Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
Logo DBNL Ga naar de homepage
Logo DBNL

Hoofdmenu

  • Literatuur & taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw
Colloquium Neerlandicum 15 (2003) (2003)

Informatie terzijde

Titelpagina van Colloquium Neerlandicum 15 (2003)
Afbeelding van Colloquium Neerlandicum 15 (2003)Toon afbeelding van titelpagina van Colloquium Neerlandicum 15 (2003)

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave



Genre

sec - letterkunde
sec - taalkunde

Subgenre

tijdschrift / jaarboek
lezing / voordracht


In samenwerking met:

(opent in nieuw venster)

© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Colloquium Neerlandicum 15 (2003)

(2003)– [tijdschrift] Handelingen Colloquium Neerlandicum–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Neerlandistiek de grenzen voorbij. Handelingen Vijftiende Colloquium Neerlandicum


Vorige Volgende
[pagina 175]
[p. 175]

Middeleeuwen - romantiek - gothic wave
Over literatuur en cultuur rond het jaar 2000
Stefan Kiedroń

Voor Michał K., met dank voor de inspiratie!
 
meine kinder
 
es ist die letzte stunde
 
ihr habt gehört, dass der antichrist kommt
 
und jetzt sind viele antichristen gekommen
 
daran erkennen wir, dass es die letzte stunde ist
 
(Schmidt en Ostermann-Enders 2001, 13)

Met deze woorden begon ik vorig jaar het inderdaad laatste college voor derdejaarsstudenten neerlandistiek in Wrocław. Daarna klonk nog de mystieke muziek van de meest bekende Gothic group in Nederland: Clan of Xymox.

Het was dus het laatste college in een cyclus over ‘Pruiken, poeder en parfums - de fleur van de achttiende eeuw’. Moeten studenten ergens in Polen zo'n Sara Burgerhart lezen of de gedichten van Hiëronymus van Alphen, terwijl Nederlandse studenten dat niet meer doen?’ Nou, ze moeten niet - ze hebben het zelf gewild, dacht ik (want er waren onverwacht veel aanmeldingen voor dat college), en ik was tevreden want ik ben wel iemand die graag over de geregelde, rationele, klassiek harmonische verschijnselen uit het verleden vertelt. Dat laatste college - bedoeld als een logische afsluiting van de hele reeks - werd een succes. De bijna romantische gedichten van Rhijnvis Feith of de zeer romantische gedichten van Anthonie Christiaan Wijnandt Staring kregen een omkadering met fragmenten uit de Duitse romantiek en citaten van Willem Bilderdijk over Nederlands vernuft en Duitse dweperij. Duitse dweperij - omdat die hele romantische golf in Nederland vanuit Duitsland kwam overwaaien. Het begon met E.T.A. Hoffmann en zijn Elixiere des Teufels uit 1815. En natuurlijk kwam er in dat bewuste college ook een fragment uit dat vreselijke, bijna satanistische werk te pas. Het ging om de boete van monnik Medardus na een ongelukkige liefde voor een meisje genaamd Aurelia:

[pagina 176]
[p. 176]
Der Spaß der Hölle ist emporgestiegen. Ich höre mich lachen, aber dies Lachen zerschneidet die Brust, und brennender wird der Schmerz, und heftiger bluten alle Wunden. - Die Gestalt eines Weibes leuchtet hervor, das Gesindel weicht - sie tritt auf mich zu! - Ach, es ist Aurelie! ‘Ich lebe und bin nun ganz dein!’ spricht die Gestalt. - Da wird der Frevel in mir wach. Rasend vor wilder Begier, umschlinge ich sie mit meinen Armen. Alle Ohnmacht ist von mir gewichen, aber da legt es sich glühend an meine Brust - rauhe Borsten zerkratzen meine Augen, und der Satan lacht gellend auf: ‘Nun bist du ganz mein!’ (E.T.A. Hoffmann 1978, 214).

Prachtig, nietwaar? De studenten vonden dat ook wel... Ik mag eigenlijk niet zeggen ‘vreselijk, satanistisch werk’... Dit is een subjectivering van literatuur die niet goed is en dus niet mag. Hoffmann was eenvoudigweg de vertegenwoordiger van zijn generatie, van al die romantici die zich zo graag in zwarte gewaden hulden en naar middeleeuwse verhalen over vampiers en gotische kastelen luisterden. En toen ik dat romantische gevoel ontdekte, toen heb ik ook eindelijk begrepen waarom ik vandaag op de Grote Markt in Wrocław altijd zoveel zwart geklede, raar uitziende jonge mensen kan ontmoeten. Dit zijn de moderne Goths die de romantische geest van vandaag verwoorden.

