Leesidee. Jaargang 4

[p. 34]

Non-fictie

Niet alle kleine martelaars zijn gelijk

Aan het eind van de vorige eeuw ontstond plots hevige belangstelling voor kindermishandeling. Kindermoord, handel in kinderen, verwaarlozing, kinderprostitutie, incest en kinderarbeid werden in de jaren tussen 1890 en 1920 onderwerp van tientallen nationale en internationale congressen. Honderden welzijnswerkers werden op pad gestuurd om ontregelde families bij te staan. Talloze publicaties verschenen en de pers wierp zich met eenzelfde gretigheid als vandaag op de sensationele aspecten van de geperverteerde onschuld. Niets nieuws onder de zon dus, zegt Carine Steverlynck.

Voor het eerst krijgen we met Kleine martelaars een overzicht van het fenomeen kindermishandeling in België, te beginnen met het eerste (Franse) decreet ter bescherming van kinderen van 19 januari 1811, dat de opvang van vondelingen, wezen en verwaarloosde kinderen regelde, tot de wet op de jeugdbescherming van 1965, waarin voor het eerst werd getracht de eigen verantwoordelijkheid en de rechtspositie van jongeren een plaats te geven. Het boek wil vooral een ‘pedagogisch’ mentaliteitsonderzoek zijn dat de echo's weergeeft die over dit probleem weerklinken in de sociale politiek, de wetgeving, het beleid van de openbare instellingen, de literatuur en bij de opiniemakers. Daaruit blijkt overduidelijk dat hoewel kindermishandeling altijd al als een ernstige verstoring van de maatschappelijke en biologische orde werd beschouwd, er tevens een groot taboe op rust. Het grote en schrijnende probleem dat kindermishandeling binnen het gezinsmilieu betekent, werd en wordt ook vandaag nog - ondanks de nieuwe belangstellingsgolf die de affaire Dutroux opwekte - liever niet onder ogen gezien.

Het zullen dan ook de spectaculaire kanten van de kindermishandeling zijn die ook in dit historisch overzicht aan bod komen en die ook toen al zonder moeite de krantenkoppen haalden. Zoals de kindermoorden die voor een deel de ontstellend hoge zuigelingensterfte in de 19de eeuw zouden verklaren. In rechtsverslagen, studies en artikelen werden de gruwelijke en wansmakelijke details breed uitgesmeerd, o.m. als afschrikwekkend voorbeeld, want over precieze gegevens beschikte men toen - net zoals nu - niet echt. Ook vandaag zouden volgens sommigen een aantal wiegendoodincidenties eigenlijk van criminele oorsprong zijn. Kindermishandeling is in vele gevallen nog altijd een dark-number-problem dat zeer moeilijk en alleen bij benadering in kaart te brengen valt.

De duidelijkste gegevens heeft men over het probleem van de vondelingen, dat altijd al de publieke belangstelling had en zowel in feuilletons als in marktliedjes ruimschoots aan bod kwam. De omvang ervan blijkt uit Belgische cijfers over de eerste decennia van de 19de eeuw, toen in de vondelingentehuizen alleen al per jaar ruim 9000 kinderen werden opgenomen. Sterk verbonden met dit probleem was het ongehuwde moederschap en de vele onwettige kinderen die ter wereld kwamen. In diezelfde 19de eeuw ontstond het beeld van de immorele dienstmeid en de losbandige arbeidster; in feite makkelijke prooien voor een patriarchale en autoritaire samenleving, die vrouwen alle rechten en deze meisjes ook nog elke vorm van persoonlijkheid ontzegde.

Incest, nog altijd het meest verborgen en wellicht omvangrijkste probleem bij kindermishandeling, werd traditioneel doodgezwegen. Wat in het gezin gebeurde, ging de buitenwereld niets aan en ouders werden geacht altijd het beste met hun kinderen voor te hebben. En als alleen sporadisch gevallen bekend raakten dan weten we dat het hier om het spreekwoordelijke topje van de ijsberg gaat, die een uitermate complex en wijdverbreid misbruik verbergt. De huidige belangstelling is eigenlijk van zeer recente datum en is het gevolg van langzamerhand betrouwbaardere registratie, die het aantal vrouwelijke slachtoffers schat tussen de 5 en de 38 procent. Om van te duizelen.

Carine Steverlynck:
‘Het leeuwenaandeel van de ouders voedt zijn kinderen met de beste bedoelingen en met heel veel liefde op. En dat was ook in de negentiende eeuw zo. [...] Zolang voor een volwassene van het gelaat van een kind een bijzonder appèl blijft uitgaan, zitten we op het goede spoor.’

Daartegenover hebben kinderprostitutie en de ontvoering van en handel in kinderen altijd in de belangstelling gestaan, ook bij de overheid, die in de 19de eeuw al een strakke reglementering oplegde aan het prostitutiemilieu om uitwassen te voorkomen. Daarmee werd wel voorkomen dat al te jonge meisjes in de prostitutie terecht kwamen, maar werd het de prostituees in feite onmogelijk

[p. 35]

gemaakt er nog ooit uit te ontsnappen.

Een laatste, zeer kwalijke vorm van kindermishandeling was natuurlijk de kinderarbeid, een van de grote schandalen van de 19de-eeuwse industriële revolutie, die pas in 1889 wettelijk verboden werd, maar waarbij de toepassing nog op zich liet wachten tot 1914 toen de wet op de leerplicht eindelijk een feit werd.

Diezelfde golf van publieke belangstelling die rond de eeuwwisseling een eerste reeks van beschermende maatregelen voor kinderen tot gevolg had, leidde o.m. tot het ontstaan van ‘Verenigingen ter bescherming van jonge martelaars’ - de eerste werd in 1890 in Brussel opgericht -, die ondanks een gebrek aan middelen er toch in slaagden heel wat kinderen, vooral in de grote steden, op te vangen. Langzamerhand gingen ook het onderwijs en de medische stand interesse betonen, hoewel het tot 1961 zou duren vooraleer de Amerikaanse kinderarts Henry Kempe, door op een symposium van het begrip ‘battered child syndrom’ te spreken, een ware revolutie veroorzaakte en het probleem voorgoed en in al zijn complexiteit op de agenda van de samenleving plaatste. De medische omschrijving maakte komaf met een aantal eenzijdige juridische en sociale stereotypen die kindermishandeling altijd al als een omgevingsfactor en zelden als een structureel karakterprobleem zagen.

Met dit overzicht dat kindermishandeling in een breed cultuurhistorisch kader plaatst, heeft de auteur belangrijk en baanbrekend werk verricht dat de onmacht om kinderen in de samenleving afdoende te beschermen pijnlijk duidelijk maakt, maar dat ook aangeeft welke wegen we moeten bewandelen om toch enigszins aan het probleem te remediëren. Om te beginnen door het onder ogen te zien.

[Jet Sienema]

C. Steverlynck: Kleine martelaars

Icarus, 353 p., ill., 795 F, ISBN 90-02-20655-0

‘Steverlynck wil geen abstracte geschiedenis schrijven. Ze speurt naar de echo's van de toenmalige pedagogische mentaliteit in de sociale politiek, de wetgeving, de instituties en de literatuur. Omdat er op kindermishandeling nog altijd een zeer zwaar taboe rust, ziet Steverlynck zich genoodzaakt zeer creatief om te gaan met bronnen om ze “aan het praten” te krijgen. Ze bespreekt in haar boek de praktijk van kindermoord, het te vondeling leggen, maar ook thema's als prostitutie, kinderhandel en lichamelijke mishandeling. Ze legt de ideologische discussies die erover gevoerd werden voor. Door de goedgetroffen keuze van literaire fragmenten, krantenartikelen en afbeeldingen is dit een pakkend boek’.
patrick allegaert in ‘de morgen’, 27.11.97

Patricia Pattyn
De scherven van mijn jeugd
Autobiografische Roman / Kindermishandeling

De scherven van mijn jeugd is een schrijnend en dikwijls gruwelijk relaas van een jeugd die alleen maar vergeleken kan worden met een verblijf in een concentratiekamp. Een sadistisch universum in Rosendaël bij Duinkerken. De vijf kinderen van Lucienne worden al vanaf de geboorte door hun alcoholieke vader mishandeld en vernederd. Een vader die ze op zekere dag dronken naar het kanaal slepen om hem te verdrinken. Een foltertuin in de nabijheid van het Noord-Franse Cassel, waar de familie na het tweede huwelijk van Lucienne terechtkomt en de veel jongere stiefvader zich ontpopt als een nog verschrikkelijker monster. Hij stuurt de kinderen uit bedelen om hen nadien naar willekeur in mekaar te slaan of - meisjes en jongens - brutaal te verkrachten. Of hij jaagt hen 's avond naar buiten om hen in het veld op zijn motor te achtervolgen en degene die hij te pakken kreeg te sodomiseren, waarna iedereen, het spel voorbij, weer naar binnen mag.

De auteur zelf was vijf jaar toen ze, een klein, spichtig meisje, voor het eerst aan de seksuele lusten van haar stiefvader moest voldoen. Wanneer haar beul, samen met haar moeder, omkomt bij een motorongeval, komt ze eerst in een weeshuis terecht, waar nonnen een waar terreurbewind uitoefenen, en wordt nadien opgenomen door de broer van haar moeder, die al snel de fakkel van het seksuele misbruik overneemt. Alles wat we ons niet kunnen inbeelden, of liever wat we ons niet durven inbeelden, gebeurt in dit boek dat zich in de jaren '50 en '60 afspeelt. Niet zo heel ver weg dus. Net zoals concentratiekampverslagen zijn ook documenten als deze in feite niet beoordeelbaar. Bij zoveel gruwel en ellende kan je alleen maar het zwijgen toedoen, enigszins getroost door het feit dat het boek tenminste een teken is dat het slachtoffer zich, tenminste tijdelijk, uit het moeras heeft weten op te trekken.

[Jet Sienema]

Elmar, 224 p., 590 F

ISBN 90-389-0582-3