en matière d'enseignement des langues étrangères; en effet, celui-ci est trop axé sur la préparation aux concours de recrutement des enseignants, eux-mêmes essentiellement basés sur la littérature.
En ce qui concerne la pratique de la langue, je trouve que, mis à part le stage intensif de septembre, on a trop peu l'occasion de pratiquer l'expression orale. De plus, la pratique me paraît, surtout à partir de la troisième année (licence), trop axée sur la littérature, au détriment des matières économiques et de la civilisation.
En outre, j'ai trouvé qu'on ne traitait pas assez de la civilisation belge néerlandophone (Flandre). L'enseignement est surtout axé sur l'histoire des Pays-Bas, alors que c'est essentiellement avec la Flandre belge que les étudiants du nord de la France seront amenés à avoir des contacts, et à trouver des débouchés.
Enfin, d'une manière générale, il me semble qu'il y a trop peu de relais entre l'université et le monde du travail. Pour les étudiants qui se destinent à l'enseignement, aucune formation en matière de pédagogie n'est prévue avant l'obtention - hypothétique - du CAPES ou de l'agrégation. De plus, l'enseignement ne me semble pas assez ‘polyvalent’: par exemple, il n'est pas prévu de formation aux techniques modernes de communication que sont l'informatique et Internet, techniques dont la maîtrise est si indispensable dans le monde du travail. Enfin, il y a un manque d'information des étudiants en matière d'offres d'emploi. Il existe bien un service de placement à l'université, mais sa compétence est extrêmement limitée, et réservée aux seuls étudiants titulaires de la maîtrise.
Quelles sont les perspectives offertes aux étudiants de la Section de néerlandais? Le principal débouché de cette section est censé être l'enseignement. Ainsi, les concours de titularisation - CAPES et agrégation de néerlandais - qui
| |
| |
viennent d'être mis en place depuis trois ans, auraient dû offrir de réelles perspectives pour les étudiants; malheureusement, il n'y a au total, pour toute la France, qu'une à deux créations de postes par an, lesquels à ce jour, ont été pourvus en quasi-totalité par des néerlandophones.
Pour ce qui est des autres débouchés offerts aux étudiants de la section, l'on peut dire que dans le monde de l'entreprise, le néerlandais représente un atout indéniable. Ainsi, une ancienne étudiante de la section a trouvé un poste chez ‘Louis de Poortere’ (à Mouscron), car le néerlandais y était le principal critère de recrutement. Mais hormis ces cas isolés, il faut reconnaître que la plupart des postes proposés sont des emplois précaires (en intérim ou CDD), et peu qualifiés (télévendeurs, standardistes, ...).
Ainsi, bien que l'existence de la Section de néerlandais de l'Université de Lille 3 soit un atout indéniable dans notre région, il semble qu'en l'état actuel des choses, elle n'offre que peu de débouchés aux étudiants francophones n'ayant que le néerlandais comme seul bagage. Parmi les pistes de solutions possibles, peut-être faudrait-il: soit élever le niveau de maîtrise de la langue, pour donner à ces étudiants les mêmes chances qu'aux néerlandophones pour l'obtention des concours de titularisation des postes d'enseignant; soit ‘professionnaliser’ davantage l'enseignement, en l'orientant mieux vers le monde du travail; soit conseiller aux étudiants de compléter leur formation, en suivant par exemple des études en parallèle (droit, gestion...).
| |
La formation permanente pour adultes
Voyons maintenant quelques éléments sur l'infrastructure régionale en matière d'apprentissage du néerlandais pour les salariés: c'est-à-dire la formation permanente pour adultes. De plus en plus de cours sont organisés de part et d'autre de la frontière franco-belge. Je citerai simplement deux exemples: le CPLE et le Forem.
En ce qui concerne le CPLE (Centre de pratique des langues étrangères) qui dépend de la Chambre de commerce (CCI) de Lille: M. Jones, son directeur, m'indique que d'une part, le nombre de stagiaires a augmenté de + 50% en l'espace de trois ans (actuellement ± 75 stagiaires) et que d'autre part, le centre organise de plus en plus de cours à la demande des entreprises. Par exemple: la SNCF, pour ses besoins d'ex- | |
| |
ploitation du Thalys et de l'Eurostar fait venir ses contrôleurs tout exprès de Paris pour se former en néerlandais.
Pour ce qui est des cours organisés par le Centre de formation professionnelle du Forem de Mouscron: Carine Defrenne, une des responsables du centre, m'indique que: malgré une forte augmentation de la demande (77 stagiaires en 2000), le Centre ne dispense pas de cours pour les débutants; ceci résulte d'un choix stratégique opéré par ses responsables, qui provient du constat qu'un niveau trop faible en langue n'est pas transférable sur le marché de l'emploi (on le verra d'ailleurs plus loin au niveau de l'analyse des offres d'emploi du Forem). Le néerlandais y est enseigné soit comme module autonome, soit comme ‘compétence transversale’, intégrée à un nombre croissant de formations professionnelles spécifiques, telles que celle de chauffeur de poids lourds.
