Logo DBNL
Gezelliana. Jaargang 8 (1996)

Gezelliana. Jaargang 8

(1996)– [tijdschrift] Gezelliana (1989-2014)–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige

J. de Mûelenaere
Neogotiek in België
Gezelle en de Neogotiek

1. Neogotiek in België

Op 18 juni 1894 overleed baron J.B. Bethune, de voornaamste voorman van de neogotiek in België. In de schoot van de vzw Bethunianum werd in 1988 een wetenschappelijk comité samengesteld, dat zich speciaal zou inzetten om het Bethunejaar 1994 ‘bijzondere luister te verlenen’. De vrucht van die inzet was een tentoonstelling in het museum van de Bijloke te Gent en een bijhorend rijk geïllustreerd kunstboek over de Neogotiek in België.1.

De publicatie wordt voorgesteld als ‘een valabele introductie en een smaakmaker die hopelijk de ogen kan openen voor dit nog al te zeer miskende kunstbezit’.

In het eerste deel geeft J.F. van Cleven in vijf hoofstukken een beknopte historiek van de Belgische neogotiek van 1800 tot 1914. Elk hoofdstuk wordt aangevuld door een aantal detailstudies van medewerkers. Vóór 1850 heeft men bij ons de vroege neogotiek, door Gezelle genoemd: de ‘onbeholpen gotiek’. Na 1850 volgt de rijpe en late neogotiek. Tegenover onze vroege neogotiek, die eerst beïnvloed werd door Frankrijk (1800-1830), dan door Duitsland (1830-1850), wordt onze rijpe neogotiek, vóór 1865, in hoofdzaak beïnvloed door Engeland. De voornaamste voorman van de neogotiek in Engeland is de bekeerling August Welby Pugin (1812-1852). Hij werd aanvaard door de Montalembert (Fr.), Reichensperger (D.), Jos. Alberdingh Thijm (Ned.) en J.B. Bethune bij ons. J.B. Bethune werd in 1851 door Pugin uitgenodigd naar diens tentoonstelling van gotische voorwerpen in Londen. Hij werd de grote verspreider van Pugins ideeën in België en in Noord-Frankrijk (Rijsel).

En zo komen we aan het tweede deel: een voorlopige biografie van baron J.B. Bethune door J. van Cleven. Opnieuw gevolgd door detailstudies (168-212).

Over leven en werk van onze neogotische architect hebben velen gepubliceerd. Jules Helbig (Luik 1821-1906), een intieme vriend van Bethune, publiceerde o.m. Le baron Bethune, fondateur des écoles Saint-

Luc. Lille-Bruges, 1906. ‘Baron Jean-Baptiste de Bethune’ (sic) ‘en de neogtiek’, van J. Uytterhoeven, verscheen in 1965 in Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk. Onder de redactie van Jan De Mayer verscheen in 1988 in de kadoc-studies (Leuven) De Sint-Lucasscholen en de neogotiek (1862-1914), het boek waaraan ook Jean van Cleven uitgebreid meewerkte.

Wie, na lectuur van die naslagwerken, het boek Neogotiek in België doormaakt, kan wel - met een zeker voorbehoud - ermee instemmen dat we hier te maken hebben met een ‘smaakmaker’. En dit is in grote mate te danken aan de prachtige illustraties die het boek tot een kijkboek maken en bij de Gezellevrienden zoveel herinneringen oproepen.

- Op blz. 14 en 191 staat afgebeeld de Tiara van Paus Pius ix, werk van Bourdon naar ontwerp van J.B. Bethune, 1871. In Pius ix van priester G.H. Flamen, leraar kleinseminarie en lid van de S.S. Thomas en de Lucas-Gilde (1872), wordt een heel hoofdstuk gewijd aan ‘de Driekroone’ (212-229). Bethune was, met Helbig, aanwezig bij de ontvangst door de paus. Hij werd door de paus uitdrukkelijk geloofd en geprezen.

- Op de stofomslag en op blz. 11 staat het ‘Karel de Goedeschrijn’, werk van Bourdon en Eug. Van Damme, naar ontwerp van J.B. Bethune. Over dit schrijn vinden we een bijdrage in Rond den Heerd (RdH) 1884, 248.

- Op blz. 108 zien we het neogotisch complex van Vivekapelle in vogelperspectief naar Bethune (1862): kerk, kloosterscholen en pastorie. Decoratieschilder was Aloïs Walgrave sr. die maandenlang ter plekke verbleef en geregeld Gezelle in Brugge bezocht. Hij werd een trouw medewerker van RdH.

- Bijzondere aandacht krijgt het Kasteel van Caloen in Loppem, tekst van Véronique Cogels-van Caloen (200-204). Een schitterende afbeelding van het Blauw Salon met de wandschilderingen van August Martin (1837-1901). De onderschriften bij de taferelen zijn van Gezelle (202). Architecten van het kasteel waren: Edward Welby Pugin (1834-1875), zoon van August, en J.B. Bethune (1858 v.).

- Op blz. 167 wordt Gezelle vermeld met vier verzen, geschreven ter gelegenheid van Bethunes gouden bruiloft. Gezelle zelf had het over de ‘schier gulden’ bruiloft.2.

Schoonheidsfoutjes zijn:

-op blz. 129: Kapel van Leo xiii-college, lees: seminarie
-op blz. 215, r. 1: dacht, lees: aandacht
-op blz. 13, r. 1-4: Huib Hoste, de bekende modernistische archi-

tect... meende in 1958 dat er reeds afstand genoeg bestond om zich op goede gronden een oordeel te vormen over de waarde van de (in casu Westvlaamse) neogotiek. In 1958 was Huib Hoste evenwel al enige tijd overleden. Hij werd in Brugge geboren, voleindigde in 1899 zijn humaniora in Sint-Lodewijks. Bij prof. Cloquet (1849-1920) te Gent werd hem de afkeer voor het bouwen in historische stijlen ingeprent. Heel zijn loopbaan bleef hij trouw aan zijn vooruitstrevende opvattingen. Na een laattijdige erkenning overleed hij op 17 oktober 19573..

De identificatie van ‘l'Art Chrétien’ met de neogotiek werd in België al lang vóór het afsterven van H. Hoste in vraag gesteld. In geen ander land waren de ideeën van Pugin zo vroeg en zo gunstig aanvaard. Dit was te danken aan een publicatie in Brugge en aan het doorzettingsvermogen van J.B. Bethune.

-Het boek verscheen in 1850: Les Vrais Principes de l'architecture ogivale ou chrétienne, avec des remarques sur la renaissance au temps actuel. Remané et développé d'après le texte anglais de A.W. Pugin, et traduit en français par P. Lebrocquy. De auteur was de Engelse architect Thomas Harper King (1822-1892).
-In zijn ‘inleiding’ verdedigde hij dat ‘l'art chrétien ou gothique’ de enige stijl was voor onze kerken en sprak hij de overtuiging uit dat een massale introductie van de neogotiek een specifieke bijdrage zou leveren tot de betrachte restauratie van de harmonieuze christelijke standenmaatschappij.
-Het boek werd ‘de artistieke bijbel’ van de neogotische beweging en betekende het einde van de onwetenschappelijke vroege neogotiek.
-Nog vóór w.o. 1 werd het exclusief standpunt van King en Bethune in vraag gesteld. In het tijdschrift Sint-Lucas van april 1911 handelt L. Cloquet (leraar van Huib Hoste) over ‘De Stijl der Middeleeuwen’. Onder de titel ‘Geen Formulen’ breekt E. Gevaert met Kings exclusief standpunt: ‘Gelijk God wil verheerlijkt en zijn evangelie wil zien verkondigd worden in alle talen, zoo moet de Christelijke Schoonheid verheerlijkt en verkondigd worden onder welke vormen ook, als die slechts oprecht zijn.’ En Jules Persijn geeft Gevaert volmondig gelijk: ‘Bravo, ook in de letterkunde hebben we dat steeds voorgestaan.’4.
-Het standpunt van Gevaert en van Jules Persijn is ook het standpunt van de Kerk. In de Constituties over de heilige liturgie staat: ‘De kerk staat iedere kunststijl toe. De Kerk heeft nooit een bepaalde stijl als haar eigen stijl beschouwd, maar naar gelang...’.5.
Dit standpunt werd door Mgr. Cartuyvels verdedigd op het eerste Congres van Mechelen (1863). In het tweede Congres van Mechelen (1864) werd zelfs een wedstrijd voorgeschreven: een ciborie in één van de drie voornaamste christelijke kunststijlen: le style romain, le style gothique, le style renaissance. Vooral Weale en de Hemptinne wensten in de kerkbouw gotiek en niets dan gotiek. De Renaissance was een heidense stijl, niet geschikt om christelijke ideeën uit te drukken.6.
-In 1847 trouwden Charles, baron van Caloen, en Savina, comtesse de Gourcy de Serainchamps. De vrome Savina liet het oude kasteel in Loppem afbreken. Ze wilde een kasteel laten optrekken naar de principes van Augustus Pugin, die in 1852 overleden was... Zo kwam zij terecht bij zijn zoon Edward (1834-1875). In 1858 waren de muren al een meter hoog, maar Savina bedankte de Engelse architect. Op advies van Sir John Sutton werd de voltooiing van de bouw toevertrouwd aan Jan Baptist Bethune... Rond 1865 ging Loppem door voor één der meest schitterende monumenten in België. Rond 1920 was iedereen het erover eens dat dit kasteel een verschrikking was.7. Sinds jaren geniet het kasteel weer de gunst van het publiek. De herwaardering van de neogotiek was inmiddels, ook in België, tot uiting gekomen, later dan in Nederland. In 1994 werden alweer enkele van Bethunes belangrijkste werken meedogenloos gesloopt.