Gothic is voor steeds meer jongeren een manier van leven. Ze hullen zich in zwarte gewaden, drinken wijn uit Keltische kelken en luisteren allemaal naar dezelfde droefgeestige klanken. Ze treffen elkaar op speciale dansfeesten en concerten, zoals het Gotham festival, zaterdag in Amsterdam. [...] Kwalificaties als vampiers en vleermuizen gelden in de gothic echter inmiddels als geuzennamen. [...] Het is een sprookjesachtige melange van middeleeuwse overleveringen, klassieke horror en science fiction. [...] Daarmee zetten gothic-aanhangers zich af tegen de in hun ogen kille, moderne maatschappij [...] en vluchten in de ‘romantiek’ van de Middeleeuwen.
[pagina 177]
[p. 177]


illustratie
Homepage van ‘Dutch Gothic’


[pagina 178]
[p. 178]

Zo schreef een journalist van het Algemeen Dagblad over het nieuwe cultuurverschijnsel ‘Gothic wave’. Niet alleen in Polen maar ook in Nederland zijn de aanhangers van deze romantisch-middeleeuwse stijl duidelijk steeds meer aanwezig. De titel van zijn stukje was ‘Vampiers en vleermuizen’ (zie www.dutchgothic.org; gevonden op 27 december 2002).

 

Sprookjes, Middeleeuwen, romantiek - kennen wij dat alles niet sinds eeuwen? Dood, duisternis, nacht? Niets nieuws onder de zon! Reeds in de middeleeuwse balladen zijn deze ‘donkere’ motieven te vinden. Zo begint bijvoorbeeld het lied Van Thijsken vanden Schilde uit het Antwerps liedboek:

 
Het is goet vrede in alle duytsce landen;
 
Sonder Thijsken vanden schilde
 
Hi leyt te Delder ghevanghen,
 
Hi leyt ghevangen so swaerlijck op zijn lijf
 
(Van der Heijden 1968, 178)

En in de ballade Van vrou van Lutsenborch uit hetzelfde Antwerps liedboek vinden we motieven die ook in de moderne cultuur niemand zouden verbazen:

 
Hi tooch uut zijnder scheyden
 
Een mes van stale goet.
 
Hi stac mijn here van Lutsenborch
 
In zijns herten bloet(Van der Heijden 1968, 175).

Zelfs in de liefdesgedichten van hertog Jan van Brabant is er sprake van leed en dood:

 
Cuusche smale! Haer bruun ogen
 
Die haent mi dat gedaen,
 
Dat ic minne moete dogen:
 
Ic valle, in cans gestaen.
 
Geft si mi troest, so waere mi wel besciet.
 
Wacharme, ic pense sine willes doen niet.
 
Die mi haet dus bevaen,
 
In haer prisoen gedaen,
[pagina 179]
[p. 179]
 
Ensi mi troeste, ic ben doet, sonder waen. (Van der Heijden 1968, 38 e.v.).

Zoals ik reeds zei, zijn ook bij Rhijnvis Feith en zijn bewonderaar Staring dezelfde motieven te vinden van dood, kerkhoven en duisternis. Feith heeft het bekende gedicht Het graf geschreven en bij Staring zien we onder andere de gestalte van De zwarte vrouw. Heeft hij bij het schrijven van dit ‘Vervolg der vertelling Leonora’ reeds geweten dat hij een silouhet ging beschrijven van een gothic lady rond het jaar 2000 - als het om de kleuren gaat?

 

Er is bij Staring nog meer te vinden: De dood, De vampyr of De dodendans. Dit zijn de titels van zijn gedichten. Maar het blijft met alleen bij de titels, ook de inhoud heeft dezelfde sfeer:

 
't Sloeg twalef. Als de volle dag
 
Scheen de onbewolkte maan;
 
En huivrend zat de Torenwacht
 
En staarde een Wonder aan:
 
 
 
De Kerkhof roert zich; graf bij graf,
 
Wier diep zich openspert:
 
't Is UITGAANSNACHT voor elken Doô,
 
Die tot GERAAMTE werd (Staring 1940, 417).

‘Het is uitgaansnacht!’ Deze leus zou vandaag elke goth gelukkig maken. Zoals voor ons, rationeel denkende mensen, de leus ‘Carpe diem!’ - Pluk de dag! - altijd van het allergrootste belang was en is, zo is voor gothic people de leus ‘Carpe noctem!’ nog belangrijker.

Ja, ook in de hedendaagse Gothic scene vindt men dichterlijke vormen met zulke motieven. De meest bekende en meest bejubelde Nederlandse dichter ‘Einsames Kadaver’ (ja, ja... - zulke namen komen hier van pas) schrijft bijvoorbeeld over Pére Lachaise of - net als Feith - gewoonweg over Graf). Ik geef hier enkele citaten van zijn home page ‘Poetry Slugfest’ (met speciale aandacht voor het laatste, waar de stemming van een moderne ‘junge Werther’ heerst):

[pagina 180]
[p. 180]
Pére Lachaîse
 
Zerken die de namen dragen
 
Die destijds moeders hen gaven
 
Als bron om ego's aan hun klank te laven
 
En die nu de familiegrafkelders schragen
 
Ter meerdere glorie van zichzelf en God
 
De Naam onder de namen [...]
Graf
 
Laat er geen arduin op storten
 
of marmer of zelfs maar een bloem
 
laat een graf de grond
 
als plaats om te verdwijnen
 
en te vergeten wat is geweest;
 
De buitenzijde
Afscheidsbrief
 
Genoeg nu, gedaan met leven
 
Geen nieuwe dageraad, niet nog een uur
 
De enkele woorden eigen reeds lang gegeven
 
In bange verdediging bezwijkt de laatste muur
 
Van het uitgewoonde huis, van mijn naam
 
De ruiten radeloos stukgeslagen
 
Want immer met mezelf alleen
 
In nachten vol verlangend vragen [...]
 
(www.network54.com/Realm/poetry_slugfest/
 
htm - gevonden op 7 augustus 2003).

Hoewel: de grootste rol speelt de gotische muziek. De meest bekende Nederlandse groep is de reeds aan het begin genoemde Clan of Xymox die als megaster op het ‘Castle Party 2002’ in het Poolse Bolków optrad. Het voorlaatste album van Clan of Xymox had als titel Notes from the underground. Het nieuwste album is in September 2003 verschenen. Zoals de groep op haar official homepage (www.clanofxymox.com) met trots vermeldt, heeft dit nieuwe album (met de intrigerende titel Farewell) van het Duitse ‘Gothic magazine’ Orkus reeds de waardering ‘10 op 10’ gekregen.

[pagina 181]
[p. 181]


illustratie
Dus toch nog parfums - net zoals in mijn college... (Reclame uit het tijdschrift Orkus)


De belangrijkste bron van de gothic music ligt in Duitsland (vooral Lacrimosa, maar ook andere groepen met prachtige namen als Armageddon Dildos, Bella Morte, Death in June, D.-Pressiv of Terminal choice). En - ja! Precies zo - vanuit Duitsland - kwam ook de negentiende-eeuwse romantiek naar Nederland (men denke aan de reeds genoemde E.T.A. Hoffmann en zijn Elixiere des Teufels). Hoewel er dus ook in andere landen gothic groups existeren, zoals bijvoorbeeld in Polen (Closterkeller met de zangeres Anja Orthodox), in Spanje (Gothic Sex) en tot aan België (de groep Suicide Commando met Johan van Roy), is Duitsland tóch het land van Gothic.

En Clan of Xymox is dus terecht trots. De groep heeft zelfs uit eigen beweging de hele Dutch Gothic scene verenigd. Op 25 September 1999 was de Eerste Dutch Gothic Piknik een feit in de Burcht in Leiden. En - na vier jaar traditie - hadden ze in juni 2003 in het Vondelpark... tachtig (!) fans verzameld (bron van deze informatie: www.dutchgothic.org, gevonden op 7 augustus 2003). Vergeleken met Duitsland is dit een te verwaarlozen aantal gothic aanhangers. Tijdens het laatste Wave Gothic Treffen in Leipzig ver-

[pagina 182]
[p. 182]

zamelden zich duizenden goths. En zelfs in het reeds genoemde Poolse Bolków waren er tijdens het Tiende Castle Party 2003 eveneens enkele duizenden (bron van de informatie: gesprek met Michał Kiedroń op 7 augustus 2003).



illustratie
Bolków (Polen), Castle Party, juli 2003




illustratie
Persbericht in Gazeta Wyborcza over Castle Party 2003


[pagina 183]
[p. 183]

Maar laten we terugkeren tot literatuur. In de romantische literatuur van de negentiende eeuw waren namelijk, zoals gezegd, veel van de gotische motieven terug te vinden. Staring speelde hier in de Nederlandse letteren een vooraanstaande rol.

Een concreet voorbeeld is Starings verhaal over de Vampier. Het gaat over een dwerg namens Pandolf die als vampier wordt gedood. Deze Pandolf was

 
Van 't slag, uit ridderboeken
 
Bekend, waarbij men niets dan ondengd heeft te zoeken
 
(Staring 1940, 306).

De ‘ridderboeken’ laten uiteraard zien dat Staring aan de middeleeuwse sfeer dacht. Maar voor mij is het commentaar van Staring dat hij bij zijn gedicht toevoegt, het meest interessant - omdat we daar ook een Polish connection vinden:

Vampier is de naam van een soort van Vleermuis, maar betekent ook een Lijk, waarvan, elders, het bijgeloof beuzelt, dat hetzelve des nachts zijn graf verlaat, om levenden te kwellen, en hun bloed weg te zuigen. Een dode, die voor Vampyr dreigt te spelen, behoudt meer kleur dan lijken plegen te hebben, en is aan geen verrotting onderworpen. Deze superstitie heerst algemeen bij de, lagere volksklassen, in Polen, Hungarijen, Illyrië, Napels en Turkije (Staring 1940, 443).

Vampiers... Zij wekken tegenwoordig steeds meer belangstelling. Enige tijd geleden verscheen in Polen een gedegen wetenschappelijke studie van de hand van de vooraanstaande Poolse literatuurhistorica Maria Janion onder de titel Wampir. Biografia symboliczna (Vampier. Een symbolische biografie), Gdańsk 2002. En er worden ook wetenschappelijke symposia over de goticismen georganiseerd (zie Gazda et al. 2003, passim). Zo is het in Polen... En als we naar de ontwikkelingen in Duitsland kijken dan herkennen we opnieuw de grote invloed van de Duitsers op de romantische cultuur.

Deze Duitse invloed werd niet altijd positief beoordeeld - zeker niet in Nederland. Willem Bilderdijk schreef in zijn verhandeling Over dichterlijke geestdrift en dweepery uit 1809 het volgende:

[pagina 184]
[p. 184]
Van oudsher [...] waren de Duitschers tot dweepery geneigd. [...] Van daar die in 't oog loopende duisterheid, en de [...] met mysticismus vervulde en daardoor barbaarsche stijl, die hunne schriften zoo lang plag te kenteekenen. [...] Wanneer men in Duitschland alle klassen van menschen waarneemt, inzonderheid die der Geleerden, of die zich met schrijven ophouden, men wordt in de persoonen niet minder dan in hunne schriften, door dit kenmerk getroffen. Geen Duitscher byna, of hy voert de kenlijke grondslage der dweepzucht in 't oog, in de stem, in elke uitdrukking (Kalla 2000, 171).

Wat heeft nu een neerlandicus aan dit verschijnsel van de Gothic wave? Moet hij misschien bij de woorden van Bilderdijk oppassen? - vooral die over ‘de Geleerden, of die zich met schrijven ophouden’? Toch niet. Want: dankzij de Gothic wave groeit de interesse voor middeleeuwse literatuur en cultuur.

De iedereen bekende Digitale bibliotheek van de Nederlandse letteren (dbnl) heeft enige tijd geleden onder de leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkinde een enquête (onder eindredactie van Rene van Stipriaan) gehouden over de canon van de Nederlandse literatuur. Een van de vragen in deze enquête was Welke periode(n) verdienen in het literatuuronderwijs de meeste aandacht te krijgen?

Het viel niet anders te verwachten: de Moderne Tijd (dat wil zeggen de hele twintigste eeuw) kreeg 90,3% van alle stemmen. Daarna kwam de Gouden Eeuw met 39,5% en dan de negentiende eeuw met 29,8%. De Middeleeuwen (tot ca. 1550) belandden op de voorlaatste plaats met 18,7% van de stemme van het zo competente gezelschap. Ik hoef er niet aan toe te voegen dat de door mij aan de Wroclawse studenten zo spontaan voorgestelde achttiende eeuw op de laatste plaats kwam - met amper 3,3% (bron: www.dbnl.n1/letterkunde/enquete_dbnlmnl_21062002.htm, gevonden op 7 augustus 2003).

De Middeleeuwen op de voorlaatste plaats... Dit tijdperk verdient beter... En hopelijk krijgt de middeleeuwse literatuur - en breder: de middeleeuwse cultuur - dankzij de moderne Gothic people een grote stimulans en een respectabeler positie. Eén vraag is echter belangrijk: is deze ‘Gotische golf’ van vandaag een hype die straks overwaait (zoals een Goth fan het formuleerde)? Dat weet ik niet...