Dans le monde du travail, les débouchés en rapport avec le néerlandais sont nombreux, comme va le montrer l'analyse des offres d'emploi traitées au Forem de Mouscron (d'après une étude réalisée par J.P. François, du service statistique).
Les offres dans lesquelles le néerlandais est exigé sont nombreuses: elles représentent 20% du total de nos offres, et cette proportion a augmenté de 13% en cinq ans.
Quelles sont les caractéristiques de ces offres? Concernant le niveau de connaissance exigé en langue néerlandaise: il a augmenté de manière significative ces dernières années. On constate qu'en 1996, le niveau 3 et 4 (bonne et très bonne connaissance) n'était requis que pour 37% des places vacantes, alors qu'en 2000, il l'est pour 54% de ces places, soit dans plus d'un cas sur deux.
Concernant les offres avec une exigence en néerlandais en provenance d'entreprises basées en Flandre: elles représentent 10% de ces offres (mais il faut savoir que 40% des offres ouvertes par les entreprises flamandes au Forem exigent la connaissance du néerlandais). Quelle est la répartition géographique des postes proposés par ces entreprises flamandes? Près de la moitié (45%) de ces offres concernent des emplois localisés uniquement en Flandre. On peut supposer que ces entreprises s'adressent à nous parce qu'elles ne trouvent pas ces profils en Flandre; peut-être en partie à cause du phénomène de pénurie de main-d'oeuvre,
| |
| |
dont j'ai parlé dans l'introduction; mais aussi parce que de moins en moins de jeunes Flamands parlent le français, ceci pour des raisons à la fois communautaires (tensions Flamands - Wallons en Belgique), et culturelles (à l'école, ils sont de plus en plus nombreux à choisir comme première langue étrangère, l'anglais au lieu du français). Il y a certainement là un parti à tirer en matière d'emploi pour les travailleurs des régions frontalières francophones (Wallonie, ou nord de la France). Près de l'autre moitié de ces offres (45%) concerne, à part égale, des postes pour travailler sur l'ensemble de la Belgique, et sur le nord de la France. Dans ce cas, les entreprises flamandes vont rechercher en premier lieu des francophones, ayant en plus des connaissances en néerlandais, pour pouvoir dialoguer à l'interne avec la direction flamande de l'entreprise. Le niveau requis est donc moins élevé.
Analysons l'ensemble des offres d'emploi du Forem avec exigence de néerlandais. Répartition au niveau des professions: 40% concernent des postes d'employés (administratif, commercial, polyvalent). Parmi ces offres, une grande proportion (1/4) concerne des postes de conseillers téléphoniques.
Plus de 20% concernent des postes de niveau universitaire ou de technicien spécialisé, parmi celles-ci, 1/3 concernent des postes d'enseignants, essentiellement des postes de professeurs de néerlandais en Wallonie. Il y a bien sûr là un ‘créneau’ pour les étudiants en néerlandais.
Pour le reste, 15% concernent les métiers de la vente, 15% des postes d'ouvriers, 5% des postes de chauffeurs, 3% des postes de serveurs...
L'analyse par secteur professionnel des offres montre que, quand le néerlandais est demandé, il n'est pas la seule compétence souhaitée; il constitue généralement une compétence supplémentaire, ou transversale, par rapport à d'autres compétences essentielles recherchées.
Répartition au niveau des secteurs d'activités des entreprises concernées par ces offres. Le secteur de l'industrie manufacturière représente 40% des offres; en effet, Mouscron reste une région à vocation industrielle marquée. Le secteur commerce représente 20% des offres; sont repris sous cette appellation, en plus du commerce de détail et de gros, les entreprises de la VPC (vente par correspondance),
| |
| |
qui proposent 1/3 des places vacantes de ce secteur. Rappelons que la région de Roubaix est la capitale européenne de la VPC. La plupart des sociétés françaises de ce domaine implantent leur siège social pour le Benelux dans la région de Mouscron, par exemple, la Redoute à Étaimpuis, ou Damart à Dottignies... Le secteur des services aux entreprises représente ± 10% des offres. Plus de la moitié proviennent des call-centers, au travers essentiellement de deux grandes entreprises françaises basées à Mouscron: Contactel et Ebos. Il faut savoir que le secteur des call-centers, qui est en plein développement actuellement, est particulièrement créateur d'emplois: plus de 500 000 postes ont ainsi été créés en Europe en 1998. Concernant Mouscron, la ville a le projet de créer un important centre voué aux affaires et aux nouvelles technologies de communication - une ‘Technopole’ - qui sera basé à la frontière de la France et de la Belgique, et qui sera très certainement créateur d'emplois. Le secteur de l'enseignement représente 8% des offres. Pour le reste: construction 12%, transport 7%, banques 3% ...
Ainsi, il ressort de l'analyse des offres d'emploi du Forem de Mouscron que le néerlandais représente un enjeu important au niveau du marché du travail.
| |
L'exemple de Mouscron
Le néerlandais constitue également, dans certains cas un facteur de développement régional important: par exemple à Mouscron.