2. Gezelle en de Neogotiek

-De neogotiek in België kende een bewogen geschiedenis. Na een tijdperk van succes volgde een periode van miskenning en een begin van herwaardering.
-De rol van Gezelle kende een gelijkaardig verloop.
-Van 1883 tot 1930 getuigen talrijke auteurs over de belangrijke rol die Gezelle speelde in het neogotische kamp.
-In 1954 werd Gezelle uit het neogotische kamp verbannen door Henri Bruning. Gezelle was noch gotieker, noch neogotieker. Vier jaar later wordt de opvatting van Bruning gesteund door Asselbergs (ps. A. Van Duinkerken): ‘Niet onvatbaar voor invloeden, speciaal uit de klassieke kunst van de oudheid en uit de katholieke schrijvers van het buitenland, krijgt het zogenaamd “neo-gotische ideaal” van Guido Gezelle toch een opvallend smalle grondslag.’8.
-In Gezelliana 1995 wordt een speciaal nummer gewijd aan ‘De klassieken, Gezelle en zijn omgeving’. In drie bijdragen wordt Gezel-
le, in verband met de neogotiek, vernoemd: op blz. 6, 71 en 124. Dit is in onze tijd een nieuw geluid, dat evenwel vragen oproept.9. Over welke vorm van neogotiek is het hier te doen? Het gaat hier over de neogotiek van August Welby Pugin. Pugins opvattingen, door Thomas Harper King bij ons bekend gemaakt in het bovenvermelde boek, werden door J.B. Bethune bij ons gepropageerd. De neogotiek was het gepaste uitdrukkingsmiddel om Kerk en maatschappij te vernieuwen. Een groot mecenas van die neogotiek was J.B. Malou, bisschop van Brugge (1809-1864), die in 1859 - voor de bouw van de basiliek van Dadizele - een beroep deed op Edward Pugin, zoon van August. Op 3 februari van hetzelfde jaar bezorgde Malou aan Gezelle een katholiek dichtprogramma. Van Jan De Mayer, directeur van het kadoc (Leuven), komt de uitspraak: ‘De Puginiaanse neogotiek was aldus de ideale vormgeving voor het “omnia instaurare in Christo”’10.. ‘Instaurare omnia in Xo, quae in coelis et quae in terra sunt, in Ipso’ komt uit de Efesiërsbrief, hoofstuk 1, vers 10. Het citaat was één der ‘opkomende gedachten die Gezelle in een notaboekje optekende voor opstellen zijner leerlingen.’ Aldus C. Gezelle in: Zantekoorn. Uitg. Excelsior, Brugge, 1923, 219. Zie Meeuwesse in: Kroniek 8, 65, over ‘Albumbladen’. De tekst komt nà drie andere, nl.
1.In omnibus omnia Xus.
2.J.C. heri hodie ipse & in saecula.
3.Ego sum A et Ω principium & finis.

De tweede tekst stond op de paaskaars, en schreef Gezelle onder een aantal gedichten aan zijn leerlingen (vooral aan Van Oye). Van die Christusmystiek getuigen Principium a Jesu (d), het devies van Thijm: Nil sine Jesu en Fabers boek: All for Jesus (1853).

In 1851 verschijnt het boek van l'Abbé Gaume (1802-1879): Ver rongeur des Sociétés modernes ou le Paganisme dans l'éducation. Het boek verscheen bij Henri Goemaere, drukker-uitgever te Brussel. Hij was geboren in Menen en verwant met Gezelles oudleerling, Theodoor Lefevre. Op 21 maart 1853 geeft Pius ix, paus van 1846 tot 1878, een encycliek uit, een aanbeveling om, naast de klassieke auteurs, vooral de Kerkvaders, in de humaniora te lezen. Hier een citaat in het Frans vertaald: ‘... en étudiant, tant les ouvrages si excellents des Saints Pères que les écrits païens les plus célèbres, après qu'ils auront été soigneusement expurgés...’. L'Abbé Gaume en de encycliek van Pius ix waren bekend aan Joz. Alberdingh Thijm. Op 20 nov. 1858 schrijft hij aan Gezelle: ‘Gy, eerweerde Vriend, breekt met alle geleerdheid die haar grond niet vindt in

God en het heerlyk volksleven. Dat verdient de luidste toejuiching aller anti-academisten. O, dat wy er nog eens in slagen konden een einde te maken aan cette éducation payenne saupoudrée de christianisme, die nog by zoo vele onderwysinstellingen op den voorgrond staat. Dat men meer en meer onze eigen katholieke klassieken, de philosophen en dichters die men Vaderen noemt, in beoefening nam.’ Thijm heeft het over ‘onze zaak, de party der christen kunst...’ waarmee de neogotiek bedoeld wordt...

- Over Gezelles onderwijs in de Poësis werd er veel geschreven, maar nergens wordt het verband gelegd tussen zijn werk en de pauselijke encycliek. Gezelle heeft met evenveel enthousiasme de klassieke auteurs gelezen als de katholieke Vaders. In zijn feestrede op het Jubileum van het kleinseminarie (1906) zei prof. Gustaaf Verriest: ‘Zijn leerlingen herinneren zich nog, hoe eerbiedig en ontroerd hij de meesterwerken der ouden benaderde en ons nader tot hen bracht.’11. Gezelle zelf schreef hierover aan E. Van Oye, 28 febr. 1858:

Meestendeels bevatten onze jongens niet waarom men latijn en grieksch moet leeren: om hun zelven niet, maer als sleutel tot den toegang van het dichterlijk schoone, tot beschaving van onze eertijds barbaersch gewezen spraken... en zoo Bossuet & Racine, - met Homeer Virgile & C(ompagnie) voor leidstok en voorbeeld - uit zulk een verhakkeld speeltuig als de fransche tale zulkdanige toonen wisten te halen, wat zullen wy niet doen met een tale die van mond tot mond, zonder onderbreken, zonder mengelen van allereerste en allerzuiverste bronnen tot ons is komen gevloeid?
Laat ons vry gaen baden in die vrye talen van eertyds, en daeronder reken ik ook de onze, schoon ze oneindig lange jaeren onbeoefend zyn geweest. De talen zyn schoonst by hunnen oorsprong, maer van al de ouden (ten tyde van Homeer leefden onze vaders toch ook) zyn 't maer die grieksch of latyn gesproken hebben, die wy nog hooren spreken in de schriften die God ons door zyn eigene priesters om vele hooge redens bewaerd heeft...
Laet onze Christen-Vlaemsche dichtschool de oude voorbeelden niet verstooten, laet ons ook onze ‘reis naar Roomen doen’ ik zoo wel als gy, in de heidensche kunst - zy heete nu alzoo -, aen Kristus en aen Vlaenderen onder den voet brengen.12.

De Vaderen werden allerminst verwaarloosd. Op Goede Vrijdag, 2 april 1858, schrijft hij dat hijzelf ‘professeur de l'art chrétien’ genoemd werd... ‘Verstaet gy nu wat voor Pleïade wy zouden maken kunnen, aldus noeme men my nog vry professeur de l'art chrétien!’ ‘Men’ dat waren voor Walgrave de collega's van Gezelle, naar o.i.

Vanhove, Delbar, Messiaen en Roose; voor Westenbroek was dit de vader van Eugeen Van Oye. Zowel in Dichtoefeningen als in Liederen, Eerdichten et Reliqua, vindt men vertalingen zowel uit de heidense auteurs als uit de katholieke Vaderen. Gustaaf Verriest wist te vertellen dat ‘De Eerste Ode Horatii’ uit ler als proefwerk gegeven werd en dat ‘terwyl de studenten neerstig wrochten, zy opkeken naer het spel van zyn gezichtspieren, daer hy ook aen 't vertalen zat.’ David, eveneens uit ler, was weerom voor zyne leerlingen, ‘een versie als avondwerk in 't Vlaemsch, uit latijnsche christene letterkunde.’13. Karel de Busschere schreef daarover dat de Latijnse tekst een herdersdicht was van Becanus (Vander Beecke of Verbeke, een jezuïet uit Ieper 1608-1674).14. In 1892 heeft Huart, deken van Beauraing, een plan klaar om het onderricht in de humaniora volledig te laten berusten in 't lezen van de Kerkvaders. Dat Gezelle daaraan niet wil meewerken kunnen we best aanvaarden.15.

Onze stelling, dat Gezelle in het neogotische kamp gebleven is, kunnen we hier o.m. staven met twee feiten. Eén uit 1883 en één uit 1887. In 1883 wordt te Kortrijk een Sint-Lucastekenschool opgericht. Ze wordt beheerd door de Broeders Van Dale. Gezelle is lid van het beschermcomité. J.B. Bethune is de animator en de eigenlijke leider. In 1887 wordt te Poperinge het praalgraf van deken De Bo ingewijd. Met zijn kunstvriend Bethune had Gezelle een schets van het neogotische monument ontworpen op de tafel van het kasteel van Marke.16. En ten slotte een getuigenis van baron Bethune jr.:

Ik weet stellig te getuigen dat hij (Gezelle) één der vroegste en standvastigste aanhangers is geweest van dezen, die, vijftig jaar geleden, en wel te Brugge het eerst, den strijd aangingen tegen den verdwaelden kunstsmaek van het classicisme. Later, in alle omstandigheden, wist hij het gothiek voor te staen...17.

Hier houden we het voorlopig bij.

