Gezellekroniek. Jaargang 16

[p. 105]

Julio Rexach Aragón
Kende Gezelle Spaans?

‘Colligite ne pereant’

De wereldburger Gezelle wijdde een bijzondere belangstelling aan Spanje¹. Dat land had immers twee eeuwen lang nauwe banden met onze Nederlanden gehad, ten gevolge van een wederzijdse culturele en politieke uitstraling; die periode gaf aan de wereld enkele van de mooiste bloemen uit het katholicisme en meer bepaald de mystiek. Zo ontmoette de vurige en vlijtige Gezelle in zijn speurtochten door de nationale geschiedenis tal van belangrijke Spaanse figuren uit die tijd: Teresa van Avila, Johannes van het Kruis, Ignatius van Loyola, Dominicus van Guzmán, Petrus Nolascus, Raimundus van Peñafort, Franciscus Xaverius, Karel I, Filips II, Albrecht en Isabella en de door Spanje aangenomen Columbus; in totaal 6 namen van de Heilige Maagd, 18 heiligen, 14 vorsten en 43 andere figuren (geestelijken, gouverneurs enz.).

In zijn bekwame kijker hield Gezelle eveneens bekende plaatsnamen: Trafalgar, Gibraltar en El Escorial. Spanjes uitstraling in de wereld beschrijft hij even goed als de aanwezigheid van Spaanse of verspaanste Vlamingen in dat land en in de wereld. Spanje treedt meermaals op in zijn strijd met zijn vrijzinnige tijdgenoten.

Drie gedichten van Gezelle (O licht!, Mijmeringe en Slaaplied) vertonen een al dan niet bewuste, rechtstreekse of onrechtstreekse, maar bevestigde Spaanse invloed². Zelf geeft hij Spaanse (mystieke) werken uit in de oorspronkelijke taal³. Hij verleent

1 Zie mijn verhandeling: Guido Gezelle en Spanje. Leuven, 1980.

2 O licht!, Rijmsnoer, p. 51 ([Antwerpen], Standaard, 1932). Mijmeringe, 1893, Laatste verzen, p. 11 ([Antwerpen], Standaard, 1936). Slaaplied, 1898, Laatste verzen, p. 148-149 (ibid.).

3 In Alcune poesie de' poeti celesti. Rollario, De Brauwer-Stock, 1860, p. 4, 16, 18, 20, 22, 24 en 26. Op een los blad verklaart hij dat ‘geen volk fijner gehoor heeft als de Spanjaerds’ en voegt er tot voorbeeld een copla bij (ZANTEKOORN, Albumbladen. Brugge, Excelsior, 1923, 23 × 18, p. 210).

[p. 106]

verder zijn medewerking aan de uitgave of de vertaling van boeken die enkele Spaanse bladzijden tellen⁴.

Zijn hispanisme komt ook tot uiting in de gedichten, artikels en brieven die hij van lezers e.a. in Rond den Heerd opneemt. Deze stukken getuigen van dezelfde belangstelling(spunten) als die van Gezelle, wat een zekere invloed van de redacteur en de werkelijke erkenning van zijn Spaanse taal- en letterkundige kennis betekent; daarom werd hij immers meermaals geraadpleegd, o.a. door zijn eigen leerlingen⁵, die hij in die richting met tijd en vlijt inwijdde⁶.

Ten slotte vinden wij in zijn bibliotheek⁷ 51 boeken (op 1153, hetzij 4,5%) die tot de hispanistiek behoren. Daaronder zijn er 13 in het Spaans geschreven; 16 vertalingen uit het Spaans, hoofdzakelijk godsdienstige boeken uit de XVIIe eeuw); 16 werken over de Spaanse cultuur en zelfs 6 vertalingen in het Spaans! Indien hij ze alle zelf gekocht heeft, bewijst het zeer duidelijk zijn liefde voor Spanje. Degenen die hem boeken zouden geschonken hebben, wisten waarschijnlijk dat deze graag

4 MONTALEMBERT, Geschiedenis der Heilige Elisabeth van Ungarn. Gent, A. Siffer, [1896], p. 395-396 en 418. - DE BO, 't Gulden wierookvat. Rousselaere, Jules De Meester, 1895, p. X, XXXIV, 143-144, 345-346, 387-391 en 497. - H. VAN MERCH-TENEN, Cornicke van Brabant. Gent, A. Siffer, 1896, p. 22, 27, 28, 53, 59, 123, 137 en 231.

5 E. Van Oye, brief 111a, Oostende, 21.3.1886: ‘Ik heb eene hongaarsche vertaling (voor de scholen) van Don Quijote. Kan ik er u plezier meê doen?’ (Brieven van, aan en over Gezelle I. [Antwerpen], Standaard, 1937, p. 204). - G. Verriest, brief 191b, Leuven, 3.3.1894: ‘Kunt ge mij zeggen of Calderon, gelijk Shakespeare, Drijden, en de Duitschers, zijn spelen schreef in vijfvoeters, Welk is den trant van Tasso [...] - Lope de Vega - Camoens? -’ (Brieven van, aan en over Gezelle II. [Antwerpen], Standaard, 1937, p. 220). - Zie ook Fragmenta, 1886, p. 11 en 31 - Gezellekroniek, nr. 4 (januari 1967), p. 137.

6 ‘Hoe Gezelle het klaarspeelde blijft het geheim van zijn stil doorzettende en aanstekelijke geestdrift, maar de getuigenissen van zijn oud-leerlingen stemmen overeen: hij las met hen dichters uit alle tijden en landen, in den oorspronkelijken tekst, Latijnse en Griekse, Engelse, Franse, Noorse, Spaanse, Italiaanse, wat weet ik al.’ (A. Vermeylen in: De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, in: Analyse en kritiek, p. 10. Groningen, J.B. Wolters, 19583). Zie ook H. Verriest, De Nieuwe Tijd H.J., p. 67 (C. GEZELLE, Keurgedichten II, p. 28. Amsterdam, L.J. Veen, 1887) - E. Van Oye, brief nr. 24a aan Gezelle, vrijdag 15.6.1860 (Brieven van, aan en over Gezelle I, p.67. [Antwerpen], Standaard, 1937) - L. WOUTERS, G. Gezelle, p. 71. s.l., Pierre Seghers, (1965) - F. BAUR, Uit Gezelle's leven en werk, p. 164. Amsterdam, L.J. Veen, Leuven, Davidsfonds, 1931.