Ceci résulte, en premier lieu, du contexte historique et géoéconomique, mais également de l'action particulièrement dynamique des pouvoirs publics régionaux.
En effet, la région de Mouscron a su tirer parti des liens qui l'unissent à la Flandre, aussi bien sur le plan historique que sur le plan géo-économique.
La région de Mouscron, tout comme le nord de la France, a été très durement touchée par la crise des industries textiles traditionnelles. Parallèlement, la Flandre est actuellement, rappelons-le, une région de prospérité économique, source potentielle de richesse pour l'ensemble de ses voisins francophones. Or, cette région est confrontée à un problème de pénurie de terrains industriels disponibles, notamment dans la région de Courtrai, à
| |
| |
vocation industrielle, ce qui freine les entreprises flamandes dans leur expansion.
Quels sont les atouts de Mouscron, au regard des entreprises flamandes?
Ils sont d'abord d'ordre géographique: cela tient à la situation-carrefour de Mouscron, qui constitue, pour ces entreprises, la ‘Porte vers la France et la Wallonie’. Ces atouts sont également d'ordre économique: ils tiennent à la politique économique menée aussi bien au plan européen que local. Sur le plan européen: Mouscron - ainsi que les entreprises qui s'y sont implantées - a bénéficié, tout comme le nord de la France, d'importantes aides financières, notamment dans le cadre du programme ‘objectif 1’. Sur le plan local: une politique dynamique d'aménagement du territoire a été mise en oeuvre et a permis la création de nombreux zonings industriels.
En bilan: ces zonings ont accueilli un très grand nombre de sociétés (± 120) ces cinq dernières années, dont, il faut le souligner, 90% sont flamandes (par exemple Sioen Fabric, Decoweave, Stow International). Près de 2.000 emplois ont été créés entre 1994 et 1999.
Nul doute que ces entreprises flamandes ont été attirées par les atouts géo-économiques de Mouscron.
Mais il semble que l'un des principaux facteurs d'implantation de ces sociétés soit d'abord d'ordre linguistique. En effet, jusqu'au tracé de la ‘frontière linguistique’ en Belgique, qui date de 1962, la région de Mouscron faisait partie de la Flandre-Occidentale; une très grande partie de sa population parlait donc le néerlandais.
Depuis, Mouscron est devenue une ‘commune à facilités linguistiques’, c'est-à-dire que l'ensemble des documents administratifs, noms de rues et inscriptions officielles est établi en deux langues: français et néerlandais.
Ceci explique qu'il y ait en quelque sorte une ‘communauté de culture’ entre la région flamande limitrophe et Mouscron.
C'est précisément pour cette raison que les pouvoirs publics locaux ont utilisé le néerlandais comme un véritable ‘outil de marketing’ pour promouvoir le développement économique de la région.
Ils ont mis en oeuvre une véritable stratégie de séduction face à leurs voisins flamands, basée sur la langue, et qui
| |
| |
comporte trois axes: une personne, une institution, un organe de presse.
Une stratégie personnalisée a été menée par le maire (bourgmestre) de Mouscron, M. Detremmerie. Celui-ci, un peu à l'instar de Pierre Mauroy à Lille, personnifie la ville. Or, il est un parfait néerlandophone, et le fait savoir.
Ainsi, lors des différentes manifestations organisées par la ville, il veille à tenir régulièrement, voire systématiquement, des discours en néerlandais.
Cette stratégie est également basée sur une institution, L'I.E.G. (Intercommunale d'étude et de gestion), qui est l'organe exécutif chargé à la fois de la mise en valeur du territoire et de l'accueil des entreprises qui s'y installent.
Ainsi, M. Guy de Pauw, animateur économique, m'a confirmé ‘jouer à fond la carte du néerlandais’ (ce sont ses propres termes) pour attirer les investisseurs flamands. Lui-même est parfaitement bilingue; selon lui, les entreprises flamandes choisissent de préférence Mouscron à d'autres régions limitrophes telles que Tournai par exemple - où le prix des terrains industriels est pourtant moins élevé - précisément parce qu'ici, on les accueille en néerlandais.
Enfin, nouveau fer de lance de cette stratégie: le lancement depuis un an de la version en néerlandais du magazine de promotion de la région baptisé L'Excelsior. Ce magazine est initialement une publication de l'équipe de football de Mouscron, ‘L'Excelsior’, qualifiée en première division, et qui constitue le fleuron et l'ambassadeur de la région à l'extérieur. Ce magazine est désormais distribué dans toutes les boîtes aux lettres des habitants de la région de Courtrai et Menin. Jusqu'à présent mensuel, il va devenir hebdomadaire. Le but de cette version intégralement néerlandophone est expressément, selon M. de Pauw, d'attirer les entreprises flamandes à Mouscron; aussi, un certain nombre d'informations relevant de la promotion économique de la région y sont-elles diffusées. Dans le même ordre d'idée, L'Excelsior vient de créer en septembre 2000 un poste de responsable néerlandophone des relations presse et marketing.