Kroniek rond Encycliek (1853)

1609 Introduction à la vie dévote, door Saint François de Sales (1567-1622). Troisième partie, chap. xvii à xix: over de vriendschap, o.m. van St.-Gregorius en St.-Basilius.
1616 Traité de l'amour de Dieu, door Saint François de Sales. De auteur heeft het hierin over de vriendschap tussen Jonathan en David. De vriendschappen, vermeld in 1609 en 1616 komen voor in de brief van Gezelle aan Van Oye (28 febr. 1858).

1636 Moises Viator. Eerste deel van de bijgewerkte 20.000 verzen in onberispelijk Latijn door Antonius Milieu s.j. (Lyon 1573-Rome 1646). Tweede deel in 1639.
1662 Sermon sur le Culte de Dieu, door Bossuet (1627-1704). De mens is priester der schepping.
1699 Les Aventures de Télémaque, door Fénélon (1651-1715), archevêque de Cambrai. Geen vriend van Gezelle.
1762 L'Emile, door J.J. Rousseau (1712-1778). Une éducation nouvelle par un retour à la nature.
1773 Clemens xiv schaft de jezuïetenorde af. (Zij blijven als ‘Pères de la Foi’ vooral in Italië en Duitsland en worden verwelkomd in Pruisen en Rusland). In 1814 geeft Pius vii al hun privilegies terug. De uitgeweken paters keren in 1815 terug naar Frankrijk. Zie 1806.
1802 Le génie du christianisme, door Chateaubriand (1768-1848). Influence de l'éducation religieuse. La supériorité de l'art gothique. Vergelijkt de helden uit de heidense klassieken en uit de bijbel. (Zie 1853 - 21 maart).
1806 (27 mei) De stichting van het kleinseminarie te Roeselare door mgr. Fallot de Beaumont, bisschop van Gent, onder de leiding van de Franse ‘Pères de la Foi’ (jezuïten na afschaffing van de orde). Op bevel van Napoleon worden de ‘Pères de la Foi’ in 1807 naar Frankrijk teruggeroepen. De gedachte van de stichting kwam van Albert Caytan uit Roeselare, een vriend van Pierre Leblanc, père de la Foi, superior kleinseminarie te Montdidier (Fr.).
1830 (15 okt.) Oprichting van L'Avenir. Redactie: de Lamennais, Gerbet, Rohrbacher, Lacordaire, de Montalembert, de Coux, Bartels, de Salinis et Désiré de Haerne uit Ieper. De Haerne geeft ontslag op 7 november. Gregorius xvi veroordeelt L'Avenir in de encycliek ‘Mirari Vos’.
1830-1842 Domien Cracco, poësisleraar en retoricaleraar (vanaf 1832) introduceert de Gemoedspedagogie.
1834 Lamennais laat Saint-Beuve zijn Paroles d'un Croyant uitgeven. Paus Gregorius veroordeelt de auteur. Gezelle zou de parabelstijl en het poëtische proza van ‘Paroles’ nagedaan hebben, o.a. in De Tale des Vaderlands (ggg).
1834 (23 juni) tot 1848 (1 okt.) Franciscus Renatus Boussen, bisschop van Brugge.
1835 (27 sept.) Organieke Wet op het Hoger Onderwijs (h.o.).

1836 De Slag van Woeringen van Jan van Heelu (1288). Tekstuitgave van J.Fr. Willems naar handschrift uit Engeland. Charles Verschaeve uit Ardooie geeft in 1854 te Roeselare in de Lettergilde een lezing over de Veldslag van Woeringen. Gezelle leest in 1857 de rede van Jan van Brabant vóór de Slag van Woeringen (verving Roose in de vierde).
1839 De Maatschappij tot bevordering der Nederlandsche Taal en Letterkunde (na de verzoening tussen Willems en J.B. David in 1835 tot stand gekomen) wekt een commissie op tot regeling der spelling en die formuleerde in 1839 een achttal spelregels. Dit ontketende de ‘Spellingsoorlog’. Op het eerste Taalcongres (1841) werd die spelling goedgekeurd tot ongenoegen van bisschop Boussen. ‘Ze twisten om een spelle’ zei Gezelle.
1840-1841 Eerste homogeen liberaal kabinet onder Lebeau en Rogier.
1840 Van Bommel (1790-1852) publiceerde zijn hoofdwerk Exposé des vrais principes sur l'instruction publique primaire et secondaire, considéré dans ses rapports avec la Religion. Liège, 1840. Bisschop Mastai (de latere paus Pius ix) vroeg aan de auteur, in een persoonlijk schrijven, enkele exemplaren van de Statuten en Reglementen van Rolduc. De Nederlander Van Bommel was in 1831 de eerste superior te Rolduc (Nederl.), dat in 1843 naar Sint-Truiden werd overgebracht na Van Bommels benoeming tot bisschop van Luik.
1840 (4 juli) Concours général voor gepatroneerde scholen, ingevoerd door Rogier. Concours en Staatsinspectie verplicht in 1846.
1841 Oprichting van L'Alliance, onder Vrijmetselarij.
1842 (23 juli) Principaalsvergadering. Enkel wie voldoen in Latijn en Grieks mogen ‘certaines langues vivantes’ volgen. Signum (linguae vernaculae) voor Latijn. Gebruik van Latijn als voertaal in hogere klassen.
1842 (23 sept.) Organieke Wet op het Lager Onderwijs.
1846 (na 19 april) Brief van retoricaleraar Ph. Hoornaert. Observation sur la situation critique du Petit Séminaire et sur les causes de la décadence (Gezellekroniek 3 (1965)).
1846 (14 juni) Liberaal Congres. Einde van het Unionisme.
1847-1852 Tweede homogeen liberaal kabinet Rogier, 5 jaar!

1848 (11 dec.) tot 1864 (25 febr.): Joannes Baptista Malou, bisschop van Brugge. Hij kon pas op 1 mei 1849 het bestuur overnemen.
1848 In 1848 verschijnt de eerste uitgave van de bloemlezing: Flores e Patribus et Scriptoribus Ecclesiae latinae selecti, ad usum juventutis humaniorum litterarum studiosae (3 volumes). Uitgegeven bij van Velsen, Mechelen, en verzorgd door E.E.H.H. Claessens en Van Campenhout (toen leraars kleinseminarie Mechelen: ‘Ils furent dans notre pays des premiers à revendiquer pour la littérature des Pères de l'Eglise le rang qu'elle mérite d'occuper dans l'enseignement moyen.’ Kan. Muyldermans in Dietsche Warande en Belfort 3 (1902) 9 en 10, 280-281. Nog steeds gebruikt in 1902 naast kan. Guillaume, Collection de classiques comparés.
1849 (15 juni) Wet over ‘l'examen de l'élève universitaire’. Kandidaten voor de universiteit moeten een examen afleggen voor een gemengde jury ad hoc.
1849 (27 juli) Superior Faict en econoom F. Bethune bezoeken de kleinseminaries, o.i. ook Sint-Truiden. Malou aan Faict op 27 juli: ‘Désirant introduire des améliorations dans les établissements d'instruction de mon diocèse, je vous charge de visiter les petits Séminaires et les Collèges dirigés par des écclesiastiques, qui ont acquis une grande réputation en Belgique.’ Leo Loosveld, mgr. Faict, 1971.
1849 (aug.) Retoricaleraar Vandemaele vervangen door Bruno Vanhove. De afdeling Wijsbegeerte werd naar Roeselare overgebracht.
1849 (aug.) tot 18 okt. 1856 Faict superior, kleinseminarie. Hij volgde superior Nachtergaele op.
1849 (1 sept.) Kleinseminarie, Prospectus: het programma wordt aangepast aan ‘l'examen d'élève universitaire’.
1850 De l'éducation des humanités et l'affaiblissement des études door Felix Dupanloup (1802-1878), Superior van het kleinseminarie in Parijs (1837-1845). Hij dirigeert L'Ami de la religion (1840-1850), dagblad van de liberale katholieken tegenover L'Univers (L. Veuillot). Dupanloup was bisschop van Orléans sinds 1849.
1850 (april) Kanunnik de Montpellier, persoonlijke vriend van Malou, komt de retraite prediken naar het seminarie te Roeselare.
1850 (1 juni) Organieke Wet op het Middelbaar Onderwijs. Het wetsvoorstel werd door Rogier gedeponeerd en heftig be-