7 Guido-Gezellebibliotheek, Stadsbibliotheek, Brugge.

[p. 107]

aanvaard zouden worden. In ieder geval bewaarde hij graag die 51 boeken⁸ tot aan zijn dood. En Gezelle had niet de gewoonte boeken als versiering te gebruiken of ongelezen te laten.

Al deze betrekkingen met de Spaanse cultuur boden hem uiteraard een uitstekende gelegenheid om de taal van Cervantes te leren. Daarvoor had hij geen meester (nodig). De bescheiden autodidact beschikte echter over twee belangrijke hulpmiddelen: zijn kennis van het Latijn en vier taalkundeboeken (in zijn bibliotheek teruggevonden). A. SCHLEICHER, Les langues de l'Europe moderne⁹ en F. DIEZ, Etymologisches Wörterbuch der romanischen Sprachen¹⁰ gaven hem een gedegen algemene inleiding en een vergelijkend overzicht over de Spaanse taal. Een kostbare bron van uitvoerige inlichtingen waren verder twee lijvige woordenboeken: NUEVO DICCIONARIO FRANCÉS-ES-PANOL ESPANOL-FRANCÉS. Garnier, 1858, VIII + 888 + 670 p.¹¹ en M. DE SEJOURNANT, Nouveau dictionnaire espagnol-françois (deel 1), 1785, VIII + 1088 p. - françois-espagnol (deel 2), 1786, 516 p.¹². Hij gebruikte ook: G. HE-NISCH, Thesaurus. D. Franke, 1616 (Duits woordenboek met vertalingen o.a. in het Spaans en in het Nederlands)¹³; OUDE-MANS, Bijdrage tot een middel- en oudnederlandsch Woordenboek, Arnhem, 1870-1880, 7 vol.¹⁴; KILIAEN, Etymologicum

8 Hij kon bovendien andere Spaanse boeken in handen hebben gehad, zonder ze daarom in zijn Bibliotheek te bewaren.

9 Traduit de l'allemand par Hermann Ewerbeck. Paris, Ladrange et Garnier Frères, 1852, 23,5 × 14,5, VIII + 324 p.

10 Bonn, Adolph Marcus, 1853, 23 × 14, XXVI + 782 p. Hij verwijst ernaar, in verband met de Spaanse taal, in Loquela (woordenboek), p. 170, 486 en 490.

11 Con la pronunciación figurada en ambas lenguas, arreglado con presencia de los materiales reunidos para esta obra por D[on] Vicente Salvá, y con otros sacados de los diccionarios antigüos y modernos más acreditados; compuesto con mejor método, más exacto, correcto y completo que todos los publicados hasta el día, por D[on] J.B. Guim. Segunda edición. Paris, Garnier Hermanos, 1858, 27,5 × 19,5, VIII + 888 + 850 p. (Vertaling: met verbeelde uitspraak in beide talen, bewerkt in aanwezigheid van het door de heer Vicente Salvá voor dit werk bijeengebrachte materiaal, en met andere elementen uit de meest gezaghebbende oude en moderne woordenboeken; met betere methode samengesteld, meer nauwkeurig, juist en volledig dan al de tot hier toe uitgegeven (woordenboeken), door de heer J.B. Guim.)

12 M. DE SEJOURNANT, Nouveau dictionnaire espagnol-françois et latin, composé sur les Dictionnaires des Académies Royales de Madrid et de Paris. Nouvelle édition corrigée et augmentée. Tome premier. [Ex libris]. Paris, Charles-Antoine Jombert, M.DCC.LXXXV, 26,5 × 20, VIII + 1088 p. - M. DE SEJOURNANT, Nouveau dictionnaire françois-espagnol, composé sur les Dictionnaires des Académies Royales de Madrid et de Paris. Nouvelle édition corrigée et Augmentée. Tome second. Paris, Charles-Antoine Jombert, M.DCC.LXXXVI, 26,5 × 20, 516 p.

13 Vermeld in Loquela, p. 650.

14 Vermeld o.a. in Loquela, p. 625.

[p. 108]

tevtonicae linguae sive Dictionarium tevtonico-Latinum. Plantinus, MDXCIX¹⁵; H. Junius Van HOORN, Nomenclator. Plantinus, 1583¹⁶. Deze boeken gaven soms ook de Spaanse vertaling¹⁷.

Dank zij dit materiaal was hij goed uitgerust om Spaanse teksten te verstaan en zelfs te vertalen. De Spaanse documenten die hij in handen heeft kunnen nemen zijn hoofdzakelijk boeken uit zijn eigen bibliotheek en brieven. De boeken zijn over drie eeuwen (XVIIe, XVIIIe en XIXe) verspreid; de behandelde onderwerpen zijn:

de godsdienst

CATECISMO DE LA DOCTRINA CRISTIANA POR LOS MISIONEROS LAZARISTAS DE LA CASA DE BUENOS-AIRES. Buenos Aires, ed. auct., 1889, 14 × 9, 144 p.

DEVOCIONARIO PARA LAS MISIONES PUBLICADO POR LA SOCIEDAD ‘PROPAGACION DE BUENOS LIBROS’. Dècima edición Con aprobación del Ordinario. Buenos Aires, Arturo Demarchi, s.d., 12,5 × 9, 95 p.