En bilan, un effort considérable est entrepris à Mouscron pour attirer les entreprises flamandes sur son territoire. Cet effort se base en grande partie sur l'usage du néerlandais,
| |
| |
qui, il faut bien le reconnaître, donne à ces entreprises le sentiment de ‘rester chez soi’. D'autant que pour elles, se déplacer à Mouscron leur offre l'avantage, par rapport par exemple, au fait de s'expatrier en France, de rester dans le même pays, c'est-à-dire dans le même cadre législatif et fiscal.
Il ressort de tous ces éléments que le néerlandais représente un atout indéniable pour le développement de la région transfrontalière Lille-Métropole, ceci aussi bien au plan individuel qu'au plan collectif.
Mais le néerlandais seul ne suffit pas. Il doit être combiné avec d'autres éléments: avec d'autres compétences, pour les salariés; avec d'autres facteurs de développement pour les régions.
En fait, il doit - à l'instar de ce qui s'est produit à Mouscron - faire partie d'une stratégie globale de développement, basée sur la mobilité.
La région de Mouscron arrivant peu à peu à saturation sur le plan des infrastructures et des surfaces disponibles, l'extension économique de la Flandre va très certainement gagner le Sud; il y a probablement là une opportunité à exploiter pour la région lilloise.
| |
Samenvatting Het economische gewicht van het Nederlands
Het belang van het Nederlands in de euroregio Lille-Métropole is een gevolg van de situatie op de plaatselijke arbeidersmarkt, die enerzijds gekenmerkt wordt door een gebrek aan evenwicht, met een hoge werkloosheidsgraad van zowat 15% in de Franstalige gebieden (het département du Nord in Frankrijk en in België het westen van de provincie Henegouwen), en anderzijds de volledige werkgelegenheid met zelfs een tekort aan arbeidskrachten in West-Vlaanderen.
Deze situatie zette de overheid - in het kader van de Europese integratie als gevolg van de openstelling van de grenzen - ertoe aan een strategie van regelgevingen uit te werken die ernaar streeft de mobiliteit van werknemers en ondernemingen te stimuleren.
In beide gevallen is de kennis van het Nederlands een doorslaggevende factor. We zullen zien dat het Nederlands niet alleen een belangrijke troef is op de arbeidsmarkt, maar in bepaalde gevallen ook een ontwikkelingsfactor vormt op de schaal van een hele regio.
| |
Een belangrijke troef op de arbeidsmarkt
Hieronder volgt een korte samenvatting van de regionale infrastructuur op het vlak van het onderwijzen van de Nederlandse taal, met vervolgens een overzicht van de perspectieven waarop de kennis het Nederlands uitzicht biedt.
Eerst zal ik het hebben over de
| |
| |
regionale infrastructuur op het vlak van het onderwijzen van de Nederlandse taal voor studenten en voor loontrekkers.
De studenten kunnen terecht op de Afdeling Nederlands van de Universiteit Lille 3. Aansluitend volgt een korte bespreking van mijn ervaring als oud-studente.
De afdeling vormt een onderdeel van de L.V.E. (Langue Vivante Étrangère, levende vreemde talen), waar Taal, Literatuur en Buitenlandse Cultuurgeschiedenis worden onderwezen.
De afdeling werd in de jaren 1970 opgericht. Toen ik er tussen 1997 en 1999 studeerde, waren er een vijftigtal studenten ingeschreven.
De meesten studeerden via afstandsonderwijs (via een schriftelijke cursus), zodat in de praktijk slechts drie à vier studenten de lessen regelmatig bijwoonden.
Toentertijd waren er acht lesgevers (tegenwoordig zijn het er negen). Dit betekent dat het onderricht er in buitengewone pedagogische omstandigheden verliep.
Wat heeft de afdeling Nederlands haar studenten te bieden, en wat zijn haar beperkingen? Wat mezelf aangaat, betekende mijn studie aan de Université Lille 3 een heuse troef.
Nadat ik te Parijs mijn diploma Politieke Wetenschappen behaalde en na afloop van mijn studie aan de École Nationale de la Magistrature, werkte ik gedurende zeven jaar in de privé-sector. Toen ik kinderen kreeg, heb ik mijn loopbaan gedurende vier jaar onderbroken, waarna ik opnieuw ben beginnen te studeren aan de Afdeling Nederlands van Lille 3 (gelijkstelling met het tweede jaar). Die studie heeft me ‘opnieuw in het zadel geholpen’, ze heeft ervoor gezorgd dat ik mijn huidige baan kreeg, waarin de kennis van het Nederlands inderdaad een troef betekent: bij de Forem (Waalse tegenhanger van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling, VDAB) van Moeskroen zijn 60% van de ingeschreven ondernemingen Nederlandstalig.
Met het oog op eventuele toekomstperspectieven vormen vooral de praktische taalbeoefening en de cursus cultuurgeschiedenis de sterke punten van de opleiding.