  kampt door Malou tot ergernis van aartsbisschop Sterckx. Malou leende zijn medewerking aan de petitiebeweging. Ook Pius ix betreurde de Wet. Bibl.: W. Theuns, De Organieke Wet op het M.O. (1959).
1850 (2 juli) Superior Faict aan Malou: in de brief van Dupanloup vindt men het essentiële over opvoeding bij klassieke auteurs.
1850 (2 dec.) Mgr. Van Bommel kwam op bezoek naar 't kleinseminarie van Roeselare. Hij werd in 1852 opgevolgd door kan. de Montpellier. Zie 16 aug. 1855.
1851 Le Ver rongeur des Sociétés modernes ou le Paganisme dans l'éducation van l'abbé Jean Joseph Gaume (1802-1879), prof. theologie en bestuurder kleinseminarie in Nevers, later vicaris-generaal in dit bisdom.
1851 (2 febr.) Stichting van de Société littéraire in het kleinseminarie te Roeselare. Voorzitter Adolf Verriest en secretaris Pieter Boutens, neef van Faict. Beiden studenten in de afdeling Wijsbegeerte.
1851 (25 aug.) Prospectus voor college Veurne: ‘la surveillance douce et paternelle des maîtres sera assidue, continuelle, et épargnera les punitions en prévenant les fautes’. Wellicht in navolging van de zelfde opvatting in de prospectussen van superior Nachtergaele vóór 1849.
1852 Désiré de Haerne, leraar en studieprefect college Kortrijk, wordt door Malou benoemd tot diocesaan inspecteur Middelbaar Onderwijs.
1852-1855 Bibliothèque des Classiques Chrétiens, Latins et Grecs (30 volumes), door mgr. J.J. Gaume.
1852 (18 juni) Brief van Malou aan mgr. Gonella, nuntius. ‘Il ne m'appartient pas de lui donner des conseils à cet égard. Mais je puis dire que s'il (Pius ix) usait de son autorité suprême et toute paternelle, je le verrais avec plaisir...’ Dit gebeurde op 21 maart 1853 in de encycliek ‘Inter Multiplices’. Zie in Bijlage 1: Lettre à mgr. Gonella. Mgr. Gonella, pauselijk nuntius, was enkele malen in het kleinseminarie te Roeselare aanwezig op de prijsuitdeling van augustus.
1852 (27 sept.) Brief van Th. Foisset aan Lacordaire. ‘L'Ami de la religion (2, 16, 18 sept.) a publié trois articles de moi contre le plan de M. Gaume (Montalembert les désavoue en public)’. In noot van de brief: Nauwelijks was ‘la loi sur l'enseignement libre en vogue’ of ‘Gaume publia Le Ver Rongeur. L'Univers prend partie pour Gaume.’ Dupanloup was gesteund door je-

  zuïeten. ‘Rome met fin à la querelle en se déclarant pour un statu quo.’
1853 (26 febr.) Pius ix aan Veuillot: ‘Vouloir bannir de l'éducation les auteurs païens, ce serait une sottise. N'y pas introduire les auteurs chrétiens, c'est une faute, una culpa.’ Zie Bijlage 2: Onderhoud van L. Veuillot bij Pius ix.
1853 (8 maart) Stichting te Gent van weekblad Le Bien Public. Hoofdredacteur is Guillaume Verspeyen (Le Veuillot belge). Eigenaar: J. de Hemptinne. Ultramontaans blad dat aanvankelijk uitgesproken de zijde kiest van l'abbé Gaume tegen Dupanloup.
1853 (21 maart) Pius ix ondertekent de encycliek ‘Inter Multiplices’. Neemt stelling tussen l'abbé Gaume (voorstander van de studie der Vaders - Latijn en Grieks -) en Dupanloup (voorstander van de klassieke auteurs). Encyclique 21 Mars 1853: ‘Ut adolescentes... non solum germanam dicendi scribendique elegantiam, eloquentiam, tum ex sapientissimis Sanctorum Patrum operibus, tum ex clarissimis ethnicis scriptoribus ab omni labe purgatis, addiscere valeant.’ Christine D'haen heeft van 1970 tot 1982 het Guido Gezelle-archief geïnventariseerd. Vrucht van dit monnikenwerk was: De Wonde in 't hert (1984). Op blz. 204 vermeldt ze even: Pius ix, 1854, encycliek ‘Inter Multiplices’: de christelijke auteurs moeten een plaats krijgen. Zonder bronvermelding.
1854 Lokale Conventie van Antwerpen, tussen gemeentebestuur en aartsbisschop Sterckx: voor godsdienstonderwijs, enkel R.K.-priesters. Clerus geeft advies voor leraarsbenoeming.
1854 (15 aug.) Emile Minne, superior van het Sint-Lodewijkscollege Brugge tot 1878. Bekend om zijn ‘Gemoedspedagogie’.
1854 (dec.) Malou verblijft in Rome tijdens de voorbereiding van de dogmaverklaring van de Onbevlekte Ontvangenis. Wat hem de persoonlijke gunst van Pius ix verzekert.
1855 Scharnierjaar. ‘Examen d'élève universitaire’ afgeschaft.
1855 (1 juli) Bruno Vanhove behandelt in de Lettergilde (Roeselare) de voorbereiding van Sophocles' Philoctetes, opgevoerd door de leerlingen van 't kleinseminarie van Orléans (Dupanloup). Vanhove en Delbar, aanhangers van Dupanloup, tegen Gezelle.
1855 (10 juli) Principaalsvergadering na afschaffing van ‘Examen d'élève universitaire’: over handboeken. Malou beveelt

  Préceptes van Boeckaert aan en de Catalogus van Schoolboeken door Vande Kerckhove s.j.
1855 (16 aug.) In de palmares van het kleinseminarie verschijnen de resultaten van:
1. de eerste Diocesane Wedstrijd, aanvankelijk enkel voor ‘élèves de Rhétorique’;
2. de eerste Interdiocesane Wedstrijd tussen ‘le Petit Séminaire (P.S.) de Roulers’ en ‘le P.S. de Saint-Trond’ (Sint-Truiden). We vermeldden reeds die resultaten.
1856 (16 okt.) Augustin Frutsaert volgt Faict op als superior te Roeselare.
1857 (1 mei) Kandidaten universiteit moeten certificaat van volledige humaniorastudies kunnen voorleggen ofwel een toelatingsexamen afleggen. (Compromis van Wet in 1850 en 1855).
1857 (13 mei) Gezelle sticht zijn Confraternity.
1857 (21 nov.) Op aanraden van superior Faict (in 1856) wordt Gezelle benoemd tot poësisleraar.
1857 (25 nov.) In naam van Malou beantwoordt Faict een vraag van superior Frutsaert: Wat te doen met een tiental poësisleerlingen die, na de poësis, naar de universiteit willen gaan? Zie onze bijdrage over die verloren gewaande brief, in Gezellekroniek 13 (1978). Zie Bijlage.
1857-1870 Dertien jaar homogeen liberaal regeringsbeleid.
1858 (28 febr.) Brief van Gezelle aan Van Oye: Waarom nog heidense Latijnse en Griekse auteurs? Sleutel voor de schone stijl.
1858 (17 nov.) Wiseman bezoekt voor de derde maal het kleinseminarie. Eerste bezoeken in 1850 en 1855.
1858 (ca. 20 nov.) Malou belooft Gezelle een lijst van religieuze onderwerpen, waarover Gezelle gedichten kan schrijven. Die lijst bezorgt hij op 3 februari 1859.
1859 Op titelblad van Reglement in 't kleinseminarie: ‘Sans la discipline tout périt dans une maison, c'est elle qui maintient tout.’ Citaat van Dupanloup.
1859 (september) tot 1869 (juni) Bruno Vanhove volgt Frutsaert op als superior.
1862 (23 sept.) Organieke Wet op het Lager Onderwijs.
1864 (22 sept.) tot 4 jan. 1894 Johannes Faict, bisschop van Brugge. Hij was op 18 okt. 1856 vicaris-generaal geworden.

1866 (23 nov.) Brief van de bisschop van Thoa, de administrator van het aartsbisdom Québec (Canada) aan kardinaal Patrizzi te Rome, beschermer van de Ultramontani in Frankrijk: Wat denkt het Vaticaan over ‘la question des classiques’? Antwoord pas op 15 febr. 1867. De zaak was opgelost: ‘Une question déjà tranchée’ - in de encycliek van 21 maart 1853. De interpretatie van de encycliek liet ruzie toe.
1868 tot 1883 Mgr. Victor Dechamps, bisschop van Namen, wordt aartsbisschop van Mechelen.
1872 (7 maart) Helleputte (Gent) geeft het ultramontaans weekblad L'Etudiant Catholique uit tegen het liberaal 't Zal wel gaan (1869) van J. Vuylsteke (Klauwaart en Geus). Verhuist in 1876 naar Leuven.
1874 (22 april) Brief van Pius ix aan mgr. Gaume. In L'Etudiant Catholique 1878, 24. De brief handelde over ‘Inter Multiplices’.
1875 (1 april) Brief van Pius ix aan kardinaal d'Avanzo, bisschop van Cabri en Teano. Over ‘l'enseignement mixte’ (heidense en christelijke auteurs). Zal vertaald worden door l'abbé Brauwers, prof. in Marsgrate (Ned.), redacteur van De Tijd. In 1861 op bezoek bij Gezelle met Thijm en Groth. De Franse versie is in 1878 te verkrijgen in de burelen van L'Etudiant Catholique en van de Société de St. Paul (Rijsel).
1878 Na het afsterven van Pius ix in januari 1878 verscheen maandenlang in L'Etudiant Catholique een redetwist tussen de huidige redacteur (die de encycliek ‘Inter Multiplices’ ten gunste van mgr. Gaume interpreteerde) en de collaborateur uit Leuven (die de encycliek ten voordele van Dupanloup interpreteerde). Die collaborateur uit Leuven is o.i. prof. Helleputte uit Leuven, de vroegere hoofdredacteur, die nu ondertekent K.L.
1893 (21 maart) Franse vertaling van ‘Inter Multiplices’ in de propagandabrochure: Un dernier mot sur la réforme des études classiques. Parijs, 1893, 4 blz.

Rond ‘Inter Multiplices’ in klein bestek

In onze Kroniek staat ‘Inter Multiplices’, de encycliek van Pius ix (1853), centraal. Daarnaast geven we aandacht aan Gezelles ‘Confraternity’ (1857) met diens gemoeds- en vertrouwenspedagogie; aan de ongewone opdracht die Gezelle kreeg bij de aanvang van zijn be-

noeming tot poësisleraar (zie onze bijdrage over de verloren gewaande en verkeerd begrepen brief van 1857) (Gezellekroniek 13).

Het heeft zeker niet ontbroken aan biografieën van Pius ix. Opvallend is wel dat maar één auteur melding maakt van ‘Inter Multiplices’ en niet één van de passage in verband met de ‘Classiques païens’.