ESTRADA, Santiago - La obra de expiación. Con aprobación de la autoridad eclesiástica. Con láminas y apéndice. Buenos Aires, Pablo E. Coni, 1880, 23 × 14,5, 46 p.

FVERTES Y BIOTA, D[on] Antonio de (Natural del Reyno de Aragon, Colegial Mayor que fue de Bolonia, Questor del Magistrado Ordinario de Milan) - Historia de N. Señora del Pilar de Caragoza. Al Excelentissimo Señor Don Alonso de Cardenas, Cavallero de la Orden de Santiago, Comendador en ella, del Consejo Supremo de Guerra de Su Magestad, Embaxador Ordinario à Inglaterra. En Brusselas, En casa de Guillelmo Scheybels, 1654, 17 × 10, 160 p.

TESORO DE ESCRITORES MISTICOS ESPANOLES. Publi-

15 Vermeld o.a. in Loquela, p. 453.

16 Vermeld o.a. in Loquela, p. 611.

17 Gezelle zegt zelf dat hij woordenboeken gebruikte m.b.t. de Spaanse taal (Loquela, p. 237).

[p. 109]

cado bajo la dirección de Don Eugenio de Ochoa, de la Academia Española. Tomo primero. Obras escogidas de Santa Teresa de Jesús. Con su vida por Fray Diego de Yepes. Paris, Baudry, Librería Europea, 1847 (1856), 22 × 14, XVI + 538 p. (Colección de los mejores autores españoles antiguos y modernos)¹⁸.

de letterkunde

GUEVARA, Don Antonio de (Obispo de Mondoñedo, predicador, chronista, y del consejo del Emperador Don Carlos) - Epístolas familiares. En las quales ay cosas notables, y razonamientos muy altos y curiosos, con exposiciones de figuras, Authoridades, Medallas, Letreros, Epitaphios de sepulturas: leyes y costumbres antiguas, doctrinas y exemplos para todo estado de gente, al estilo de Marco Aurelio, porque el Author es todo vno. Primera parte. En Anveres, En casa de Ivan Mevrcio, 1633, 16 × 10, 400 p.¹⁹.

GUEVARA, Don Antonio de (Obispo de Mondoñedo, predicador, chronista, y del consejo del Emperador Don Carlos) - Epístolas familiares. En las quales ay cartas muy notables, razonamientos muy altos y curiosos, con exposiciones de muchas figuras y authoridades de la sagrada Escritura, al estilo de Marco Aurelio, porque el Author es el mismo. Parte segunda. En Anveres, En casa de Ivan Mevrcio, 1633, 16 × 10, 383 p.²⁰.

QUEVEDO VILLEGAS, D[on] Francisco de (Cavallero de la Orden de Santiago, I Señor de la Villa de la Torre de Jvan Abad) - Enseñança entretenida y donairosa moralidad, comprendida en el Archivo ingenioso de las Obras escritas en Prosa. Contienense juntas en este tomo, las que sparcidas en differentes Libros hasta aora se han impresso. En Madrid, Diego Diaz de la Carrera, M.DC.XLVIII, 19,5 × 14,5, 394 p.

18 Gezelle heeft precies gedichten van Teresa in Alcune poesie de' poeti celesti (p. 18, 20, 22, 24 en 26) in de originele versie opgenomen.

19 Dat hij met de Nederlandse vertaling (vertieren voor traer, p. 232) vergelijkt, die in zijn bibliotheek staat: Don Anthonio de GUEVARA, Vrundtlicke ghemeene sendtbrieven, I. Wten Spaanschen overgheset in Nederlantsche spraacke door Cornelis van Beresteyn. Amsterdam, Broer Iansz., 1632, 14,5 × 9, p. 20 (z. Loquela, p. 489).

20 Hij verbetert zelfs een woord (greinken, dat hij door graanken vervangt) uit de Nederlandse vertaling van dit boek (eveneens in zijn bibliotheek): Don Anthonio de GUEVARA, o.c., II [Vertaald] door Frans Pels, Ibid., p. 210(0!) (z. Loquela, p. 160).

[p. 110]

RUBIO Y ORS, Joaquim - Lo gayter del Llobregat. Poesfas. Edició políglota. Volum primer. 1839-1841. Barcelona, Estampa de Jaume Jepús y Roviralta, 1888, 21,5 × 14,5, XXII + 414 p.²¹

RUBIO Y ORS, Joaquim - Lo gayter del Llobregat. Poesías. Ab un prólech de D. Marceli Menendez y Pelayo. Edició políglota. Volum segón. 1841-1858. Barcelona, Estampa de Jaume Jepús y Roviralta, 1889, 21,5 × 14,5, XXX + 348 p.

RUBIO Y ORS, Joaquím - Lo gayter del Llobregat. Poesfas. Ab un prólech de D. Joan Sardá. Edició políglota. Volum tercer. 1858-1889. Barcelona, Estampa de Jaume Jepús y Roviralta, 1889, 21,5 × 14,5, XX + 387 p.

RUBIO Y ORS, D[on] Joaquím/Joaquín - Gutenberg. Quadro dramátich / Cuadro dramático. Segona edició / Traducido del catalán por D[on] Federico Baráibar. Barcelona, Casa Provincial de Caritat / Caridad, 1887, 19,5 × 12, 51 p.

RUBIO Y ORS, Joaquim - Luter. Quadros histórich-dramátichs, en prosa y vers. Ab llicencia ecclesiástica. Barcelona, Jaume Jepús Roviralta, 1888, 20 × 12,5, IX + 171 p. (persoonlijk aan Guido Gezelle opgedragen)

SERRANO DE WILSON, La S[eñor]a D[oñ]a Emilia - Alfonso el Grande. Poema histórico. Dedicado a S.M. la Reina D[oñ]a Isabel Segunda. Con 12 notas histôricas. Paris, s. ed., 1860, 18,5 × 13, 145 p.

de letterkundige theorie

GALLOZO, Pantaleon - Arte-poética elemental. Paraná, ‘La Velocidad’, 1889, 23,5 × 16,5, 157 + IX p.

de wetenschap

C., D.J.B. de - Nuevo lunario perpetuo, considerablemente refundido, y aumentado con unas observaciones sobre diferentes ramos de astronomía é historia natural. Paris, Rosa, 1842, 14,5 × 8,5, 286 p.

