Leesgoed. Jaargang 15

Beluisterd en bekeken

Cultuur voor kinderen op tv

Op 25 november vond het vierde en voorlopig laatste Kinderkast-symposium plaats, in het ‘stadskasteel’ Oudaen in Utrecht. De Kinderkast-symposia waren bedoeld voor makers van kindertelevisieprogramma's, en de organisatie (Stichting voor het Kind) hoopte daarmee, en met het instellen van een tweejaarlijkse Kinderkast-prijs, de kwaliteit van het aanbod op de Nederlandse televisienetten te vergroten. De prijs blijft, maar de organisatie vindt dat de symposia niet aan hun doel voldoen.

Dit laatste symposium maakte ook duidelijk waardoor niet: van alle deelnemers waren er slechts zeer weinigen die enige invloed op de programmasamenstelling van omroepen hebben. Er waren er meer die althans iets konden vertellen over de beweegredenen van omroepen om hun aanbod voor kinderen zo en niet anders samen te stellen, en wat ze vertelden stemt niet echt hoopvol.

De deelnemers zagen zich voorzien van een mooie map, waarin zich naast het programma voor de dag ook artikelen en lange citaten bevonden van een criticus (Bregje Boonstra), een beleidsmaker (L.C. Brinkman), een kunstmens (Lily van Ginniken, Openbaar Kunstbezit), nog een kunstmens (Eric Beenker, educatieve dienst Boymans-van Beuningen), en interviews met een auteur (Karel Eykman) en twee programmamakers (Burny Bos en Willem van der Pol, antipolen van VPRO en TROS).

Eerste lezing die dag was van televisiecriticus (De Groene) Walter van der Kooi. Dat was meteen raak. De televisie is, aldus Walter, een van de invloedrijkste ‘socialisators’ van het kind geworden, en niet alleen van het kind, ook van de grote mensen in die geïsoleerde eilandjes die wij gezinnen noemen. Er wordt steeds meer tv gekeken, en een klein onderzoekje toonde bovendien aan dat kinderen zeer vaak naar programma's kijken die wij helemaal niet als kinderprogramma betitelen. Kleuters kijken al naar A-team. Met andere woorden: waarover praten we eigenlijk. Nu was er in de oude omroepwet nog een artikel dat voorschreef dat voor kinderen minder geschikte uitzendingen (waaronder dus kennelijk niet A-team valt) op tijden plaats vonden waarop de meeste kinderen niet meer kijken. De nieuwe omroepwet, althans het voorstel daartoe, kent zo'n artikel niet meer. Er was, aldus Walter van der Kooi, een wet voor nodig om kinderen uit de fabriek te halen. Er is een wet die voorschrijft dat kinderen onderwijs ontvangen. Dus waarom is er geen wet die voorschrijft dat kinderen behoorlijke televisieprogramma's krijgen voorgeschoteld? En zo lanceerde Walter een voorstel dat een fraai onderwerp van discussie bleek: wettelijke maatregelen om de kwaliteit van televisie te bewaken.

De tweede lezing, door bleek een uiteenzetting over de mogelijkheden programma's voor kinderen te laten sponsoren, naar aanleiding van een onderzoek door het bureau Van Dooren & Doornbos of dat mogelijk zou zijn. Dat berustte natuurlijk op de veronderstelling dat alle televisiemakers over leuke programma's meteen zouden roepen dat ze wel willen, maar geen geld enzovoort. Verrassend genoeg bleek uit de discussie dat geld toch niet het grootste probleem is. Dan was er nog een mooi, satirisch videoprogramma, van het NOS-Opleidingeninstituut, over een verzonnen omroep waarin een heel erg degelijk kinderkunstprogrammavoorstel verworpen werd ten gunste van een snel maar rommelig programma van een particuliere firma. Men was geamuseerd, maar wees er op dat particuliere bedrijven lang niet altijd rommel leveren; daar lag geen probleem, het probleem lag bij de omroepen zelf.