 

-In 1870 verscheen in Parijs van Alex de Saint-Alban, Histoire de Pie ix, tweede druk, 2 delen, 351 + 488 blz. Eerste druk in 1860. Mijn exemplaar is een luxueuze uitgave, prijsboek van Flavie Van den Bussche uit Ardooie, in 1873 leerlinge in het ‘Pensionnat Sacré-Coeur de Jésus’ in Jette (Brussel. - ‘Inter Multiplices’ niet eens vermeld.
-In 1872 verscheen te Roeselare van G. Flamen, Pius ix... ter nagedachtenis van het pauselijk jubileum (juni 1871), 274 blz. In zijn Kroniek staat 1853 gekenmerkt als het jaar van de ‘overeenkomste’ (met Piëmont). Geen woord over ‘Inter Multiplices’.
-In 1952 verscheen van R. Aubert, Le pontificat de Pie ix (1846-1878), 510 blz. In dit standaardwerk wordt de encycliek uitvoerig behandeld... maar niets over de ‘Classiques païens’.

Prof. Aubert was de promotor van Raymond Cauwe, die zijn licentiaatsverhandeling maakte over mgr. Malou (1955). Ook hij vermeldde daarin niets over diens brief aan Gonella. Volgens Aubert betekende ‘Inter Multiplices’ de definitieve zegepraal van het Ultramontanisme in Frankrijk. De Ultramontanen verdedigden tegen de Gallicanen de prerogatieven van de paus, zijn onfeilbaarheid en interventiemacht in alle bisdommen. Het Gallicanisme verdedigde o.m. de rechten van de bisschoppen op het gebied van liturgie. De Ultramontanen streden ook tegen de katholieke liberalen die een autonome kerk in een onafhankelijke staat voorstonden. Ons land, met zijn liberale grondwet, stond daarvoor model en O'Connell had die autonomie voor Ierland verdedigd.

De tegenstelling tussen voor- en tegenstanders van het Ultramontanisme bestond ook bij de naaste medewerkers van de paus, tussen kardinaal Antonelli en mgr. de Merode (Brussel 1820-Rome 1875). De Merode was verwant met graaf Charles de Montalembert, die als Charles Forbet de Tryon in Londen geboren was en na de dood van een tante de titel ‘graaf de Montalembert’ geërfd had. Graaf de Montalembert had, samen met Lamennais en Lacordaire, L'Avenir gesticht. Na de februarirevolutie van 1848 had Charles de Montalembert alle katholieken weten te overtuigen hun twisten

even te vergeten en samen te werken ‘pour la liberté d'enseignement’ van de colleges tegen de privileges van de universiteit. In 1850 werd hij verkozen tot volksvertegenwoordiger en slaagde erin de wet Falloux (voor die vrijheid van onderwijs) te doen aanvaarden. Maar het vuur smeulde voort onder de as. Zodra dit gemeenschappelijk doel bereikt was laaiden de broedertwisten weer hoog op. De twist tussen l'abbé Gaume en mgr. Dupanloup. Met ‘Inter Multiplices’ poogde Pius ix beide partijen dichter bij elkaar te brengen. Maar hij stak zijn voorkeur voor l'abbé Gaume niet onder stoelen of banken. Aan mgr. de Salinis (1798-1861), een oud-mederedacteur van L'Avenir, - en later aartsbisschop van Auch - zei hij: ‘J'ai mis en premier lieu les auteurs chrétiens, afin qu'ils soient les premiers entre les mains de la jeunesse’ (L'Etudiant Catholique, 1878, 38). In 1866 was de twist in Québec hoog opgelaaid (zie Kroniek).

In het kleinseminaire te Roeselare had Gezelles radicale toepassing van ‘Inter Multiplices’ en zijn voorkeur voor l'abbé Gaume, al vóór Pasen 1858, het vuur aan de lont gestoken. In de brief, die hij op 2 april 1858 aan Eug. Van Oye schreef, vernemen we dat hij ‘professeur de l'art chrétien’ genoemd wordt. Vóór Pasen 1859 deelt hij Van Oye mee dat hij ‘a copy of my work’ bezorgd heeft aan ‘M. Dehemptine (sic), redacteur van de Bien Public’, het Ultramontaans blad dat een uitgesproken voorkeur had voor l'abbé Gaume (Jub. Br. i, 16 b).

In 1958 geeft W.J. Asselbergs (Van Duinkerken) een commentaar bij Gezelles Kerkhofblommen. Op blz. 149 beweert hij dat Gezelle in dit werk niet enkel van Chateaubriand, maar ook van mgr. Gaume afhankelijk is. Gezelle kende diens Ver Rongeur en diens Catéchisme de persévérance (1854).

Gezelle kende ook Dupanloup. In 't Jaer 30 noemt hij hem weinig eerbiedig ‘Dupantloup’. Wat niet bewijst dat Gezelle voor zijn gemoeds- en vertrouwenspedagogie afhankelijk was van De l'Education, tweede deel (1857). Het is best mogelijk dat de pasbenoemde Gezelle Dupanloups opvatting over opvoeding heeft leren kennen bij superior Faict. Niet uit De l'Education, maar uit Faicts brief aan Malou van 2 juli 1850. (Zie Kroniek). Daarin wordt Dupanloup allerminst voorgesteld als een voorstander van afstandelijkheid. De opvoeder moet vaderlijk goed zijn. ‘Il faut une politesse qui ait de la dignité, une bonté qui attache les coeurs; mais avec une fermeté qui ne souffre aucun écart.’ Maar Gezelle moest zeker geen Dupanloup gelezen hebben om, zoals zijn collega en vriend Algar, te begrijpen dat een priester voor de Engelse leerlingen een vriend, een vader en

moeder moest zijn. Zie Kroniek. Franciscus van Sales (1609 en 1616), Cracco (1830).

Gezelle leefde in een tijd waarin de intellectuele elite duidelijk aan buitenlandse invloeden blootstond en in een land waar de onderlinge bezoeken en schriftelijke contacten van schrijvers en wetenschappers vooral met Frankrijk frequent waren.

-Dupanloup, bisschop van Orléans, bezocht het Jezuïetencollege te Brugelette (bij Mons), dat in 1854 gesloten werd. Zie De l'Education, tweede deel (1857-).
-Charles de Montalembert kwam geregeld zijn familie de Merode in Kortrijk bezoeken. Hij hield een controversiële rede op het Congres te Mechelen (1863).
-Henri Lacordaire o.p. bezocht geregeld zijn broer Jean-Théodore (1801-18- 70) te Luik. Deze was een entomoloog (insectenkenner). Sinds 1835 was hij te Luik professeur d'histoire naturelle.
-Anderzijds bezocht bisschop Malou geregeld zijn vrienden Dupanloup te Orléans en (de latere kardinaal) Pitra (1812- 1889) bij Dom Guéranger in de abdij van Solesmes.
-Désiré de Haerne, in 1830 behorend tot de eerste redactie van L'Avenir, bezocht Lamennais in zijn landgoed La Chenaie (bij Dinan - Fr.)

Ook de boeken van Franse auteurs kwamen zonder moeite over de grens. De Correspondance de Louis Veuillot (tome i: Lettres à son frère, tome II: Lettres à sa soeur, 1884) behoorde aan baron Surmont de Volsberghe (Gent 1837-Sint-Denijs-Westrem 1906), een uitgesproken Ultramontaan. Als inwoner van Ieper en burgemeester van Ieper (1891) was hij een goede bekende van Hugo Verriest. Boek in mijn bezit.

Als prijsboeken werden bij ons vaak boeken gegeven waarin die oude strijd, tussen Dupanloup en Gaume, behandeld werden.

Lettres du R.P.-H.D. Lacordaire van Jos Crépin verscheen in 1882 in Parijs. Nog in 1911 kreeg m'n oom, André de Mûelenaere, beide volumes als retoricaleerling in Saint-Michel, het Jezuïetencollege in Brussel. Ook in mijn bezit.

Doch keren we terug naar Roeselare.

Er zijn getuigenissen dat Gezelles gemoeds- en vertrouwenspedagogie door collega's bestreden werd. Gezelle kreeg, al vóór Pasen 1858, zeker vooral kritiek vanwege Vanhove en Delbar. Vanhove had kritiek op de poësisleraar, Delbar vooral op diens vertrouwensrelatie ten opzichte van de leden van de Confraternity. Een nauwkeurig onderzoek laat zien dat Gezelle de richtlijnen,

die in de brief van Faict aan superior Frutsaert in november 1875 gegeven werden en in ‘Inter Multiplices’ (1835) stonden, nauwgezet poogde te onderhouden. Dit was eigenlijk ‘une mission impossible’. Hij is er wel in geslaagd om het voornemen van 10 leerlingen, om na de poësis (na een examen) hun studie in de geneeskunde te beginnen, ongedaan te maken. Hij gaf wel aandacht aan de Latijnse en Griekse klassieken, maar de schoolwerken waren meer besteed aan de vertaling uit die auteurs, dan aan het correct overzetten van een tekst in klassiek Latijn. Bovendien werden leerlingen (zoals Eug. Van Oye), die minder gemotiveerd waren om Grieks en Latijn te studeren, niet enkel toegelaten, maar ook aangemoedigd om facultatieve leervakken (zoals Engels en Duits, zelfs Italiaans, Spaans en Zweeds) te leren. Dit was echter in de geest van de voorschriften van het bisdom (zie onze Kroniek 25 nov. 1857). Nog bedenkelijker voor Vanhove was zijn voorkeur voor de ‘Vaderen’ (les classiques chrétiens). Zeker geen goede voorbereiding voor het schrijven van Latijnse verhandelingen in de retorica. Gezelles verwijdering uit de poësis werd dan ook grotendeels toegeschreven aan het zogezegd verwaarlozen van het schoolprogramma en aan zijn vertrouwenspedagogiek.