Laat ik beginnen met de praktische taalstudie: jaarlijks vindt er in september gedurende drie weken een erg nuttige en intensieve cursus ‘conversatie’ plaats. Bovendien de eerste twee jaar in de cursus ‘praktische taalstudie’ kennis met een werkmethode die nauw aanleunt bij de ondernemingswereld en gebaseerd is op concrete oefeningen als het opstellen van een cv (een onontbeerlijk hulpmiddel als je op zoek bent naar werk), handelscorrespondentie, het schrijven van verslagen en samenvattingen. De grammaticalessen ten slotte staan op een hoog niveau, net zoals de cursus vertalen die de eerste twee jaar vooral is toegespitst op economische en sociale teksten.
Ook de cursus cultuurgeschiedenis is erg belangrijk om in de Euroregio aan de slag te gaan. In grote lijnen bestudeerden we de geschiedenis van Nederland en België, waardoor we een betere kijk kregen op de cultuur van onze Nederlandstalige buren en eventuele hinderpalen uit de weg konden ruimen die goede economische betrekkingen in de weg stonden.
Overigens blijkt uit een studie aangevraagd door het ‘Atelier Transfrontalier’ van Lille Métropole dat de mobiliteit van de werk- | |
| |
nemers in de Euroregio in belangrijke mate beperkt wordt door de gebrekkige kennis van de mentaliteit in het buurland.
Welke tekortkomingen kent het onderricht in de Afdeling Nederlands? (Het gaat hier natuurlijk alleen om mijn persoonlijk standpunt).
Volgens mij worden de studenten er onvoldoende voorbereid op de arbeidswereld waarin ze zich nadien moeten integreren. Ik denk dat dit te maken heeft met de tekortkomingen van het Franse universitaire systeem op het vlak van het vreemde talenonderricht. De lessen zijn immers te zeer gefocust op de voorbereiding van het lerarenexamen, dat op zijn beurt hoofdzakelijk op de literatuur is gericht.
Wat de taalpraktijk betreft is er, behalve tijdens de intensieve septemberstage, te weinig gelegenheid voor mondelinge oefeningen. Bovendien is vanaf het derde jaar (licentie) die taalpraktijk ook te eenzijdig op literatuur gericht, ten nadele van de economische vakken en de cursus cultuurgeschiedenis. Ik vond overigens dat de Nederlandstalige Belgische cultuurgeschiedenis (Vlaanderen) te weinig aan bod kwam. Het onderwijs is vooral op Nederland toegespitst, terwijl de Noord-Franse studenten in de praktijk vooral gericht zijn op contacten met en toekomstmogelijkheden in Vlaanderen.
Ten slotte heb ik de indruk dat er te weinig wisselwerking bestaat tussen de universiteit en de arbeidsmarkt. De studenten die zich tot het onderwijs geroepen voelen, genieten geen enkele pedagogische opleiding voor ze eventueel het CAPES (certificaat van onderwijsbevoegdheid in het middelbare onderwijs) of de aggregatie behalen. Bovendien is het onderwijs te weinig polyvalent. Zo is er geen opleiding voorzien in moderne communicatietechnieken als de informatica en het internet, terwijl de kennis daarvan onontbeerlijk is voor de arbeidsmarkt. Bovendien krijgen de studenten te weinig informatie over mogelijke tewerkstelling. Er bestaat weliswaar een arbeidsbemiddelingsbureau aan de universiteit, maar dat heeft een uiterst beperkte bevoegdheid en is uitsluitend bestemd voor studenten die een doctorandusdiploma behaalden.
Welke toekomstperspectieven hebben de studenten van de Afdeling Nederlands? Algemeen wordt aangenomen dat de meeste gediplomeerden uit de afdeling in het onderwijs terechtkomen. Sinds drie jaar worden er examens ingericht die tot een vaste aanstelling kunnen leiden - het CAPES en de aggregatie Nederlands. Zij zouden de studenten reële toekomstperspectieven moeten bieden, maar jammer genoeg worden er voor geheel Frankrijk jaarlijks slechts één à twee betrekkingen gecreëerd, die tot op heden bijna uitsluitend door Nederlandssprekenden werden ingenomen.
In de ondernemingswereld betekent de kennis van het Nederlands onmiskenbaar een grote troef, die de studenten van de afdeling Nederlands heel wat perspectieven biedt.
Zo heeft een oud-studente te Moeskroen een baan gevonden bij de tapijtengigant ‘Louis de Poortere’ - het belangrijkste criterium bij de aanwerving was de kennis van het Nederlands. Maar behalve een paar alleenstaande gevallen gaat het meestal om weinig aantrekkelijke betrekkingen (interim of contracten voor bepaalde duur), of banen voor
| |
| |
laaggeschoolden (televerkoper, telefonist, ...).