's Middags waren er zes werkgroepen waarin gepraat werd over de mogelijkheden bepaalde soorten kunst per televisie aan kinderen voor te schotelen, of (dat was niet helemaal duidelijk) televisiemakers iets te laten leren van andere soorten kunst. Daarna kwam men weer samen, en brachten de werkgroepvoorzitters verslag uit, en dat leverde een tamelijk levendige slotdiscussie op. De dagvoorzitter, Cees van Ede, had daarin zelf een behoorlijk aandeel, al was het maar door de discussies op behendige wijze aan te zwengelen. Maar er kwam niet zoiets als een slotsom, of het was er een die zo voor de hand lag dat een studiedag daarvoor inderdaad niet nodig was. Omroepen laten zich in het algemeen leiden door de kijkcijfers, en kinderen tellen daarbij, omdat ze geen lid kunnen zijn, nauwelijks mee. Daarom is er voor kinderprogramma's in het algemeen weinig budget en aandacht. Uitzondering (maar dat geldt voor meer omroepzaken) is op dit moment de VPRO, welks kindertelevisiechef Burny Bos uiteraard prominent aanwezig was en voor levendige momenten in de discussie zorgde. Sponsoring zal weinig verandering brengen, want ook daarmee worden kinderen niet lid. Wel was er even aandacht voor het nieuwste verschijnsel in televisieland: een commercieel kanaal speciaal voor kinderen, The Children's Channel. De aanwezige vertegenwoordiger hiervan, Jan Zwerus, was natuurlijk de aangewezen tegenspeler van Walter van der Kooi, om te verklaren dat overheidsmaatregelen uit den boze waren, en dat sponsoring of abonneetelevisie (zoals

[p. 42]

in zijn geval) nog niet betekende dat er louter rotzooi voor kinderen gemaakt zou worden. Er was, zo stelde hij, wel degelijk een markt voor goede programma's. Wat dat is, een goed programma, daarover werd deze dag niet erg systematisch gesproken; Cees van Ede waarschuwde al meteen voor dergelijke discussies om niet terecht te komen ‘in peilloos diepe valkuilen waarin de discussie nog lang blijft nagalmen’. Maar in de bijgeleverde map werd er wel over geschreven. Aangezien deze artikelen samen met de lezingen en werkgroepverslagen nog gepubliceerd zullen worden, wacht ons dus nog enig boeiend leesgoed.

- Herman Verschuren

Bienále Ilustrácií Bratislava

Het was september dit jaar de elfde maal dat in Tsjechoslowakije de Bienále Illustrácií Bratislava werd gehouden. Zij heeft nu een historie van 20 jaar achter de rug. Men zou zich dus kunnen afvragen hoe de toekomstige tentoonstellingen van de BIB eruit zullen gaan zien.

Een van de steeds terugkerende vragen betreft de criteria die de internationale jury zou moeten aanleggen. Men kan niet volstaan met exposeren; de confrontatie alleen met diversiteit naar land van herkomst, vormen en technieken is niet genoeg. Een gerichte en actieve opstelling, ook en vooral waar het de jurywerkzaamheden betreft, is nodig om de ontwikkeling en waardering van de illustratie voor kinderen te stimuleren. Het voorwoord van de catalogus 1987 spreekt zelfs van ‘provoceren’. De regelmatige bezoeker van de BIB, die geen wortels in het Oostblok heeft, legt dat provoceren wellicht anders uit dan bedoeld, want ware vernieuwing brak ook weer in 1987 niet door.

Noch de inzending door onafhankelijke organisatoren uit de deelnemende landen zelf, noch een internationaal forum van juryleden vormen op zich een garantie voor een kwalitatieve confrontatie. Tijdens de uitvoerende vergadering was het dit keer het Westduitse jurylid Jens Thiele die naar een vooropgezette invulling van criteria vroeg. Hierin werd hij o.a. gesteund door mede-jurylid Janine Despinette (Frankrijk). Er zijn meer jonge juryleden geweest die de kwaliteit van het te beoordelen werk duidelijker omschreven willen zien en mede daarom aandringen op nieuwe procedures.

Gouden Appel 1987: Jirí Behounek, voor Jewish tales.