21 In dit artikel behandel ik graag de betrekkingen van Gezelle met het Catalaans, dat ook een Spaanse taal is naast het Castiliaans, de nationale, grondwettelijke taal.

[p. 111]

In zijn bibliotheek bevinden zich zelfs zes vertalingen in het Spaans (alsof hij de oorspronkelijke taal niet zo goed zou verstaan of even graag lezen!):

FLORIAN (Caballero) - Gonzalo de Córdoba ó La conquista de Granada. Pubrícala en español Don Juan López de Peñalver. Tomo I. Segunda impresión. Madrid, Administración del Real Arbitrio de Beneficencia, MDCCCIV, 14,5 × 10, 312 p.

FLORIAN (Caballero) - Gonzalo de Córdoba ó La conquista de Granada. Publícala en español Don Juan López de Peñalver. Tomo II. Segunda impresión. Madrid, Administración del Real Arbitrio de Benefecencia, MDCCCIV, 14,5 × 10, 304 p.

MONTESQUIEU, M. - Del espíritu de las leyes; escrito en francés por M. Montesquieu, de la Academia Francesa. Traducido al español por Don M.V.M., Licenciado. Tomo tercero. Madrid-Paris-Londres, Rosa, 1821, 17 × 10, 392 p.

ISLA, Josef Francisco (Padre de la Compañia de Jesus) - El héroe español, historia del emperador Teodosio el Grande, sacada de la que dió á luz en lengua Francesa el Ilustrísimo Flechier, Obispo de Nimes. Tomo primero. Dedícase al mui noble, mui leal, y mui antiguo Ayuntamiento de la Villa de Valderas. Madrid, Miguel Escribano, 1783, 15 × 10, 261 p.

ISLA, Josef Francisco (Padre de la Compañia de Jesus) - El héroe español, historia del emperador Teodosio el Grande, sacada de la que dió á luz en lengua Francesa el Ilustrísimo Flechier, Obispo de Nimes. Tomo segundo. Dedicase al Ilustrísimo Señor Don Francisco de Perea y Porras. Madrid, Miguel Escribano, 1783, 15 × 10, 288 p.

JESUS // AL CORAZON DEL SACERDOTE // SECULAR, Y REGULAR, // O // CONSIDERACIONES // ECLESIASTICAS // PARA CADA DIA DEL MES, // que pueden servir para un retiro // espiritual de diez dias, // CON LA PREPARACION, // Y ACCION DE GRACIAS // PARA EL SS. SACRIFICIO // DE LA MISA. // POR UN SACERDOTE SECULAR, // que se exercita en las santas Misiones. // Traducidas del Italiano al Español // Por un Religioso Trinitario Calzado // del Convento de Barcelona. En Valencia, Por Joseph Estevan, 1783, 14,5 × 10, 253 p.

[p. 112]

SAINT-JEAN III 16. Spécimens de la traduction de ce passage dans la plupart des langues et dialectes dans lesquels la Société Biblique Britannique et Etrangère a imprimé ou mis en circulation les Saintes Ecritures. [Ex libris.] ‘La Parole du Seigneur demeure éternellement.’ Londres, Gilbert et Rivington, 1878, 18,5 × 12, 48 p.

SAINT JOHN III 16, &c. IN MOST OF THE LANGUAGES AND DIALECTS IN WHICH THE BRITISH AND FOREIGN BIBLE SOCIETY HAS PRINTED OR CIRCULATED THE HOLY SCRIPTURES. [Ex libris.] ‘The Word of the Lord endureth for ever.’ Enlarged edition. London, The British and Foreign Bible Society, 1890, 18 × 12, 82 p. (alfabetisch gerangschikte vertalingen)

THOMAS DE KEMPIS - De la imitación de Christo, y menosprecio del mundo. En quatro libros, compuestos en latín por el V. Thomás de Kempis, Canonigo Reglar de San Agustin; y traducidos nuevamente en Español por el P. Juan Eusebio Nieremberg, de la Compañia de Jesus. Ván añadidos los Avisos, y Dictamenes de Espiritu, y Perfección, sacados de las Obras del mismo Padre Juan Eusebio. Con las Licencias necesarias. Madrid, Joachin Ibarra, 1767, 14 × 8, 6 + 563 p., ill.

Veel Spaanse brieven ontvangt hij niet. In Rond den Heerd²² deelt hij de inhoud mee van een brief die hij van een ‘Spaansche Carmelijt discals’ (wie?) ontvangen heeft. Hoe wist Gezelle dat het een Spanjaard was? Aan de naam? Omdat de auteur ervan zich als dusdanig bekendgemaakt had? Het is niet uitgesloten dat die brief in het Spaans gesteld was.

Op 20 januari 1890 zendt Joaquín Rubió y Ors, Catalaans dichter (1818-1898), hem de volgende briefkaart²³:

22 V, n^o 25, 14 Mei 1870, Dagwijzer, Maandag 16, Sint Simoen Stock, p. 195-196.

23 Bewaard in de briefwisseling van Gezelle (Stadsbibliotheek, Brugge). Vertaling: Barcelona, 20 januari 1890. Hooggeachte Heer. Bij deze heb ik het genoegen het derde en laatste deel [in de Gezellebibliotheek bewaard] van de meertalige uitgave van mijn verzen, die, God zij dank en (dank zij) degenen die, zoals U, mij met hun versies begunstigd hebben, een succes geoogst heeft boven mijn verwachtingen. Verwaardig U het te ontvangen als herinnering van liefelijke vriendschap en als getuigenis van mijn diepste dankbaarheid. U zoudt mij een bijzondere gunst verlenen, mocht U, binnen Uw werkingssfeer, mijn werk aan Uw landgenoten te leren geven. Ik verzoek U mij ontvangst te melden van genoemde zending tot mijn geruststelling. Uw zeer toegenegen en trouwe dienaar.