[pagina 185]
[p. 185]

Anekdotisch klinkt nu in de context van deze vraag het verhaal over het aan het begin genoemde college over romantische poëzie dat ik - in mijn hoogmoed en dweperij van het Wroclawse succes - ook aan een Tsjechische universiteit heb gepresenteerd. De Tsjechische studenten waren verrast door het vampierachtige decorum (want net als in Wrocław was ik de vampier) en er was niet edit veel respons van hun kant. Alleen bij Starings Jaromir-cyclus werden ze actiever; ik denk, niet zozeer omdat dat middeleeuws was maar omdat Jaromir nit Praag stamde. En zelfs de naam van de in de Poolse gotische kringen zeer bekende Tsjechische groep XIII Stoleti (Dertiende Eeuw) zei hen niets. De stemming was meer in de trant: ‘Middeleeuwen? Is dat iets? Hollandse romantiek? Bestaat dat?’. Ik heb pas bij het citeren van Starings commentaar over de vampiers gezien waarom die stemming zo was. Zoals gezegd, noemde Staring naast Hongarije en Illyrië ook Polen. Eén land noemde hij echter niet en dat hebben de studenten meteen gezien: het was Bohemen. Ik was duidelijk misplaatst tussen al die Boheemse studenten die niet zo gotisch waren.

Dus misschien heeft een Poolse neerlandicus het eenvoudiger wanneer hij voor zijn Poolse studenten over middeleeuwse balladen of romantische gedichten vertelt. Onder hen kan men immers de aanhangers van de Gothic wave vinden. En de Nederlandse gothic gedichten zoals die van de reeds genoemde ‘Einsames Kadaver’ zijn voor hen zeker aantrekkelijk.

 

Ik eindig daarom met het slot van de ‘wertheriaanse’ Afscheidsbrief van Einsames Kadaver:

Afscheidsbrief
 
[...]
 
Aan U die deze manke woorden vindt
 
Zacht zij Uw oordeel, mild Uw spot;
 
Ook de grootste lafaard was eens kind...
 
 
 
Het is tijd. Ik ga.
 
(www.network54.com/Realm/poetry_slugfest/htm, gevonden op 7 augustus 2003)

Bibliografie

Gazda, Gazda et al. (red.): Gotycyzm i groza w kulturze. Lódź, 2003.
Hoffmann, E.T.A.: Die Elixiere des Teufels. Berlijn, 1978.
Janion, Maria: Wampir. Biografia symboliczna. Gdańsk, 2002.
Kalla, B.: Programy romantyzmu w Niderlandach, diss. Wrocław, 2000.
Schmidt, T. en Ostermann-Enders, D.: ‘Der siebte Tag’, Minuswelt feat. In Strict Confidence. Cd Orkus collection 2, EFA 61667 - 2. Orkus, 2001.
Staring, A.C.W.: Gedichten. Jan de Vries (red.) met medewerking van C. Kruyskamp. Amsterdam, 1940.
Heijden, M.C.A. van der (red.): Wie wil horen een goed nieuw lied? Liederen en gedichten uit de middeleeuwen. Utrecht en Antwerpen, 1968.
www.clanofxymox.com
www.dbnl.n1/letterkunde/enquete_dbnlmnl_21062002.htm
www.dutchgothic.org
www.network54.com/Realm/poetry_slugfest/htm


Vorige Volgende

Footer navigatie

Logo DBNL Logo DBNL

Over DBNL

  • Wat is DBNL?
  • Over ons
  • Selectie- en editieverantwoording

Voor gebruikers

  • Gebruiksvoorwaarden/Terms of Use
  • Informatie voor rechthebbenden
  • Disclaimer
  • Privacy
  • Toegankelijkheid

Contact

  • Contactformulier
  • Veelgestelde vragen
  • Vacatures
Logo DBNL

Partners

Ga naar kb.nl logo KB
Ga naar taalunie.org logo TaalUnie
Ga naar vlaamse-erfgoedbibliotheken.be logo Vlaamse Erfgoedbibliotheken

Over het gehele werk

datums

  • 26 augustus 2003

  • 27 augustus 2003

  • 28 augustus 2003

  • 29 augustus 2003

  • 30 augustus 2003

  • 25 augustus 2003

  • 24 augustus 2003


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

  • Stefan Kiedron