Misschien zal dat in de toekomst betekenen: minder traditie, meer oorspronkelijkheid en minder folklore en wat meer realisme.

Deelname

Wat de deelname betreft blijft de BIB een groeiend succes. Er namen 325 illustratoren uit 50 landen deel, die gezamenlijk goed waren voor 2560 prenten en prentjes. Nieuwkomers kwamen weer uit de ‘developing’ hoek, met name uit Ecuador, Cyprus, Kuwait en Sri Lanka.

Vanzelfsprekend werd de BIB geplaatst in een breder kader: de gebruikelijke Bienale of Animated Film, en een symposium met als thema ‘The Child Hero in illustrations of books for Children and Young People’. Een bijzonder programmapunt was de formele opening van BIBIANA, een centrum dat onderdak biedt aan de organisatie van de Bienále, aan tentoonstellingsruimtes en aan de BIB-bibliotheek. Het mooi gerestaureerde herenhuis aan de oever van de Donau startte zijn activiteiten als ‘galerie’ met een drietal exposities: ‘10 Grand Prix BIB’ (werk van de eerste 10 Grand Prix-winnaars), ‘Illustraties bij Slowaakse volksverhalen’, en ‘Jürgen Spohn and Graphic Art for Children’. De eerste twee exposities boden de BIB-routiné's niets nieuws, maar dat was waarschijnlijk ook niet de bedoeling.

Jürgen Spohn, winnaar van de Gouden Appel 1969 en professor aan de afdeling Grafische Kunst en Vormgeving aan de Hochschule für Bildende Kunsten in Berlijn, was wel een openbaring. Zijn werk is onconventioneel, vernieuwend en wil meer zijn dan illustratie alleen. Zijn grafische werk voor kinderen strekt zich dus ook uit tot posters en andere materialen. Aardig was dat deze expositie was uitgebreid met werk van Spohn's leerlingen. Net als het werk van Spohn werden deze originelen gekenmerkt door speelsheid en humor. Kleur en humor, die verfrissend werkten op een warme september-zondag toen vier volwassenen grinnikend enige Bienále-landerigheid van zich konden afschudden.

Wat er te zien was

De Bienále was wat soberder aangegeven dan die van 1985. Op sommige plekken in de stad stonden nog een paar kleurig beschilderde en van spiegels voorziene spaanplaat beeldhouwwerken die naar de Bienále verwezen. De beklemmende sfeer, het gevoel wat je daar soms krijgt, van hier worden mensen onderdrukt, was iets minder.

Minder gezamenlijke Russische en Tsjechoslowaakse vlaggen, in etalages en langs wegen, méér spullen in de winkels en op straat vrolijker kijkende mensen. Met enige moeite waren er zelfs Engelse, Oostenrijkse en Westduitse kranten te krijgen. Deze waren wèl 10-14 dagen oud. De illustraties stonden deze keer zo opgesteld dat ze in de eerste plaats goed door kleine kinderen gezien konden worden. Eerst een schuine plank, vlak boven de grond, met tentoongestelde illustraties en daarboven een verticale opstelling.

Plaquette 1987: Jurij Vascenko, illustratie in een uitgave van Alice in Wonderland.

Hoewel volwassenen en kinderen eerbiedig fluisterend rondwaarden, hadden peuters daar geen last van. Sommigen gaven enthousiast alles wat ze mooi vonden een ferme pets.

Ook brachten er kinderen een zelfstandig bezoek aan de tentoonstelling. Deze zal je dan vaak lang en aandachtig naar één bepaalde illustratie kijken.

Vooral veel belangstelling van kinderen ondervonden de illustraties van Dieter en Ingrid Schubert bij Monkie en Platvoetje. Lena Lena van Harriët van Reek kreeg juist veel aandacht van de volwassenen. Omdat ze naast elkaar tentoongesteld stonden, leverde dit nog wel eens heen en weer getrek tussen ouders en kinderen op. De Grote Prijswinnaar van dit jaar is een Fin, Taina Hannu met Herra Kunningas. Het boek is zojuist in een wat tuttige vertaling verschenen bij Lemniscaat, onder de titel De koning zonder koninkrijk. Het blinkt uit door een transparant kleurgebruik. Hannu is heel goed in het suggereren van lichtinval, lucht en water. De houterige figuurtjes, daarin geplaatst, doen voornamelijk afbreuk aan het geheel.

De boeken waar de illustraties bijhoren lagen per land in aparte vitrines. Op de Frankfurter Buchmesse lag het boek van Hannu op de tentoonstelling van de Stiftung Buchkunst in de Westduitse en in de Finse uitgave ter inzage. De Finse uitgave was het beste verzorgd, qua typografie en vormgeving. De Nederlandse uitgave is nog weer minder dan de Duitse.

Overal ter wereld worden Grimm, Ander-

[p. 43]

sen, Defoe en Carroll als inspiratiebron voor kinderboekillustraties gebruikt. Dit levert veel naäperij, gefantaseer en gefladder op. Goede realistische illustraties blijken dan ook bijna onvindbaar. Realisme wordt te vaak bedolven onder karikaturale accenten, leukigheidjes of idealiseringen. De Poolse illustraties op de tentoonstelling gingen vooral gebukt onder onderdrukking en beklemming, of geforceerde zestiger jaren trucages.

Diverse illustratoren verwerkten letters en cijfers in hun tekeningen. De Poolse tekenaar Wieslaw Rosocha deed dat onheilspellend en plastisch in Sekrety Slow.

Collages doen steeds meer opgang. Nogal eens zijn het dan ingekleurde of verknipte foto's. De pure foto schijnt nog steeds niet onder de illustraties gerekend te mogen worden.

Naast kuikentjes, varkentjes, beren, slangen, olifanten en krokodillen, maakte deze keer vooral de kat zijn internationale entree.

En behalve de blote zeemeermin of het artistieke voluptueuze tuinbeeld werden af en toe piemeltjes afgebeeld. Ze waren niet meer consequent aan het oog onttrokken door toevallig passerende boomtakken, slimme beenstanden of ingenieus neerhangende tafelkleden. Bij de Nederlandse inzendingen viel Wilfreda de Nie in positieve zin op. Haar stempelachtige zwartwit illustraties zijn in werkelijkheid vele malen groter dan afgedrukt in Dit verhaal gaat over een hond. Binnen het geheel van de tentoonstelling sprongen ze er duidelijk uit: origineel en dynamisch. Lydia Postma imponeerde niet meer. Er zijn te veel illustratoren van diverse landen die op haar manier werken en dat beter doen. Nòg twee tentoonstellingen tijdens de Biennale. Robert Ingpen, uit Australië, de winnaar van de H.C. Andersenprijs 1986, en Frederic Clement, de Grote Prijswinnaar van de Biennale 1985. Clement is gespecialiseerd in het weergeven van kleine dingetjes, zoals brokjes ijs, stukjes glas, steentjes, eieren en dat op superrealistische wijze. De atmosfeer van de tekeningen ligt buiten de werkelijkheid en de eigenlijke onderwerpen bij hem zijn verandering, stilstand en beweging. Het onmogelijke wordt mogelijk, vuur verandert in woestijn en deze verandert weer in een rode krop sla. 't Is allemaal zeer mystiek en enigszins ijdeltuiterig. Deze illustrator lijkt wat betoverd door eigen kunnen. Zijn boeken zijn meestal verschrikkelijk duur en in beperkte oplagen uitgegeven.

De meest opmerkelijke, punkachtige illustraties, zoals van Fam Ekman uit Noorwegen en Marta Balaguer uit Spanje, hebben net als de schilders voor grote mensen, ‘de nieuwe wilden’, hun bijna identieke en nogal eens betere voorgangers in de jaren '20, '30 en '50.

De persoonlijke voorkeur moet tot slot nog even genoemd worden.

