Leesidee. Jaargang 4

[p. 32]

Toneel

Aristofanes
Kolenbranders; Wespen; Kapitaal
Komedies

In het klassieke Griekenland speelde naast de tragedie ook de komedie een belangrijke rol en dat begint nu ook in de vertaalactiviteit door te werken. In de ‘Baskerville-serie’ verschenen in 1995 zes en nu nog eens drie komedies van Aristofanes. Deze auteur (450-380 v.C.) stond aan het einde van de ‘oude’ of ‘politieke’ komedie, waarin absurde situaties, obsceniteiten en satire de toon bepaalden.

In Kolenbranders (beter bekend als ‘Acharniërs’) sluit een boer op eigen houtje vrede met Sparta. Hij geniet nu van de voordelen van de vrede en hij toont aan dat enkele demagogen voor de oorlogsellende verantwoordelijk zijn. In Wespen wordt een oudere man die aan een verregaande procesmanie lijdt, door zijn zoon opgesloten. Na heel wat verijdelde ontsnappingspogingen geraakt de vader ervan overtuigd dat hij en de andere juryleden (verkleed als gevaarlijke wespen) niet oppermachtig zijn, maar eerder door de politici misbruikt worden. Kapitaal (in het Grieks ‘Ploutos’, en vaak vertaald als ‘Rijkdom’) is een allegorische geschiedenis over de god van de rijkdom. Nadat Ploutos van zijn blindheid genezen is, maakt hij nog enkel mensen rijk die dat verdienen. Maar goden die het nu zonder offers moeten stellen en beroepsverklikkers die brodeloos geraken, komen over de nieuwe situatie klagen. Aristofanes neemt herhaaldelijk politici op de korrel. Soms noemt hij ze bij naam en vrijwel steeds zijn ze ook voor ons herkenbaar; op de eerste bladzijde gaat het reeds over ‘smeergeld ophoesten’. Kapitaal belicht ook de slechtheid en hebberigheid van de goden die ondertussen ook bij Euripides al veel van hun waardigheid verloren hadden. Voor de komische noot zorgen verder overdrijvingen tot in het absurde, obsceniteiten en excrementenhumor, en parodie op bekende auteurs (Homerus, Euripides, Aesopus). Voor de hedendaagse lezer vallen sommige passages wel langdradig uit.

De vertaling van Hein van Dolen is reeds bij de eerste lectuur begrijpelijk. Wel gebruikt hij af en toe (wellicht voor het effect) minder bekende woorden als: sores, smiecht, bietsen en toddik. Ook woordspelingen laat hij tot hun recht komen. De berijmde koorliederen zijn zonder meer een bewonderenswaardige prestatie. Slechts één voorbeeld: ‘O hoogverheven Fallus / Dionysus' drinkebroer. / Elke nacht vrij jij met alles, / jongens, vrouwen, maagd en hoer’. En deze vlotte verzen wijken niet eens erg van het Grieks af: in de eerste twee verzen is enkel ‘hoogverheven’ toegevoegd, en in de volgende twee zegt de brontekst dat Fallus 's nachts rondzwerft, een echtbreker en een pederast is.

[Jef Ector]

Athenaeum-Polak & Van Gennep, 230 p., 1380 F

ISBN 90-253-0202-5

Vlaams theaterjaarboek 1994-95, 1995-96
790.2 / Theater; Vlaanderen

Het Vlaams theaterjaarboek bestaat sinds de jaren '60, een initiatief van het Ministerie van Cultuur. Het zou jaarlijks een inventaris opmaken van toneel, muziektheater, dans, televisie- en luisterspelen in Vlaanderen. Dat dit een dubbelnummer geworden is over de seizoenen 1994-'95 en 1995-'96, is ten eerste een gevolg van een falend subsidiebeleid van het Ministerie van Cultuur, dat zijn eigen initiatieven niet langer financiert, én van de onverdroten ijver van de redactie om een gewaardeerd werkinstrument voor de sector in leven te houden en de leemte, die er wegens financiële perikelen gevallen was, op te vullen.

Aflevering 29/30 focust eerst in vier bijdragen op een aantal aspecten uit de theaterwereld: Johan Thieleman kijkt terug op het seizoen '95-'96: Stefaan de Ruyck van de Blauwe Maandag Compagnie geeft zijn appreciatie van drie en een half jaar cultuurbeleid door Hugo Weckx met in het bijzonder het decreet op de podiumkunsten: theatermaker Ivo van Hove en het Kortrijks theater Antigone zijn de onderwerpen van resp. Luk van den Dries en Roger Arteel. In de rubriek ‘In memoriam’ de overlijdens van '94 tot '96 en een portret van Lea Daan (1906-1995), Ivonne Lex (1926-1996) en Rudi van Vlaanderen (1930-1994). Na de theaterprijzen een inventaris van de theater- en dansproducties (per gezelschap, met de volledige cast en het aantal voorstellingen), de buitenlandse voorstellingen en festivals van de twee seizoenen. Tot slot een uitgebreide adressenlijst van gezelschappen, zalen en festivals en een index op producties, gezelschappen en personen.

[Jen de Groeve]

Vlaams Theater Instituut, 291 p., ill., 1200 F

ISBN 90-74351-07-7

Willem Jan Otten
De nacht van de pauw

De nacht van de pauw gaat over een groep mensen die niet anders kunnen dan leven in een verleden dat ze eigenlijk liever zouden vergeten. Een script lezen, is altijd wel een beetje gevaarlijk, omdat er buiten de dialogen zeer weinig info wordt gegeven over de buitenwereld. Toch vormt dit hier geen probleem; de dialogen zijn ijzersterk geschreven en de personages staan werkelijk als een diep gewortelde boom.

[p. 33]

Je maakt in de loop van enkele bedrijven kennis met Carl en Laura, een paar tussen wie niet alleen een gigantisch leeftijdsverschil woekert, maar die ook uit twee heel verschillende verledens komen. Carl had bij zijn eerste vrouw Emma een zoontje, Tim, die zelfmoord pleegde na van zijn dronken vader gehoord te hebben dat hij eigenlijk nooit gewild was. Nu, meer dan 20 jaar later, vindt Carl een brief in de bus met daarop de simpele woorden ‘Voor papa’. De brief lijkt geschreven door zijn zoon, maar werd nooit geadresseerd of gefrankeerd. De verrassing is voor Carl dan ook maar klein als een uurtje later Emma een ‘fantoom uit het verleden’ voor de deur staat met haar blinde, nieuwe vriendin. Vanaf dan worden alle karakters meegesleept in een achtbaan doorheen het verleden: Emma kan nog steeds niet aanvaarden dat haar zoon zich zonder enige uitleg zomaar het leven benam en zint op wraak; Carl probeert, uitgaande van de leuze ‘dood is dood’, het verleden achter zich te zetten, maar slaagt er niet in; Laura, de link naar het nieuwe heden; en het blinde meisje, de enige die alles echt ‘ziet’ zoals het is.

Dat De nacht van de pauw over de ban van het verleden handelt, wordt nog duidelijker als je twee randpersonages in het achterhoofd houdt. Eerst is er Carls oude Alzheimer-moeder, die zo in het verleden verstrikt is dat ze niet over de dood van haar man heenkan (speciaal is dat we haar nooit te zien, maar slechts op een geluidsband te horen krijgen). Ook is er Leopold, de vader van Laura. Hij vormt op zijn eentje de rest van de maatschappij: hij praat steeds over zijn overleden vrouw, maar zonder haar echt te herinneren, en leeft in een heden zonder echte moraliteit (een beetje als de karakters in films als ‘The doom generation’ en ‘Nowhere’ van regisseur Arakki). Een toneelstuk met de vinger niet alleen op de pols van het verleden maar ook van het heden.

[David Dubié]

International Theatre and Film Books, 101 p., 250 F

ISBN 90-6403-495-8

[Ten oorlog]

Naar verluidt wou regisseur Luk Perceval van de Blauwe Maandag Compagnie het stuk Richard III programmeren en kwam hij tot de vaststelling dat dit stuk, dat midden in de Rozenoorlog gesitueerd is, beter te begrijpen zou zijn door ook meteen de hele voorgeschiedenis te spelen. Vandaar de idee om een achttal koningsdrama's samen te nemen en te laten bewerken tot drie avondvullende stukken (die door het gezelschap bijwijlen in één trek tijdens een marathonvoorstelling werden gespeeld). De Blauwe Maandag Compagnie heeft aan dit project langer dan een jaar gewerkt en gerepeteerd, en de voorstelling is beslist indrukwekkend. Voor mij blijft het echter een open vraag, of de kwaliteit van de voorstelling ook te danken is aan de kwaliteit van de bewerking.