[p. 113]

Barcelona, 20 de Enero de 1890.

Muy Sr. Mío y de mi mayor aprecio. Por este correo tengo el gusto de remitir a V. el tomo tercero y último de la edición polîglóta de mis versos, la cual, gracias á Dios, y á los que, como V. me han favorecido con sus versiones, ha alcanzado un éxito superior a mis esperanzas. Sírvase V. recibir lo como un recuerdo de cariñosa amistad y como un testimonio de mi más profundo agradecimiento. Me haria V. un grandísimo obsequio, si dentro de la esfera de la accion de Vd. diese V. à estudiar mi obra á sus paisanos. Sirvase V. acusarme recibo de dicho envio p^a tranquilidad mia.

De V. afmo. amigo y S.S.

Joaquín Rubió y Ors.

Gezelle had immers Rubió y Ors' Fantasia²⁴ vertaald. De Nederlandse titel luidt: Mijmeringe²⁵. Deze vertaling wordt door de Consistori dels Jochs Florals (Bestuur van de Bloemenspelen) van Barcelona bemerkt, die Gezelle (in 1893?) een uitnodigingsbrief in het Catalaans zendt²⁶. Andere vertalingen uit het Spaans zijn: een uittreksel uit Teresa van Avila²⁷, het onderschrift van het portret van Anna a Jesu²⁸ en enkele aanhalingen in zijn lang verhaal over Columbus: ‘Jesus cum Maria sit nobis in via’²⁹.

Zijn beheersing van de Spaanse taal bewijst hij vooral in zijn tijdschrift Loquela, waar hij graag naar die taal verwijst in zijn breedvoerige vergelijkende verklaringen en beschouwingen m.b.t. zijn moedertaal. Het Spaans levert hem soms morfologische voorbeelden, soms bewijzen van zijn theorieën, bijzonder wanneer hij de eigenheid van een Zuidnederlands woord en de invloed ervan op andere talen wil staven.

24 Fantasía (Catalaans origineel), in: Lo gayter del Llobregat. Volum segón. 1841-1858. Barcelona, Jaume Jepús y Roviralta, 1889, p. 66-68. Fantasia (Spaanse versie), ibid., p. 67 en 69.

25 Laatste verzen. [Antwerpen], Standaard, 1936, p. 11 - Lo gayter del Llobregat, p. 70-71.

26 Biekorf, 1893 (vierde jaar), p. 168 - C. GEZELLE, Keurgedichten II. Amsterdam, L.J. Veen, 1887, p. 261.

27 A. WESTERLINCK, De innerlijke wereld van Guido Gezelle. Nijmegen, B. Gottmer, Brugge, Orion, (1977), p. 493.

28 Rond den Heerd, IV, n^o 15, 6 Maarte 1869, p. 119.

29 B.v. Rond den Heerd, III, n^o 12, 15 Februarij 1868, p. 90-92.

[p. 114]

Onderstaande woordenlijst probeert een lexicografisch overzicht te geven van Gezelles taalkundige verklaringen i.v.m. het Spaans³⁰:

30 Gezelle heeft zelden die woorden zomaar vanuit het Spaans verklaard. Omwille van de overzichtelijkheid werden zij hier volgens de Spaanse benaming gerangschikt en meerdere niet-linguïstische verklaringen i.v.m. diezelfde woorden werden weggelaten. Naast het Spaanse trefwoord staat soms een variante tussen haakjes, het gaat om de huidige vorm ervan, b.v.: trassegar (trasegar). De bibliografische referenties zijn: Alumbrar, Loquela, p. 389 - Armadillo, Uitstap in de warande. Amsterdam, L.J. Veen, 1934, p. 134 - Barra, Loquela 405 - Bitor, Loquela 206 - Blandir, Loquela 638 - Blandon, Loquela 638 - Caraca, Loquela 217 - Caracol, Loquela 218 - Corredor, Loquela 604 - Cursor, Loquela 604 - Embaraso, Loquela 405 - Embarazar, Loquela 405 - Escoriale, Rond den Heerd, III, N^o 22, 25 April 1868, p. 171 - Escoriar, ibid. - Excursor, Loquela 604 - Falter, Loquela 356 - Fembra, Loquela 389 - Flete, Loquela 638 - Forma, Loquela 534 - Gaio, Loquela 148 - Gansa, Loquela 151 - Gayo, Loquela 148 - Gibraltar, Rond den Heerd, II, n^o 30, 22 Junij 1867, Uitstap in de warande, De kemel, p. 236 - Grulla, Loquela 208 - Guai, Loquela 1 - Guano, Loquela 482 - Gubia, Loquela 170 - Hambre, Loquela 389 - Holan, Loquela 237 - Indigo, Loquela 300 - Junta, Loquela 398 - Mascarar, Loquela, VI, nr. 37, 10 september 1881, p. 2 - Mosquito, Rond den Heerd, II, n^o 1, 1 December 1866, Uitstap in de warande, De muggen - Rond den Heerd, II, n^o 27, 1 Junij 1867, Uitstap in de warande, De crocodile, p. 214 - Muchacho, Fragmenta, nr. 3-4 (januari-februari 1887), p. 31. Aangehaald door K. De Busschere in: Gezellekroniek, nr. 4 (januari 1967), p. 137, Passim over Gezelle (tijd en omgeving), over het boek: ‘A. VIAENE, Moetsaetsen, Vlaamse trosjongens in Spaanse soldatendienst, 1567-1600, in: Biekorf, jg. 65, 1964, nr. 6, p. 181-184’ - Ninjo, Loquela 566 - Nombre, Loquela 389 - Nutria, Rond den Heerd, II, n^o 28, 8 Junij 1867, Uitstap in de warande, De otter, p. 221 - Olla podrida, Rond den Heerd, IV, n^o 38, 14 Augusti 1869, Een allegaartje, p. 304 - Parte, Loquela 578 - Pat(t)acon, Rond den Heerd, III, n^o 25, 16 Mei 1868, p. 197; n^o 30, 20 Junij 1868, p. 239; n^o 39, 22 Augusti 1868, p. 308, 309 en 310; IV, n^o 44, 25 September 1869, p. 347; n^o 47, 16 October 1869, Waar 't vliegen wil, etc., p. 376 - Pava, Loquela 237 - Pavana, Loquela 236-237 - Pavito real, Loquela 237 - Pavo real, Loquela 237 - Pavoncillo, Loquela 237 - Pavonearse, Loquela 236 - Sembrador, Loquela 389 - Tapioca, Loquela 573 - Pendola, Loquela 208 - Taronja, Loquela 190 - Teresa, Rond den Heerd, IV, n^o 46, 9 October 1869, Dagwijzer, Vrijdag 15, p. 363 - Tirar, Loquela 490 - Torta, Loquela 654 - Trassegar, Loquela 625 - Traer, Loquela 489 - Valparaiso, Een Noorsch en Vlaemsch messeboekske, Rousselaere, s. ed., 1860, Antwerpen, De Sikkel, 1926, 15,5 × 10,5, p. 6 - Ventana, Loquela 574 - Ventanella(s), Rond den Heerd, V, n^o 32, 2 Julij 1870, Tillo de Saks, Vervolg van bladz. 248, p. 253; Loquela 306 en 574 - Vino seco, Loquela 277 - Yerva puntera, Loquela 119-120.

Gezelles Spaans lexicon

Alumbrar: Verlichten.

Armadillo: Schildverken.

Barra(s): Bare, bariere (cf. embaraso, embarazar).

Bitor: Pitoor.

Blandir: Brandir (Fr.).

Blandon (blandón): Brandon (Fr.).

[p. 115]

Caraca (carraca): Hulke (vrachtschip), krake.

Caracol: Hulke (kinkhoorn).

Corredor (cardo corredor): Zonderasem. Sonder-eynde, kruysdistel (Kiliaen).

Cursor (cardo corredor): Corredor [z. aldaar].

Embaraso (embarazo): Embarras, impasse, netzak, buidel, puiel, puil, (pui?) (cf. barra, embarazar).

Embarazar: Den weg afbaren, afboomen, afsluiten, hem impasse, impassable maken (cf. barra, embaraso).

Escoria: z. escoriar.

Escoriale (Het) (El Escorial): Zinderghem. Escoria [z. escoriar] heeft gediend om een dorp op zeven uren van Madrid zijnen name te geven.

Escoriar: Het vel afdoen, of, zoo men van gesmolten metaalspijze spreekt, het vel afschuimen, en dien afschuim heet dan escoria.

Excursor (cardo corredor): Corredor [z. aldaar].

Falter (faltar): Ontfeilteren.

Fembra (hembra): Vrouwe.

Flete: Frêt (Fr.).

Forma: La forma para formar el quesco: kazevat (Junij Nomenclator, 1566).

Gaio (gayo): Gai.

Gansa, ganso, gansaro (gansarón): Gans, gens, gins.

Gayo, gaya: Gaai (z. gaio).

Gibraltar: Gibel-al-tarich, berg van Tarich. Om geene twee 11 op malkaar te laten loopen, heeft men de eene veranderd in r, en 't woord wat korter nemende, gibraltar daarvan gemaakt.

Grulla, gruz: cf. gru(ere), grunire (Lat.); gro(nen); to groan (Engl.).

Guai (¡guay!): Wee.

Guano: [gewoon vermeld].

Gubia: Goeze(beetel).

Hambre: Honger.

Holan (holán), holanda: Fijn lijngewaad (Ned. oorsprong).

Indigo: Nil (Pers.), nilak, lilaak.

Junta (La): Uitsprekens la choenta. Zoente (waarschijnlijk Brugs ch = z). Vereeniging.

Mascarar: Bemascheren.

Mosquito: Mug.

Muchacho: Uitsprake: moê-tsja-tsjô, stemzate tsja. Jongen, meis-

[p. 116]

ke³¹, infans (Willem Weydts). Muchacho de Dios = Meiske Gods.

Ninjo (niño) de la piedra: Vindevogel.

Nombre: Name.

Nutria: Otter.

Olla podrida: Allegaartje, hutsepot.

Parte (De): De parte (Lat.), de par (Fr.).

Pat(t)acon (patacón): [gewoon vermeld].

Pava: Pauwinne, kalkoensche hinne, ledig, lui loopend vrouwmensch.

Pavana: 1 hals-, keel-, hoofd- en schouderdoek (de kalkoens dragen immers een). 2 lichte dans.

Pavito real: Pauwenkieken.

Pavo real: Pauw.

Pavoncillo: Pauwken.

Pavonearse: Pracht van kleeren of schoonheid van uitwendig ten tooge spreiden, zoo de pavones, de pauwen doen.

Sembrador: Zaadverkooper [eig. zaaier].

Tapioca: [gewoon vermeld].

Pendola (péndola): Goudvederlingsken.

Taronja: Oranje, in 't Catalaansch.

Teresa: Van Theresia. H en i zijn weggevallen. De Vlaamse schrijvers ‘ten tijde dat wij aan Spanjen waren’ gebruikten liefst de Spaanse vorm.

Tirar: Trekken.

Torta: Boombeuter, broodolie. Boterham.

Trassegar (trasegar) vino: Frelater (Fr.) (Nomenclator, 3^o, 1583, bl. 73a).

Traer: Vertieren.

Valparaiso: Val para(d)iso. Dal in Chile. Altengaerde, Audengaerde, ingang van 't paradijs.

Ventana: Raam.

Ventanella(s) (ventanilla): Venteneelen (fenteneelen), dat is slag- of waterveisters. Waterblad (waterblâren).

Vino seco: Uit gedroogde druiven gewonnen wijn.

Yerva (hierba) puntera: Donderbare, scherpkruid, stekelkruid.

Het lexeem Spanje, met enkele varianten: Spanjen, Spangen, Spaaie(n)³², komt natuurlijk heel vaak voor in zijn redactioneel

31 meiske = eig. muchacha.

32 Loquela, p. 265-266.

[p. 117]

werk. Bij hem ontmoet U ook veel Spanjaarden³³, maar niet alle Spanjaard wordt als dusdanig aanvaard: zo is de uitdrukking ‘van de spanjaard gesneden zijn’ (in de zin van goed kunnen praten) eigenlijk een verbastering van ‘van de spanader (bindader) gesneden zijn’³⁴. Naast Spanjaarden zijn er ook Spa(n)joletten. Dit zijn jonge Spaanse vrouwen of Franse broodjes³⁵.

En wat kan allemaal Spaans zijn? Wel, een bordeel (!)³⁶, brievenlak³⁷, hout³⁸, kragen³⁹, leder⁴⁰, een houten foltertuig: het Spaansche peerd⁴¹, preutelkousen⁴² en natuurlijk sommige vliegen⁴³.

Een Spaansch bordeel is immers een ‘spaansch slecht huis, het w. wordt gebezigd tot vergelijkinge met iets daar geen schik en is, daar 't al in 't midden staat. - Jan komt in, en hij ziet een deel gebezigde en ongewasschen glazen op tafel staan: “Hoe!” zegt hij, “'t is hier lijk een spaansch bordeel!”’⁴⁴. Het spaansche houdt is de ijve, de iepenboom of uwenhout, de taxus⁴⁵. Gezelle heeft zich ook hier niet laten leiden door een blind hispanisme: in spaansch groen herkent hij maar ‘spaangroen, Fr. vert-de-gris, dat is van koperspanen gemaakt’⁴⁶.

Gezelle heeft zich niet tevreden gesteld met Spaans te studeren, hij heeft ook aan vergelijkende taalkunde gedaan, op zijn manier. Zijn verklaringen over die taal plaatst hij bijna altijd in een ruime differentiële context. Hij weet dat het Spaans ‘één van

33 O.a. in: Rond den Heerd, V, n^o 45, 1 October 1870, Dagwijzer, p. 354.

34 Loquela, p. 157 en 646-647.

35 Loquela, p. 452-453. O.a. vermeld in: Rond den Heerd, II, n^o 30, 22 Junij 1867, Dagwijzer, Zondag 29, p. 235.

36 Loquela, p. 452, onder het lemma Spaansch.

37 Rond den Heerd, II, n^o 17, 23 Maarte 1867, Uitstap in de warande, De pestvogel, [getekend] G. G[ezelle], p. 135.

38 Loquela, p. 514. Ook vermeld in: Rond den Heerd, I, n^o 17, 24 Maarte 1866, Dagwijzer, Zondag 25, p. 130.

39 Rijmsnoer, Zomermaand, Hostieblommen, v. 23, in: DICHTEREN HET WOORD GELATEN. Utrecht-Antwerpen, (Het Spectrum), 1969, 18 × 11, p. 277 (Prisma-boeken, Het spectrum van de Nederlandse letterkunde 17).

40 Rond den Heerd, II, n^o 1, 1 December 1866, Dagwijzer, p. 3; II, n^o 51, 16 November 1867, p. 407.

41 Loquela, p. 149.

42 Loquela, p. 403.

43 Rond den Heerd, I, n^o 5, 30 December 1865, Nieuwjaardeuntje, v. 11, p. 40.

44 Loquela, p. 452.

45 Loquela, p. 514.

46 Loquela, p. 453.

[p. 118]

de talen van de Italische tak van de Arische taalboom’⁴⁷ is. Zo zegt hij terecht dat theriakón (triakel) o.a. oorsprong gegeven heeft aan een Spaans woord - hij vermeldt niet welk -⁴⁸. In het Spaans bestaat inderdaad het woord triaca.

Hij beschrijft graag de door de Germanen (Goten) in Spanje (en elders) achtergelaten sporen o.a. in de taal⁴⁹. ‘De Wandalen of de West-Gothen zullen in Spanjen de Oud-Dietsche namen Fernando en Fernandez, Hernando, Hernandez, Gotisch Frithananthis sunus, d.i. Fernands zeune, achtergelaten hebben, met veel andere onzer ww., die, in de Spaansche tale gesmolten, gemakkelijk genoeg te verkennen zijn.’⁵⁰ Zo ook Rodrigo en Roorik, Alfons(o) en Adalfons⁵¹.

De Nederlandse taal begiftigde eveneens het Spaans met enkele woorden. Wel zeker: holan, holanda, d.i. lijnwaad⁵². Gayo (z. bovenstaande lexicon) komt van gai⁵³.

Spanje verrijkte op zijn beurt het Nederlands taalgoed: parlosanten⁵⁴; fenteneelen of venteneelen, van ventanillas⁵⁵; Cordouaniers of Corduwaniers⁵⁶, van de stad Cordoba, bewerkers van het ‘wereldbekend spaansch leder’ en mochaetsen, van muchacho (z. bovenstaande lexicon), ‘slagh van veldlandsknechten, milice rurale, om de ruste te bewaren’⁵⁷.