1.	Horst Eckert (Janosch) uit West-Duitsland kreeg een plakette voor De oude man en de beer, een sober en somber boek, in de kleuren bruin, zwart en blauw.
2.	Gisela Neumann uit de DDR geeft in Tohuwabohu van Walter Petri op prettigvenijnige wijze kleur en vorm aan veel rampzaligs uit het dagelijks leven.
3.	Eva Gaal uit Hongarije kreeg een plakette voor haar illustraties bij een muziekverhaal voor jonge kinderen. Haar manier van werken doet denken aan Monica Laimgruber. Gaal geeft met muzikale illustraties aan wat geluid teweeg brengt. Carle heeft dit al eerder geprobeerd. Gaal kan het.

- Joke Thiel en Francien Braaksma

Grand Prix 1987: Hanno Taina, voor Herra Kuningas (De koning zonder koninkrijk).

Over lezen

Op 18 november 1987 vergaderde de sectie jeugdbibliotheekwerk van het NBLC. Na het huishoudelijk deel was er een middagprogramma over lezen. Tijdens dat huishoudelijk deel hadden de Amsterdamse taaldrukkers Roos Hoogendoorn en Henk van Faassen in de hal een tentoonstelling over taaldrukken opgebouwd, en zij legden na het huishoudelijk deel uit wat taaldrukken inhoudt. Ik kan daarover heel kort zijn, want er bestaat sinds kort een boek (waaraan onder meer beide sprekers hebben meegewerkt) dat heel duidelijk maakt wat taaldrukken is, Taaldrukken, meer dan zeggen en schrijven (Bekadidact). Het voornaamste idee van in ieder geval de Amsterdamse Taaldrukwerkplaats is mensen de mogelijkheid bieden, zoals ze het zelf zeiden, ‘gebruik te maken van het in de Grondwet vastgelegde recht op vrijheid van meningsuiting en drukpers’. Helpen mensen hun gedachten te uiten, en die minstens zo waardevol te vinden als de gedachten die door krant en boek worden weergegeven. Tegengaan dat er een tweedeling ontstaat van taalproducenten en -consumenten. Dat is een wijdse doelstelling. In de praktijk is taaldrukken een effectief middel in het taalen leesonderwijs voor zowel kinderen als grote mensen.

Els Schellekens, pabo-docent, vertelde hierna iets over leren lezen: een beetje (voor veel aanwezigen waarschijnlijk al bekende) theorie, en kritiek op de meest gangbare leesmethode in het basisonderwijs, Veilig leren lezen: door de zinloosheid van de daarin gebruikte zinnetjes en woorden ontneemt die kinderen het idee dat wat je leest ook iets te betekenen moet hebben. Zij pleitte ervoor kinderen te leren lezen met hun eigen woorden, en kwam zo terecht bij de natuurmethode, wat keurig aansloot bij het betoog van de taaldrukkers. Erg onderbouwd was haar betoog overigens niet; ze moest het hebben van de vanzelfsprekendheid van de uitgangsstelling: natuurlijk moet dat wat je leest iets te betekenen hebben, dat geldt voor grote mensen net zo goed als voor kinderen. Enig verband tussen de beroemde 7 % functionele analfabeetjes en de rariteit van zinnetjes in leesmethodes (‘Miep wipt en Kees wipt’, enz.) is vooralsnog niet aangetoond, zij het denkbaar. En de voorstanders van de natuurmethode hebben evenmin nog eigen antwoorden bedacht op de vraag hoe je zo snel mogelijk in de gaten krijgt of en waarmee kinderen moeite hebben. Wat niet is kan komen; maar voorlopig worden daarvoor toch vaak weer de testjes van de methode uit de kast gehaald, gaf Els Schellekens toe.

Karel Eykman vertelde tot slot wat hij belangrijk vond aan zijn bezoeken aan scholen: de mythe wegnemen dat een schrijver een heel bijzonder persoon is, de kinderen het idee bijbrengen dat een verhaal maken een vak is, net als timmeren. Literatuur en vertellen hebben voor kinderen veel meer met elkaar te maken dan voor grote mensen. Voor kinderen is lezen nog een soort ‘luisteren op papier’, en zij zijn ook sneller geneigd vragen te stellen en met hun eigen verhalen te komen. Wat Karel Eykman vertelde zal op de een of andere manier terecht komen in een special over kinderliteratuur van Jeugd en samenleving, die nog moet verschijnen.

- Herman Verschuren