Ofschoon de afdeling Nederlands van de Université Lille 3 in onze streek duidelijk belangrijk is, biedt ze bij de huidige stand van zaken evenwel weinig perspectieven voor francofone studenten die alleen maar het Nederlands beheersen. Om daarin verandering te brengen zou misschien het niveau van de taalbeheersing moeten stijgen, zodat deze studenten dezelfde kansen krijgen als hun Nederlandstalige collega's bij het examen voor de leraarsbenoeming; ofwel dient het onderwijs ‘geprofessionaliseerd’ te worden, dient het zich meer te richten op de arbeidsmarkt; of dient men de studenten de raad te geven hun opleiding te vervolledigen door bijvoorbeeld een parallelle studie te volgen (rechten, bedrijfsbeheer...)
| |
Permanente volwassenenvorming
Welke mogelijkheden bestaan er voor loontrekkers om Nederlands te leren en hoe voorziet de regionale overheid in hun behoeften? Hoe wordt de permanente volwassenenvorming opgevat? Aan weerskanten van de Frans-Belgische grens worden hoe langer hoe meer cursussen georganiseerd. Ik beperk me tot twee voorbeelden: de cursussen van het CPLE (Centre de Pratique de Langues Étrangères) en die van de Forem. Het CPLE ressorteert onder de Kamer van Koophandel van Rijsel. Volgens directeur Jones van het centrum is het aantal stagiairs de afgelopen drie jaar met 50% toegenomen (tegenwoordig zijn er zowat 75 stagiairs) en worden er steeds meer cursussen georganiseerd op vraag van de ondernemingen. Zo laat de Franse spoorwegmaatschappij SNCF haar controleurs speciaal uit Parijs naar Rijsel komen voor een opleiding Nederlands - dit is nodig voor de uitbating van de Thalys en Eurostar.
Over het cursussenaanbod van het Centrum voor Beroepsopleiding van de Forem van Moeskroen, zegt Carine Defrennes, een van de verantwoordelijken, het volgende: ondanks een forse stijging van de vraag (in 2000 waren er 77 stagiairs) worden er in het centrum geen cursussen voor beginners georganiseerd. Het gaat hier om een strategische keuze, waarbij ervan wordt uitgegaan dat een ontoereikend taalniveau niet op de arbeidsmarkt kan worden verzilverd (zie ook: de analyse van de werkaanbiedingen van de Forem). Men onderwijst het Nederlands er als autonome module of als ‘transversale vaardigheid’, waarbij het vak - wat steeds vaker het geval is - geïntegreerd wordt in een specifieke beroepsopleiding, bijvoorbeeld die van vrachtwagenchauffeur.
De perspectieven op de arbeidsmarkt hebben in vele gevallen te maken met het Nederlands. Dit wordt duidelijk in de analyse van de vacatures die door de Forem van Moeskroen behandeld werden. (Naar een studie van J.P. François van de dienst voor statistieken.) Heel wat vacatures vereisen de kennis van het Nederlands: zij vertegenwoordigen 20% van het totale werkaanbod, een vermeerdering met 13% in vijf jaar tijd.
Wat typeert deze werkaanbiedingen? Het vereiste kennisniveau van de Nederlandse taal is de laatste jaren beduidend gestegen. In 1996 waren niveau 3 en 4 (goede en zeer goede kennis) slechts voor 37% van de vacante betrekkingen vereist, terwijl dat in 2000 voor 54% het
| |
| |
geval was, dus in meer dan een geval op twee.
De vacatures bij in Vlaanderen gevestigde ondernemingen waarbij kennis van het Nederlands vereist wordt, vertegenwoordigen 10% van het aanbod (daarbij dient opgemerkt te worden dat voor 40% van de vacatures die Vlaamse ondernemingen bij de Forem aanbieden, kennis van het Nederlands vereist wordt). Hoe zijn de vacatures van deze Vlaamse ondernemingen geografisch gespreid? Ongeveer in de helft (45%) van de gevallen gaat het om banen die in Vlaanderen worden uitgeoefend. We kunnen ervan uitgaan dat deze ondernemingen zich tot ons richten omdat in Vlaanderen niemand aan het vereiste profiel beantwoordt. Misschien is dit te wijten aan het tekort aan arbeidskrachten, waarover ik het in de inleiding had, maar misschien ook aan het feit dat hoe langer hoe minder Vlamingen Frans spreken: daaraan liggen zowel communautaire oorzaken (de spanningen tussen Vlamingen en Walen in België) ten grondslag als culturele (op school kiezen steeds meer leerlingen voor het Engels als tweede taal in plaats van voor het Frans). De werknemers uit de Franstalige grensgebieden (Wallonië, Noorden van Frankrijk) kunnen daar, op het vlak van tewerkstelling, beslist hun voordeel mee doen. De andere helft van die vacatures (45%) heeft te maken met betrekkingen die verhoudingsgewijs verdeeld worden over geheel België en over het Noorden van Frankrijk. In dat geval gaan de Vlaamse ondernemingen op zoek naar Franstaligen die bovendien Nederlands spreken, zodat ze binnen het bedrijf met de Vlaamse directie kunnen communiceren. Het vereiste niveau is hier dus minder hoog.
Analyse van de vacatures van Forem waarbij kennis van het Nederlands vereist wordt. Indeling volgens beroep: in 40% van de gevallen gaat het om een betrekking als (administratief, commercieel of polyvalent) bediende. In een kwart van de gevallen betreft het een baan als telefonisch consulent.
Meer dan 20% van de aanbiedingen betreft een betrekking van universitair niveau of van gespecialiseerd technicus. Een derde daarvan zijn lerarenbetrekkingen, met name voor leraren Nederlands in Wallonië.
Hier ligt beslist een ‘gat in de markt’ voor de studenten Nederlands.
Voor de rest heeft 15% van de aanbiedingen te maken met commerciële beroepen, 15% zijn arbeidersplaatsen, 5% chauffeurs, 3% kelners...
De analyse van de werkaanbiedingen volgens beroepssector maakt duidelijk dat de kennis van het Nederlands, als die gevraagd wordt, niet de enige vereiste bekwaamheid is. Meestal gaat het om een bijkomende of transversale bekwaamheid in vergelijking met andere essentiële capaciteiten.
Indeling volgens de activiteiten van de ondernemingen. De fabriekssector vertegenwoordigt 40% van de vacatures. De streek van Moeskroen is inderdaad duidelijk op de industrie toegespitst. De handelssector neemt 20% van de aanbiedingen voor zijn rekening. Behalve de klein- en de groothandel horen hier ook de postorderbedrijven bij, die een derde van de openstaande betrekkingen in deze sector aanbieden. Roubaix is de Europese hoofdstad van de postorderver- | |
| |
koop. De meeste Franse bedrijven die in deze sector actief zijn, vestigen hun sociale zetel voor de Benelux in de streek van Moeskroen - denken we maar aan La Redoute te Estaimpuis, of Damart te Dottenijs... De sector dienstverlening aan ondernemingen vertegenwoordigt zowat 10% van de vacatures. Meer dan de helft daarvan is afkomstig van de callcenters, hoofdzakelijk van twee grote Franse ondernemingen die te Moeskroen gevestigd zijn: Contactel en Ebos. De sector van de callcenters is tegenwoordig in volle expansie en roept heel wat nieuwe banen in het leven: in 1998 ontstonden zo in Europa meer dan 500.000 betrekkingen. Van zijn kant wil het stadsbestuur van Moeskroen een belangrijk handels- en nieuwe communicatietechnologiecentrum oprichten - een Technopolis, gevestigd op de grens tussen Frankrijk en België, wat heel zeker nieuwe arbeidsplaatsen met zich mee zal brengen. De onderwijssector is goed voor 8% van de vacatures, de bouwsector voor 12%, het transport voor 7%, de banken voor 3%...
Uit de analyse van de vacatures van de Forem van Moeskroen blijkt dus dat het Nederlands een belangrijke troef blijft op de arbeidsmarkt.
| |
Het voorbeeld van Moeskroen
Het Nederlands is in bepaalde gevallen een belangrijke regionale ontwikkelingsfactor: kijken we maar naar het voorbeeld van Moeskroen.
In de eerste plaats is dit een gevolg van de historische en geo-economische context, maar evenzeer van de uitermate dynamische politiek van de regionale overheid.
Inderdaad, zowel op historisch als op geo-economisch vlak heeft de streek van Moeskroen voordeel gehad van haar banden met Vlaanderen.
Net als het noorden van Frankrijk werd de streek van Moeskroen erg getroffen door de crisis in de traditionele textielindustrie. Tegelijk heerst er tegenwoordig in Vlaanderen economische welvaart, wat een potentiële bron van rijkdom betekent voor de Franstalige buren. Nu heeft men in Vlaanderen, met name in de streek van Kortrijk, af te rekenen met een tekort aan beschikbare industriegronden, wat de expansie van de Vlaamse ondernemingen dan weer afremt.
Over welke troeven beschikt Moeskroen vanuit het standpunt van de Vlaamse bedrijven? In de eerste plaats is er het geografische voordeel: dit heeft te maken met de ligging van Moeskroen op een kruispunt: voor de ondernemingen betekent de stad een ‘Toegangspoort tot Frankrijk en Wallonië’. Het gaat tevens om een economisch voordeel, dat dan weer te maken heeft met de zowel op plaatselijk als op Europees niveau gevoerde politiek: Moeskroen - samen met de ondernemingen die er gevestigd zijn - geniet net als het noorden van Frankrijk van een aanzienlijke financiële steun, met name in het kader van het programma ‘objectief 1’. Op plaatselijk niveau heeft men een actieve ruimtelijke ordeningspolitiek gevoerd, wat de oprichting van talrijke industriegebieden mogelijk heeft gemaakt.
Een korte rekensom maakt duidelijk dat er zich de voorbije vijf jaar ontzettend veel ondernemingen (ongeveer honderdtwintig) in die industriegebieden hebben gevestigd. Het dient benadrukt dat het in 90%
| |
| |
van de gevallen om Vlaamse ondernemingen gaat (bijvoorbeeld Sioen Fabric, Decoweave, Stow International). Tussen 1994 en 1999 werden bijna tweeduizend nieuwe banen geschapen.
Het lijdt geen twijfel dat deze Vlaamse ondernemingen werden aangetrokken door de geo-economische troeven van Moeskroen. Toch hebben ook vooral linguïstische factoren een belangrijke rol gespeeld bij de inplanting van deze ondernemingen. Tot 1962, toen de Belgische taalgrens tot stand kwam, maakte Moeskroen deel uit van de provincie West-Vlaanderen; een zeer groot deel van de bevolking sprak er bijgevolg Nederlands. Sindsdien is Moeskroen een ‘gemeente met taalfaciliteiten’, met andere woorden: alle administratieve documenten, straatnamen en officiële opschriften bestaan er in twee talen: Frans en Nederlands. Daarom bestaat er tussen Moeskroen en de aanpalende Vlaamse regio een soort ‘cultuurgemeenschap’.
Juist om deze reden gebruikt de plaatselijke overheid het Nederlands als ‘marketingmiddel’ om de economische ontwikkeling van de streek te promoten. Ze past een ware verleidingsstrategie toe op haar Vlaamse buurland, een strategie gebaseerd op de taal en drie hoofdlijnen: een persoon, een instelling, een persorgaan.
Burgemeester Detremmerie van Moeskroen stippelde een persoonlijke strategie uit. Zoals Pierre Mauroy te Rijsel verpersoonlijkt ook hij zijn stad. Detremmerie is perfect Nederlandstalig en steekt dat niet onder stoelen of banken. Tijdens allerhande manifestaties die door het stadsbestuur worden georganiseerd, houdt hij regelmatig - systematisch zelfs - redevoeringen in het Nederlands.
Daarnaast wordt dezelfde strategie ook door een instelling toegepast: de I.E.G. (Intercommunale d'étude et de gestion, een plan- en beleidsintercommunale). Dit uitvoerend orgaan is verantwoordelijk voor de ontsluiting van het grondgebied en de opvang van de ondernemingen die er zich vestigen. De heer Guy de Pauw, bevoegd voor de economische groei, stelt dat hij ‘alles op het Nederlands zet’ (het gaat hier om zijn eigen woorden) om Vlaamse investeerders aan te trekken. Hijzelf is perfect tweetalig. Volgens hem verkiezen de Vlaamse investeerders Moeskroen boven andere aangrenzende gebieden als Doornik - waar de industriegronden nochtans goedkoper zijn - juist omdat men ze hier in het Nederlands te woord staat.
Ten slotte maakt de strategie gebruik van een nieuwe speerpunt, met name het bestaan sinds een jaar van de Nederlandstalige versie van het tijdschrift L'Excelsior, een blad waarin publiciteit voor de regio wordt gemaakt. Aanvankelijk ging het om een publicatie van de voetbalclub ‘L'Excelsior’ van Moeskroen, die in de hoogste afdeling speelt en naar de buitenwereld als pronkstuk en ambassadeur van de streek optreedt.
Voortaan krijgen alle inwoners uit de streek van Kortrijk en Menen een exemplaar van het tijdschrift in de brievenbus. Er bestaan plannen om het maandblad binnenkort wekelijks uit te geven. Volgens Guy de Pauw lijdt het geen twijfel dat men met deze integraal Nederlandstalige versie Vlaamse ondernemingen naar Moeskroen wil aantrekken; zo worden er onder andere gegevens verspreid aangaande
| |
| |
de economische ontplooiing van de streek. In die optiek heeft L'Excelsior in september 2000 een Nederlandstalige verantwoordelijke voor communicatie en marketing aangeworven.
Te Moeskroen werden aanzienlijke inspanningen geleverd om Vlaamse ondernemingen aan te trekken. Die inspanningen zijn in grote mate gebaseerd op het gebruik van het Nederlands, waardoor die ondernemingen - dat spreekt voor zich - zich ‘thuis’ kunnen voelen. Bovendien biedt een verplaatsing naar Moeskroen het voordeel dat men, in vergelijking met een verhuizing naar Frankrijk bijvoorbeeld, toch in hetzelfde land blijft, met andere woorden onderworpen blijft aan hetzelfde legislatieve en fiscale kader. Uit al die elementen blijkt dat het Nederlands zowel op individueel als op collectief niveau een onmiskenbare troef betekent voor de ontwikkeling van de grensstreek Lille-Métropole.
Toch is het Nederlands alleen niet toereikend. Het dient met andere elementen gecombineerd te worden: met andere beroepsbekwaamheden voor de loontrekkers, met andere ontwikkelingsfactoren voor de regio's. Naar het voorbeeld van wat er te Moeskroen is gebeurd, moet het deel uitmaken van een globale ontwikkelingsstrategie, die op mobiliteit gebaseerd is.
Nu de streek van Moeskroen op het vlak van infrastructuur en beschikbare ruimte stilaan een verzadigingspunt bereikt, gaat de economische expansie van Vlaanderen beslist zuidwaarts oprukken; de omgeving van Rijsel kan daar wellicht haar voordeel mee doen...
(Uit het Frans vertaald door K. de Vuyst)
|
|