Dat Gezelle zijn eigen gangen ging, eigengereid een verstarde leermethode vernielde en geen programma volgde, was al te lezen in latere getuigenissen van zijn leerlingen. En zo werd het voortverteld.

In 1928 publiceerde Aug. Vermeylen de herdruk van Van Gezelle tot Timmermans. Hieruit: ‘De oude begrippen omtrent opgelegde tucht en geregeld leerplan werden verloochend...’ (11). In 1982 verscheen 175 jaar Klein Seminarie te Roeselare. Hieruit: ‘Als surveillant (vóór 1857) trad hij (Gezelle) volledig op in de geest van mgr. Dupanloup. Gezelles romantische gemoedspedagogiek werd aanvankelijk wel gewaardeerd... Als leraar (na nov. 1857) ging hij zijn eigen weg en schoof algauw de klassieke auteurs en de geldende poëziepatronen opzij...’ (72). ‘Mgr. Malou was er een vurige voorstander van’. Nl. van Dupanloups gemoedspedagogiek. (70) In dit Jubileumboek vonden we volgend getuigenis van Rob. Buyse (reto 1880): ‘... Mgr. Vanhove en Mgr. Faict, beide mannen van gezag en ontzag, die, in zake opvoeding de gedachten deelden van Mgr. Dupanloup...’ (82)

Het is wel verheugend dat Gezelliana een speciaal nummer wijdde aan de houding van Gezelle en enkele zijner tijdgenoten tegenover de klassieke letteren (1995/1-2). Maar ook hierin overleven de legenden over het leerprogramma en de pedagogiek van Dupanloup. In zijn boeiende bijdrage steunt M. D'hoker hiervoor op J. Basyn. Ge-

zelle volgde niet volledig het bisschoppelijk leerprogramma (69). Gezelles pedagogiek integreerde de gemoedspedagogiek van het Romantisme en de vertrouwenspedagogiek die o.m. door Dupanloup werden verdedigd (70). In de noten verwijst D'hoker naar het eerste deel van De l'Education (Brussel, 1850) en daarin verdedigt Dupanloup het gebruik van het Latijn o.m. als ‘une langue-mère et étymologue’ (61). Dupanloup komt daarin overeen met Gezelle en vele anderen. Maar Gezelles vader- en moederlijke vertrouwenspedagogiek (vanaf 1854) vindt zijn weerga in de eerste druk van De l'Education, deel 2 uit 1857! Daarnaar wordt door D'hoker niet verwezen. En wie er wel naar verwijzen (zoals E. Derluyn) doen dat uit een veel latere herdruk van dit tweede deel.

Wie na de lezing van de verloren gewaande en verkeerd begrepen brief van Frutsaert aan mgr. Malou (Gezellekroniek 13) ook het citaat uit ‘Inter Multiplices’ leest zal, hopen we, moeten toegeven dat er in de bijdragen over Gezelles leraarsjaren wel enkele andere accenten dienen gelegd te worden.

Wegens plaatsgebrek moeten we het voorlopig hierbij laten.

Bijlage 1

Acta J.B. Malou 1852 - 18 juni - blz. 285-286
Lettre à Mgr Gonella, Nonce Apostolique à Bruxelles

La lettre par laquelle V.G. me dit d'acheter désormais des bons romains pour payer les sommes que j'y serai redevable et d'engager les corporations religieuses, qui seraient dans le même cas à faire la même chose est venu me rejoindre ici au milieu de mes visites pastorales. Je me hate de répondre à V.G. que je m'empresserai en cette circonstance comme en toute à me conformer aux désirs du S. Père, trop heureux de pouvoir contribuer ainsi quelques peu au soulagement du trésor pontifical. Chaque année nous envoyons à Rome une certaine somme pour les dispenses romaines. Dès que le moment sera arrivé de faire l'envoi je profiterai de l'offre que me fait V.G. de me procurer les bons romains dont j'aurai besoin. Si en toute circonstance je puis rendre service au S. Siège disposez toujours de moi.

Permettez moi, Mgr., de profiter de cette occasion pour dire à V.G. tout le regret, toute la peine que m'inspire la tournure que prend en France la controverse, selon moi assez inutile, qui s'agite sur l'emploi des auteurs payens dans les classes des collèges catholiques.

D'une part Mgr L'Evêque d'Arras, le Cardinal de Reims, l'univers religieux

et M. Gaume de l'autre Mgr l'Evêque d'Orléans, M. Le Normant, le correspondant, l'ami de la Religion. De part et d'autre on s'échauffe et on se passionne, et voilà des hommes tous également dévoués à la Religion et au bien qui se querellent et se disputent à la grande joie des ennemis de l'église, sans que leur querelle puisse, selon moi, amener grand bien. Dut-elle procurer quelqu'avantage, je crois que les inconvénients de cette lutte le dépasseraient de beaucoup. Si la foi y gagne quelque chose, la charité doit y perdre beaucoup. En pareille circonstance le S. Siège a plusieurs fois imposé silence aux deux parties. Il ne m'appartient pas de lui donner des conseils à cet égard. Mais je puis dire que s'il usait ici de son autorité suprême et toute paternelle, je le verrais avec plaisir.

 

Sign. J.B., Evêque de Bruges

Commentaar bij de brief van Malou aan nuntius Gonella, 18 juni 1852

- Gonella was een bekende figuur in 't bisdom Brugge. In 't archief van 't kleinseminarie steekt een Dithyrambe à son excellence Monseigneur Gonella... le 16 Août 1854. Op de prijsuitdeling was hij aanwezig. (Johan Van Iseghem, Guido Gezelle, Vlaemsche Dichtoefeningen. 1993, 26).

- Mgr. Malou (1848-1864) was een oudleerling van het Jezuïetencollege in St.-Acheul (bij Amiens). Dit verklaart zijn vriendschap met mgr. Dupanloup. De jezuïeten steunden immers Dupanloup tegen l'abbé Gaume. Anderzijds steunt hij Dom Guéranger, abt van Solesmes, in zijn vernieuwing van de liturgie (Gregoriaanse zang). Als professor te Leuven wilde hij met het uitgeven van de ‘Bibliotheca ascetica’ (19 delen) de werken van de Kerkvaders binnen het bereik van de priesters brengen. Gesteund door mgr. de Montpellier van Luik zou hij, nog als bisschop, over het leven en het werk van enkele Kerkvaders schrijven. Kenmerkend is dat langs het ene kamp l'abbé Gaume, de protagonist van de christelijke Vaders, het laatst vermeld wordt. De twee bondgenoten zijn naamloos.

- ‘Mgr. l'Evêque d'Arras’ was mgr. Parisis. In zijn brief van 3 juli 1852 schreef Veuillot dat hij naar zijn zuster Elise de brief van mgr. Parisis opstuurt. ‘La lettre de mgr. Parisis dans laquelle il prenait hautement la défense de l'univers, à propos des classiques’ (noot). En verder in de zelfde brief: ‘L'effet de la lettre d'Arras est immense, et met bien de la brouille dans les petits plans si adroitement arrangés du pauvre évêque d'Orléans’ (Dupanloup).

- ‘Le Cardinal de Reims’ was mgr. Thomas-Marie-Joseph Gousset, geboren in 1792 in de Haute Saône, en in 1866 overleden in Reims. Werd in 1817 priester gewijd, in 1832 vicaris-generaal van kardinaal Rohan, in 1835 bisschop van Périgueux, in 1840 aartsbisschop van Reims en in 1851 kardinaal.

- L'Univers religieux. Dit ultramontaans dagblad werd in 1833 gesticht door l'abbé Migne. In 1843 komt Louis Veuillot in de redactie. Vrij vlug wordt hij hoofdredacteur. Medewerkers zijn o.m. zijn jongere broer Eugène, du Lac, Chantrell en ook Dom Guéranger. Veuillot valt heftig de liberale katholieken aan en komt aldus in 1850 in botsing met mgr. Sibour, aartsbisschop van Parijs

(opvolger van mgr. Alfre). In 1851 kiest hij partij voor l'abbé Gaume en krijgt tegenwind van mgr. Dupanloup. In 1861 valt Veuillot heftig uit tegen het koningshuis van Savoie en L'Univers krijgt aldus verbod nog langer te verschijnen. Het dagblad wordt vervangen door Le Monde, dat in 1864 de Syllabus verdedigt. In 1867 verschijnt L'Univers opnieuw en verdedigt vóór en in 1870 de dogmaverklaring van de Onfeilbaarheid. In 1874 wordt L'Univers opnieuw verboden. In 1883 volgt Eugène Veuillot zijn broer op als hoofdredacteur. In België is Le Bien Public geestesgenoot van L'Univers. Le Bien Public (1853-1914) met als hoofdredacteur Guillaume Verspeyen (Le Veuillot belge), eigenaar J. De Hemptinne. L'Etudiant Catholique (1872-1882) is het geesteskind van Le Bien Public. Bij de verdedigers van de ‘auteurs payens’ is mgr. l'evêque d'Orléans, d.i. mgr. Dupanloup. Zijn naam is voldoende bekend bij de nuntius en bij de paus. Hij staat vooraan in de rij, naast en na Gaume. Les extrêmes se touchent.