Persoonlijk ben ik niet zo'n liefhebber van Shakespeare's Rozenoorlog-drama's (met een uitzondering van Richard III). Net als zovele oorlogsfilms zijn ze voor mij te chaotisch, te anekdotisch, te rommelig. En in de vele voorbesprekingen en interviews met de bewerkers Tom Lanoye en Luk Perceval lees ik dat het o.m. de opzet van de bewerking was om deze stukken doorzichtiger, duidelijker te maken. Ik vrees dat dit slechts gedeeltelijk geslaagd is.

Het eerste deel van het eerste boekdeel, ‘In de naam van de vader en de zoon’, is gebaseerd op Shakespeare's Richard III en de twee Hendrik IV-stukken. Tijdens het repetitieproces besloot men om ook het eerste gedeelte van de tweede aflevering, gebaseerd op Hendrik V, bij de eerste aflevering te voegen. Nu behoren deze vier koningsdrama's tot Shakespeare's betere van dit genre en heb ik helaas niet de indruk dat ze door de bewerking duidelijker zijn geworden. De familierelaties blijven een puzzel, de intriges schematisch. En de figuur van Falstaff, bij Shakespeare een volkse lolbroek met inderdaad vaak een soort vulgaire humor, wordt getransformeerd tot een soort travestierol met een goedkope, studentikoze humor. Ik prefereer de eerste, die misschien wel even vulgair, maar toch authentieker is.

Het tweede boekdeel heet ‘Zie de dienstmaagd des heren’. Het tweede gedeelte ervan werd als ‘Margaretha di Napoli’ gespeeld en is gebaseerd op de drie Hendrik VI-stukken, meteen de eerste drie stukken die Shakespeare als toneelauteur geproduceerd heeft. Zij werden door Shakespeare nog onhandig gestructureerd, geven een rommelige indruk, en stellen ook op het gebied van karaktertekening niet zo bijster veel voor. Hier hebben de bewerkers wél een behoorlijk resultaat behaald. ‘Margaretha di Napoli’ vind ik inderdaad beter dan Shakespeare's originelen. Het is gebald, brengt op een duidelijke en boeiende manier de rivaliteit tussen de verwante (politieke) families in beeld, en maakt van koningin Margaretha een intrigerende, demonische persoonlijkheid.

Het derde boekdeel ‘En verlos ons van het kwade’ omvat de laatste episode van Shakespeare's Hendrik VI en de bloedige geschiedenis van Richard III. Dit deel stelt teleur. Ik heb de indruk dat de auteurs van ‘Risjaar modderfokker den derde’ iets hebben willen verbeteren dat niet zo makkelijk te verbeteren is. Ook heb ik het moeilijk met de taal. Tom Lanoye heeft naar eigen zeggen bewust het eerste deel in een archaïsche taal geschreven, het tweede deel in een moderne taal en het derde deel in een artificieel jargon, dat opgebouwd is uit o.m. modern Vlaams en een Engels klinkend samenraapsel van wat volgens hem in ons collectief geheugen zit, zoals Amerikaanse rocksongs, soapseries, enz. In het begin heeft dit procédé een hilarische uitwerking, maar al spoedig wordt al dat ‘gemodderfokking klote’ wat hinderlijk, flauw, en zelfs vervelend. Bij Shakespeare is Richard III een niets of niemand ontziende machtsgeile politicus, die echter niet als een lafaard maar als een moedig man ten onder gaat. Bij Lanoye-Perceval is hij een superschurk, die verwatert tot een lallende café-filosoof. Ten oorlog is als geheel beslist imponerend, maar heeft naast een aantal sterke, ook vele zwakke punten. Wellicht hebben Lanoye en Perceval met hun ambitieuze opzet net iets te hoog gegrepen. En dan bedoel ik uiteraard: met hun herschrijven van Shakespeare. Dat de voorstelling toch een boeiende belevenis werd, is veeleer te danken aan de regie en de acteursprestaties dan aan deze tekst. [Toon Brouwers]

W. Shakespeare, L. Perceval, T. Lanoye (bew)

Ten oorlog

Prometheus, 3 dln., 900 F

ISBN 90-5333-622-2