Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1994

[p. 192]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 1994
Rapport van de commissie van voordracht

In de afgelopen maanden heeft de Commissie van voordracht een tiental werken beoordeeld die zij voor de bovenvermelde prijs in het bijzonder relevant achtte. Daarbij kwam de Commissie tot de overtuiging dat één werk bij uitstek bekroning verdient: het proefschrift van dr. Willem Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw (1992; Hollandse Historische Reeks 18).

Het betreft hier een studie waarin op excellente wijze de ontwikkelingsgeschiedenis van een belangrijk knooppunt in de Nederlandse beschaving zichtbaar wordt gemaakt. Aan de basis van het boek ligt nauwgezet en veelomvattend archiefonderzoek, met name naar personen (geleerden zowel als studenten en bestuurderen) die in de negentiende eeuw het Leidse universitaire netwerk vormden. Maar ook naar de belangrijkste materiële aspecten van het universitaire leven, zoals bijvoorbeeld huisvesting en de maatschappelijke context van opvattingen omtrent onderwijs en wetenschap heeft de auteur fundamenteel onderzoek verricht. Zijn boek berust dan ook op een haast duizelingwekkende massa gegevens, hier veelal voor het eerst goed aan het licht gebracht en ontleend aan een breed spectrum.

Maar het proefschrift blijft niet steken in detailonderzoek, al dan niet obligaat omkranst met algemene beschouwingen. Doorlopend weet de schrijver de balans te vinden tussen professioneel uitgevoerde detailgeschiedenis (biografica van professoren, begrotingen, universitaire gebouwen, corpora en disputen en wat al niet) en algemene cultuurgeschiedenis. Hij bestrijkt bovendien een zeer lange periode, tussen Verlichting en werkelijk-moderne tijd, waarin de opvattingen omtrent onderwijs, opvoeding, wetenschap, beschaving, kerk en staat geduchte veranderingen ondergingen. Het boek verraadt een grote greep, die stellig het produkt is van rijke ervaring, maar ook van een uitzonderlijk talent en navenante toewijding.

De wiekslag van hun geest beschrijft het wel en wee van een gemeenschap - merkwaardig soms, maar bovenal van groot belang voor de cultuur van negentiende-eeuws Nederland - op overtuigende en plastische wijze, en ook met functioneel-ironische distantie. Opvallend is het gemak waarmee de schrijver stof en métier beheerst, en dat hem trefzekere con-

[p. 193]

touren van zowel personen, instituties en beschaving in de pen geeft. Het boek heeft wetenschappelijke overtuigingskracht, maar toont ook de niet-vakgenoot hoe de geschiedenis van een beperkt milieu kan leiden tot een beter begrip van een compleet tijdvak. Tot zulk levendig historisch besef draagt bovenal het grote vermogen van de schrijver bij, om met een enkel citaat of beeld, en soms haast aforistische observaties, personen en zaken kleur te geven. Hier toont zich, kortom, geschiedschrijving op haar best. De Commissie is in staat, dit werk met overtuiging voor te dragen voor de Wijnaendts Francken-prijs 1994.

De Commissie van voordracht
dr. J. Th. M. Bank
dr. P. den Boer
dr. C.W. Fock
dr. A.J. Hanou
dr. F.P. van Oostrom