- M. le Normant (of Lenormant, Parijs 1802-Athene 1859) bestuurde de nieuwe Le Correspondant van 1843 tot 1855. ‘Le Correspondant, qui avait dû suspendre son oeuvre en 1831, venait de reparaître sous la direction de M. Wilson et avec la collaboration active et presque incessante de M. Foisset.’ (Lettres du P. Lacordaire ii, 52, noot). De redactie van dit tweemaandelijks tijdschrift telde uitsluitend liberale katholieken: Montalembert, Ozanam, Lacordaire, de Falloux, de la Prade, mgr. d'Hulst, Foisset, enz. ‘L'Ami de la religion a publié trois articles de moi contre le plan de M. Gaume.’ Théophile Foisset aan Lacordaire in brief van 27 sept. 1852. (Lettres du P. Lacordaire II, 35).

- L'Ami de la religion. Verscheen in 1814 onder de titel Ami de la religion et du roi. Stichters waren Adrien Leclerc en Picot. Het tijdschrift bleef geschorst gedurende de Honderd Dagen. Het verscheen in 1830 onder de gewijzigde titel Ami de la religion. ‘Rédigé par l'abbé Sisson et faisait, sous l'inspiration de Mgr. Dupanloup, une guerre acharnée à L'Univers. (Noot bij de brief van Veuillot van 2 aug. 1856-1, 73). In 1862 versmolt het blad met Le Journal des Villes et Campagnes.

- Op 20 juli 1852, een maand na de brief van Malou aan Gonella, had een bijeenkomst voor de collegeprincipaals plaats. Een punt van de agenda was ‘L'emploi des auteurs profanes? Celui des écrits des S.S. Pères.’ Inspecteur De Haerne was van mening dat de heidense klassieken niet zomaar door de Vaders konden vervangen worden, omdat de vorm (de stijl) van de Kerkvaders het gehalte van de klassieken niet hadden. Daarom moesten de ‘heidense’ auteurs, enigszins gezuiverd, gegeven worden, maar met een kritische commentaar vanuit christelijke hoek. ‘Enseigner chrétiennement même les auteurs païens.’ En het middel daartoe was de onvolmaaktheid van hun inhoud aantonen door die te vergelijken met de waarheden van het christelijk geloof, zoals die voorkomen bij de Vaders. Dit standpunt werd overgenomen door Malou en verwoord in zijn brief van 6 aug. 1852 aan de collegeoversten. Dit is ook het standpunt van Pius ix in ‘Inter Multiplices’. De vraag kan gesteld of de mening van De Haerne en Malou werd overgemaakt aan Gonella. Zie hierover Johan Van Iseghem, Guido Gezelle, Vlaemsche Dichtoefeningen (1993), 286. Ter vergelijking hernemen we hier de bewuste tekst uit de encycliek van 21 maart 1853. ‘Ut germanam dicendi, scribendique elegantiam, eloquentiam, tum ex sapientissimis Sanctorum Patrum operibus, tum ex clarissimis ethnicis scripto-

ribus, ab omni labe purgatis, addiscere valeant.’ De geschriften van de Vaders vertonen dus, zowel als die van heidense klassieken, de waarachtige (germanam) sierlijke vorm (stijl) in de gesproken en geschreven taal.

In zijn bezoek aan de colleges, de eerste jaren na de encycliek, raadde de inspecteur De Haerne de leraars aan de ‘auteurs anciens et modernes’ te vergelijken. Bij die vergelijking constateert men ‘une lutte qui tourne souvent à l'avantage des premiers pour la forme, mais toujours à l'avantage des seconds pour le fond.’ Vermoedelijk onder invloed van de encycliek constateert men dus een afzwakking van zijn vroegere stelling. De vergelijking van de vorm loopt niet altijd meer uit in het voordeel van de heidense klassieken.

Bijlage 2

Onderhoud van L. Veuillot bij Pius ix 1853

Il m'a ensuite parlé de la question des classiques: ‘On fait bien du bruit de cela; cependant, c'est une chose fort simple. Vouloir bannir de l'éducation les auteurs païens, ce serait une sottise. N'y pas introduire les auteurs chrétiens, c'est une faute, Una culpa. - Très Saint-Père, nous n'avons pas un autre programme. On nous fait dire que nous voulons bannir les païens, mais nous ne le disons pas. Nous disons qu'il faut les expurger davantage, et introduire les chrétiens dans une très forte proportion. Cela est plus nécessaire en France qu'ailleurs. Il n'y a plus chez nous, comme autrefois et comme aujourd'hui encore à Rome, des carrières qui obligent à une étude approfondie des choses de la religion. Si on ne s'en occupe pas au collège, on ne s'en occupera jamais que par hasard.

‘Les jeunes gens, même ceux qui sortent des séminaires, n'ont jamais ouvert un auteur chrétien, jamais lu la vie d'un saint, ni les actes des martyrs. On ne leur a montré que les héros du paganisme, qui ont pu être grands et mériter l'admiration des hommes, sans avoir pratiqué ni connu la loi de Jésus-Christ. - C'est un mal. La vie des saints est un grand enseignement. Cette étude est pour beaucoup dans le beau mouvement de l'Angleterre. Les Anglais ne connaissaient que le livre insuffisant d'Alban Butler; ils sont venus ici; ils ont fait connaître chez eux la vie des saints, même de nos saints italiens, et les coeurs ont été touchés. La morale toute seule est bien sèche. On se contente de l'admirer. Dans la vie des saints, la vertu est vivante. On l'aime et on l'imite, etc. Mais les évêques disent que c'est à eux, et non pas à vous, de régler les questions de l'enseignement. - Très Saint-Père, nous ne prétendons pas les régler. Nous les pressons de s'en occuper; et nous disons que, comme citoyens et comme pères de famille, nous y sommes trop intéressés, pour qu'on puisse nous interdire d'élever la voix. - Sans doute.’

Commentaar bij Veuillots brief over zijn onderhoud met Pius ix in 1853

- Louis Veuillot (1813-1883) verbleef drie maanden in Rome, van eind januari tot 29 april 1853. Het onderhoud met Pius ix vond plaats op 26 februari. Dus ongeveer een maand voor de uitvaardiging van de encycliek ‘Inter Multiplices’ (21 maart).

- De brieven van Veuillot werden verzameld en met aantekeningen voorzien door zijn zus Elise. In 1884 heeft Eugène Veuillot, broer van Louis, de correspondentie uitgegeven. In zijn testament schreef Louis Veuillot over Elise: ‘Elle a été la fidèle et dévouée compagne de ma vie... elle a élevé mes enfants...’. Tijdens zijn afwezigheid in Parijs schreef Veuillot haar geregeld. Uit Rome vier brieven. Op de dag van zijn onderhoud met Pius ix schreef hij dat mgr. de Merode (straks de pro-ministre des armées et aumônier de Sa Sainteté) hem gezegd had dat de paus over hem zeer tevreden was geweest. Hij beëindigt zijn brief als volgt: Een niet genoemde bisschop, die destijds de ‘circulaire d'Orléans’ mede-ondertekend had, heeft hem vier maanden geleden bekend dat hij zich vergist had ‘sur la question des Classiques et de la liturgie’. Over beide thema's zou juist ‘Inter Multiplices’ handelen. Een relaas van het bezoek zelf gaf Veuillot pas in zijn brief van 12 april, dus enkele weken na ‘Inter Multiplices’, waarover hij in Rome niets schijnt vernomen te hebben.

- In een eerste deel had Veuillot het over zijn moeilijkheden met zijn tegenstanders, voornamelijk Dupanloup, bisschop van Orléans, en ‘Gaduel, un abbé d'Orléans’ die aan leken het recht ontkent te schrijven en bij mgr. Sibour, aartsbisschop van Parijs, een proces inspant om L'Univers te laten verbieden. Sibour had zijn goedkeuring gegeven aan de ‘Dictionnaire de Bouillet’ en dit werk had Veuillot in L'Univers grondig afgekeurd.

- Marie-Nicolas Bouillet (Parijs 1798-1864), oudleraar in verscheidene lycea, was in 1853 ‘Inspecteur de l'Académie de Paris’. Hij is vooral bekend omwille van twee publicaties, nl. de Dictionnaire Universel d'Histoire et de Géographie (1842) en de Dictionnaire Universel des Sciences, des Lettres et des Arts waarvan de eerste delen pas verschenen waren. Volledig in 1854.

- De vraag, die Veuillot aan de paus gesteld had, luidde: ‘s'il faut continuer cette oeuvre (L'Univers), ou la modifier, ou l'interrompre?’ Het antwoord was: ‘Vous devez continuer. Les meilleures choses peuvent être améliorées...’

- Een tweede punt ging over ‘la question des Classiques’. L'Univers had de zijde van l'abbé Gaume gekozen. Mgr. Dupanloup bestreed l'abbé Gaume en L'Univers. In zijn brief van 2 maart schreef Veuillot: ‘L'évêque d'Orléans a ici des cocottes inportantes qui ne s'endorment point.’ Het valt wel op dat de standpunten van de paus en de stelling van Veuillot grotelijks terug te vinden zijn in ‘Inter Multiplices’. De paus heeft het over het werk van Alban Butler.

- Alban Butler (Northampton 1710-Saint-Omer 1773) was eerst priester-leraar in het Engels College van Douai, later directeur van het Engels College in Saint-Omer. La vie des saints is een vertaling uit het Engels door Godescard en Mario (vanaf 1763). Charles Butler (Londen 1760-1832) zette het werk van zijn oom, Alban Butler, voort.

- Een derde punt ging over de ‘Petites Soeurs des Pauvres’, die vervolgd werden door mgr. Sibour, aartsbisschop van Parijs...