Gezelle bespreekt scherpzinnig de mogelijke Germaanse en Latijnse afstamming van bepaalde woorden: tranken, dat ook in het Spaans bestaat - hij vermeldt het Spaans woord niet -. Inderdaad met tranken zijn trincar, trinchar te vergelijken⁵⁸. Zijn studie over de oorsprong van de (Spaanse?) pavana toont zijn

47 Loquela, p. 150.

48 Loquela, p. 500.

49 Loquela, p. 16 en 653.

50 Loquela, p. 341. Huidige juiste spelling: Fernández, Hernández.

51 Loquela, p. 388.

52 Loquela, p. 237. Huidige spelling: holán.

53 Loquela, p. 148.

54 Loquela, p. 237.

55 Zie bovenstaande lexicon. Loquela, p. 306 en 574.

56 Rond den Heerd, II, n^o 51, 16 November 1867, p. 407; n^o 45, 5 October 1867, p. 359-360.

57 Fragmenta. [Thielt], Horta-Herreboudt, nr. 3-4 (januari-februari 1887), p. 31.

58 Loquela, p. 498.

[p. 119]

kritische geest en zijn vlijt om een zo volledig mogelijk dossier ter zake op te stellen⁵⁹. Enige twijfel rijst echter op in zijn nogal onduidelijke etymologische interpretatie van de Spaanse woorden barras en embaraso waarmee hij barrica en barricade verbindt⁶⁰.

Hij heeft minder geluk met de etymologie van andere woorden zoals trotar, dat hij (Diez volgend) van tolutare laat afleiden. Zo mist hij een gouden kans om zijn eigen taal eer aan te doen, want trotar komt van het mhd. trotten⁶¹. Eveneens loopt hij aan de hispaniteit van pagadore⁶² voorbij terwijl hij cabas⁶³ als ‘spanjaardsvlaamsch’ beschouwt. Cabas komt niet uit het Spaans (vnl. uit het Frans, verder het Italiaans, het Latijn), maar het is niet uitgesloten dat Gezelle die ‘rapeling’ bij vervlaamste Spanjaarden zou gehoord hebben. Ten slotte gebruikt de Spaanse taal niet het woord trop (van Nederlandse afkomst) om de graad van overmaat bij een naamwoord of een bijwoord uit te drukken, maar wel het woord demasiado (te, te veel)⁶⁴.

Deze taalkundige verklaringen tonen alleszins Gezelles bekwaamheid op het gebied van de Spaanse taal⁶⁵. Zijn stijl is weliswaar meer opgetogen en trots dan wetenschappelijk, maar zijn nauwgezette en kritische geest aanvaardt zelden de eerste beste oplossing en brengt hem vaak tot omstandige en schitterende uiteenzettingen. Het is niet verwonderlijk dat het hispanisme vooral in langere verklaringen voorkomt; zijn hispanisme is precies zuiver omdat het maar terloops uitgedrukt wordt in zijn veelvoudige tochten doorheen zijn zo beminde en vereerde moedertaal.

De oudere spellingen en wendingen van de door hem aangehaalde Spaanse woorden tonen aan dat hij ze in woordenboeken uit de vorige eeuwen put. In totaal heeft hij een zestigtal Spaanse woorden behandeld. Loquela houdt voornamelijk verwaarloosde woorden in uit het mondelinge taalgoed van het volk; wat zou

59 Loquela, p. 236-237. Nog een voorbeeld is zijn vraag omtrent de oorsprong en betekenis van d'Alcantara (dit was trouwens de naam van een van zijn correspondenten) (Loquela, p. 566).

60 Loquela, p. 405.

61 Loquela, p. 486.

62 Loquela, p. 376.

63 Rond den Heerd, II, n^o 34, 20 Julij 1867, Dagwijzer, Zondag 21, p. 265.

64 Loquela, p. 482.

65 Door K. De Busschere bevestigd in: Passim over Gezelle (tijd en omgeving), in: GEZELLEKRONIEK, nr. 4 (januari 1967), p. 137.

[p. 120]

het dan niet opleveren als hij een gewoon woordenboek zou opgesteld hebben!

Meerdere argumenten laten dus blijken dat Gezelle op een of andere manier vertrouwd was met de Spaanse taal⁶⁶, die hij graag en met humor als referentie nam, b.v.: ‘hij [bep. pers.] en verstaat niet meer Noorsch als een oude koe Spaansch.’⁶⁷:

1. zou hij zoveel over een land schrijven zonder ten minste (a priori of a posteriori) enkele begrippen te hebben van de taal van dat land?

2. hij vertaalt heel graag, o.a. (alhoewel niet veel) uit het Spaans

3. hij geeft deskundige uitleg over 60 Spaanse woorden en een tiental uitdrukkingen onder het lemma ‘Spaans’

4. hij wordt geraadpleegd over de Spaanse taal- en letterkunde

Hierbij komen nog de volgende argumenten:

5. de vertaling van de Spaanse mystieke gedichten in Alcune poesie zijn niet van hem, maar wel van zijn leerlingen. Wie anders dan Gezelle heeft hun die taal geleerd?

6. zijn biechtstoel stond ook voor Spanjaarden open⁶⁸

Ah! Graag had ik met deze heilige man gecorrespondeerd. Hij die geen enkele getuigenis verwaarloosde⁶⁹, vooral als het ging om zijn moedertaal, zou mij heel goed Spaans geleerd hebben!

66 J. Craeynest beweert zelfs dat hij vijftien talen kende (Loquela, p. IV).

67 Rond den Heerd, I, n^o 41, 8 September 1866, Van den kleenen hertog, p. 322. Is het niet pittig dat hij Spaanse vermeldingen precies op een pak Noorse hoefnagels herkent (naast andere talen) (Loquela, p. 476)?

68 J. DE CUYPER, Pastoor De Coninck over Guido Gezelle, blz. 18 en 21, in: Gezellekroniek, nr. 4 (1967), aangehaald door D. Sabbe, Guido Gezelle, in: Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, gesticht in 1903. Handelingen. Nieuwe reeks, deel XLIV (1977), enige aflevering, p. 179.

69 Non e buon murator Chi rifiuta pietra alcuna (Loquela, p. 651).