- De uitspraak over de klassieken in de encycliek van 21 maart 1853 was een compromis en bewust gesteld in een niet zo heldere taal, wat aanleiding kan geven tot een nieuwe discussie. Herhaaldelijk heeft Pius ix zijn uitspraak nader toegelicht. En daaruit blijkt duidelijk zijn wantrouwen tegenover Dupanloup. Op 1 april 1875 ondertekende hij een ‘Breve’ waarin hij nog maar eens terugkeerde op zijn uitspraak in de encycliek van 1853. De ‘Breve’ diende als aanbeveling van een ‘Lettre de mgr. d'Avanzo’, bisschop van Calvi en Tegno, aan zijn leraars van het Apostolisch Seminarie van Calvi. D'Avanzo had zijn brief op 8 november 1874 ondertekend. ‘Breve’ en brief verschenen in een brochure.

- De brochure van kardinaal d'Avanzo werd in 1878 in een Franse vertaling gepubliceerd door ‘la Société de Saint-Paul’. Een uitvoerige recensie verscheen in L'Etudiant Catholique, nummer van 5 oktober 1878. Daarin wordt een Nederlandse vertaling aangekondigd door Brauwers. De brief van d'Avanzo schetste de geschiedenis van ‘le problème des classiques’. In de eerste eeuwen van het christendom werd de studie van de klassieken gebruikt om de godsdienst te verdedigen. In de Middeleeuwen werd die studie gebruikt als een middel om de H. Schrift en de Vaders te begrijpen. In de Renaissance las men de heidense letteren om de mooie stijl. L'Art pour l'art. Pas in de 18de eeuw werden de Vaders verbannen. Voltaire (1694-1778) is de vader van allen die het Latijn van de Vaders beschouwen als barbaarse literatuur, als Latijn uit de tijd van de decadentie. D'Avanzo beweert dat wie de Vaders enkel onderwijzen omwille van de superioriteit van de inhoud, en de schoonheid van hun stijl (vorm) negeren, een opvatting verdedigen die in strijd is met de leer van Pius ix in de ‘Breve’, die enkel een verhelderend licht werpt op een discussie, die al in 1853 beëindigd was. En daarmee verklaart Pius ix zich akkoord in zijn ‘Breve’. De verwerping van de taal der Vaders vergelijkt d'Avanzo met het onbegrip voor en de verwoesting van onze mooiste gotische monumenten. De opgesmukte perioden zijn een produkt van de heidenen, ‘des animaux de gloire’. De Vaders zijn als christenen, bewust van hun nietigheid, van hun zondigheid. Ze hebben nood aan de barmhartigheid van God en de goedgunstigheid van de mensen. Zo is hun taal eenvoudig. Hun stijl en hun esthetica zijn helemaal nieuw. In hun poëzie verlaten ze de klassieke metriek uit de eeuw van Augustinus voor ‘la poésie syllabique’. Ze ontkennen niet de natuurlijke en sublieme schoonheid van bepaalde heidense auteurs, maar die natuurlijke en bovennatuurlijke schoonheid neemt gaandeweg toe in de christelijke poëzie. Dichters als Homeros en Vergilius zullen altijd bewonderd worden en moeten blijven onderwezen worden. Demosthenes en Cicero zullen als voorbeelden van welsprekendheid blijven.

Bijlage 3

José Aerts

postmerk 19 aug. '78

 

Waarde Confrater en Vriend,

 

Zeer hartelijk dank om Uw gelukwens bij mijn afscheidsfeest, dank ook om uw boeiende zendingen die ik reeds gelezen heb en zorgzaam in mijn boekenkast geborgen. Ik hoop dat tijd en omstandigheden U toelaten te werken, want ik heb steeds veel belangstelling voor Uw werk.

Ik zou U ook een vraag willen stellen over een materie, die mij bezighoudt: hoe is G. er, volgens U, toe gekomen die éénregelige of tweeregelige versjes te schrijven en in te lassen, die hij dan met fantaserende titel Bloembladeren, Nageldeuntjes, etc. noemt? Men kan deze ‘stukjes’ - zoals Baur ze noemt -, zelfs geen korte vorm noemen, zoals epigam, kwatrijn, raadsel, etc. die een samenhang hebben. Ik bedoel regels als

 

Niepkens op nen roozenboom...

 

(ddr. ii, 603)

 

Het gaat hier m.i. om een fragment van een gedicht dat al of niet verder werd geschreven, maar dat geïsoleerd werd gepubliceerd. Waarom deed hij dat? Hechtte hij aan zulk fragmentje waarde? Blijkbaar wel! Maar hoe motiveerde hij dat? Heeft hij zich, bij Uw weten, ergens over dat ‘fragmentarisme’ gemotiveerd? Dit verschijnsel is welbekend in Duitsland (Schlegel, Novalis, etc), maar mijn vraag is: hoe kwam Gezelle er toe? - De vraag dringt absoluut niet. Dank voor een est. (?) licht! Met vriendelijke groet uw

 

(get.) José Aerts.

Noten

1. bij ‘Waarde Confrater...’: op de omslag is het postmerk 19.08.'78.

2. bij regel 3 (‘afscheidsfeest’): bij het bereiken van het emeritaat ontving prof. J. Aerts het boek Verwondering en Rekenschap, een bundel van herziene opstellen. Een geschenk van de universiteit. Bij die gelegenheid hield Aerts, op 20 mei 1978, in de aula van de k.u.l. een kort afscheidscollege, dat onder de titel ‘De dichter en zijn lijden’ opgenomen werd in zijn boek Taalkunst van Guido Gezelle (blz. 181-190).

3. bij regel ‘Bloembladeren, Nageldeuntjes...’: over die ‘Nageldeuntjes’ handelt J. Aerts uitvoerig in hoofdstuk i en ii van Taalkunst (1980), blz. 7-62.

Bijlage 4

José Aerts Professor aan de Universiteit Leuven

3000 Leuven 16/12/79

Tervuursestraat 99

 

Waarde Confrater en Vriend,

 

Zéér hartelijk dank ik U om uw vriendelijke brief en de zo talrijke nuttige en interessante marginalia. Ik heb er al overvloedig over nagedacht en zou er zeker enkele van willen gebruiken, maar men is - volgens de heer Bonneure - mijn boek aan het zetten en dan is het feitelijk te laat, al spijt het me zo! Dank ook voor de opmerkingen over mijn boek, die ik in mijn exemplaar zal verbeteren. Steeds van harte welkom. Indien ge de andere terugvindt, houd ik me steeds aanbevolen.

Edouard Turquety (1807-1867) was een Frans romanticus met zéér religieuze-katholieke tendens. Er zijn mij van hem een zevental bundels gekend. Ge zult gegevens over hem vinden in een Franse encyclopedie (Larousse b.v.) of een Frans literair repertorium (b.v. Dictionnaire des Litteratures van Philippe van Tieghem). Hij lijkt me zeer verwant met Gezelle en het verwondert mij niet dat hij hem kende.

Ik wens U al het beste toe, dierbare confrater en vriend, voor uw leven en kostbaar werk, en met het oog op de nabije feesten: een zalig en gelukkig 1980 onder Gods zegen.

Zeer hartelijk uw

 

(get.) José Aerts.

Noot

1. bij regel 7 ‘mijn boek aan het zetten’: dit boek is de Taalkunst van g.g. De auteur had in aug. 1979 ‘Ter Inleiding’ ondertekend. In december had Fernand Bonneure laten weten dat men het boek aan het zetten was. Fernand Bonneure (Brugge 1923), verdienstelijk auteur, was van 1955 tot 1983 verbonden aan de Uitgeverij Orion (Desclée De Brouwer) te Brugge. Zie Lexicon van Westvlaamse Schrijvers (1984, blz. 24).

In 1977 was De innerlijke wereld van G. Gezelle verschenen. Een exemplaar ontving ik, met een hartelijke hulde als opdracht. Mijn opmerkingen werden met dank aanvaard. Vermoedelijk was mijn gelukwens bij het afscheidsfeest op 20 mei 1978 voorafgegaan door een dankwoord voor De innerlijke wereld. Het boek werd besproken in De Leiegouw 2 (1978), blz. 245; in de Gezellekroniek 13, door A. Westerlinck. Nummer 13 is de Kroniek van 1978. Zij verscheen pas

in 1979, zeker na 10 aug. 1979. In de zomer van 1977 was voorzitter Knuvelder ziek geworden! Bij het ter perse gaan vernam de redactie het overlijden van Antoon Viaene op 10 aug. 1979.

In nummer 13 werd ons opstel over de ‘Verloren gewaande en verkeerd begrepen brief van Frutsaert van 1857’ opgenomen. Het antwoord uit het bisdom is een dubbelzinnige opdracht voor de pasbenoemde poësisleraar Gezelle. Het belang van die opdracht wordt goed in zijn context verklaard door Johan Van Iseghem, Kroniek van de jonge Gezelle, 25 en 27 nov. 1857 (Lannoo, 1993).

2. regel 11: E. Turquety: het lijdt geen twijfel dat Turquety bekend was bij en uitdrukkelijk vernoemd werd door Gezelles leerlingen (o.m.K. de Gheldere). Dat Als de ziele luistert verwantschap vertoont met een gedicht van Turquety leek ook J. Aerts aanvaardbaar. Meer kon hij niet bevestigen. Ondertussen verzamelden we meer gegevens die dit vermoeden steunen.

Noot bij bijlagen 3 en 4

Tussen 6 jan. 1962 en 23 maart 1981 ontving ik van prof. J. Aerts (ps. Alb. Westerlinck) menige brief, waarvan er momenteel 10 teruggevonden werden, o.m. de twee hier gepubliceerd.


Vorige

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs