Levende Talen. Jaargang 1936

‘Standaard-Nederlands.’

Nu de spellingstorm heeft uitgewoed - laten we hopen voor geruime tijd - getuigt het opnieuw van de verhevigde belangstelling in het heil onzer Moedertaal, dat een zo voornaam onderdeel der taalhygiëne zich aan ons opdringt als: de uitspraak van het Nederlands.

Het is gelukkig te verwachten, dat niet hele volkstammen zich zullen werpen op dit gebied. De wetenschappelijke en technische moeilijkheden van het vraagstuk zullen dat reeds automatisch verhinderen. En 't is ook voor een rustige oplossing alleszins aanbevelenswaardig, dat het grote publiek er slechts voor zo ver bij betrokken wordt, als noodzakelijk of nuttig is in verband met belangstelling voor de taal in het algemeen, en met de gunstige opname der te bereiken resultaten.

Trouwens: onder vakmensen zal er nog verschil van inzicht genoeg blijken te bestaan! Zodat het slechts aan te raden kan zijn zo min mogelijk vertroebelende elementen te laten indringen. De zaak is nog jong: er is dus nog alles te verwachten.

Daarom wilde ik enkele opmerkingen omtrent dit onderwerp maken. Ze zijn wel niet zo bijster nieuw - ik heb, eerlijk gezegd, nog niets nieuws gehoord in dezen, of gelezen, tenzij het feit van de oprichting der betreffende commissie, met haar

[p. 220]

langademige, maar pijnlijk secure naam. Maar wie zal het een leraar kwalijk nemen, dat hij enig heil verwacht van herhaling?

Van iemand die zelf dialect-spreker en -schrijver en -bewonderaar is, die les geeft aan 'n school, bevolkt door ongeveer 90% eveneens-dialectsprekers, ligt het voor de hand, dat hij met bizondere belangstelling alles volgt wat aangaat de verhouding tussen algemeen-beschaafd en dialect. Ook dit onderdeel, de uitspraak, is er dan een van voortdurende zorg. Want in de hogere klassen, die de leerlingen juist bereiken op een leeftijd, dat ze hun gemetamorphoseerd stemorgaan opnieuw(?) moeten leren overmeesteren, juist op een leeftijd, dat bij de allermeesten een zekere schroom om zich geheel te uiten het allersterkst is, laat de beschikbare tijd niet toe, zich met de zo zeer vereiste zorg te wijden aan een beschaafde uitspraak. Uit deze opmerking volgt:

1^o. dat ik voor het onderwijs in het Nederlands onder de boven geschetste omstandigheden helemaal niet overtuigd ben van het afdoende der oplossing door Nolst Trenité gegeven van zijn opgezette lettertegenstelling: G.T.G.K.-G.L.T.C. (Levende Talen no. 88, blz. 107).

2^o. dat ik, evenals Straus en Guittart, overtuigd ben van het bestaan van meer dan één mogelijkheid om beschaafd Nederlands te spreken, voor wat de klanken betreft in dit geval: wie zou dit ook nog durven betwisten?

3^o. dat ik, nu weer mèt Nolst Trenité, een verzorgde uitspraak een zeer belangrijk resultaat acht van ons onderwijs.

Over het eerste punt zwijgen we voorlopig verder. Voor het derde punt vindt men een kernachtige argumentatie in het aangeduide artikel van den genoemden medestander in no. 88. Blijft over: het tweede punt.

Er was eens een examinator voor de acte Nederlands M.O., die als eis stelde voor 'n toelaatbare uitspraak, dat hij niet mocht kunnen onderscheiden uit het gesprokene, van welk deel onzes lieven vaderlands de examinandus geboortig of afkomstig was. Het onwetenschappelijke, het occasionele, het onmogelijke van een dergelijke eis springt onmiddellijk in het oog. Het resultaat was er dan ook naar. Wanneer een candidaat immers eigenaardigheden uit zijn eigen dialect wilde wegwerken, moesten de vervangers toch ergens anders vandaan gehaald worden, omdat de uit te spreken klanken nu eenmaal ergens vandaan

[p. 221]

moeten komen. Want dit zal toch wel niet voor betwisting vatbaar zijn: dat de klanken (om ons daarbij nu maar te bepalen) van het beschaafde omgangsnederlands toch ergens binnen onze taalgrenzen te vinden moeten zijn. De theoretische individuële verschillen kunnen we zonder schade voor onze redenering verwaarlozen. In welke verhouding en vermenging de samenstellende delen tot een geheel groeien, is een afzonderlijk vraagstuk. - De uiterste consequentie van deze handelwijze demonstreert duidelijk b.v. de Limburger, die uit deftigheidsoverwegingen of diergelijke, zijn Nederlands kwistig doorsprenkelt met Haagse hebbelijkheden op vocaal- of consonantisch gebied. Iets wat heus voorkomt.

Aan de andere kant meende de bewuste examinator aan iemand, die van zijn voorvaderen een Friese eigennaam geërfd had, te kunnen horen, dat hij van Friesland afkomstig was, ofschoon zijn kennis in dezen zich slechts uitstrekte over luttele losse woorden, ofschoon zijn mond nooit een gebenedijde samenhangende Friese zin had ten gehore gebracht, en de schuchter geuite losse woorden met de grootst mogelijke waarschijnlijkheid gruwelijk geradbraakt had. Deze vergissing dankte, vermoed ik, haar ontstaan aan het simpele feit, dat genoemde iemand alleen maar gewoon probeerde beschaafd Nederlands te spreken, met wering van zo veel doenlijk alle de zelf gestelde grenzen van toelaatbaarheid te buiten gaande dialectische afwijkingen, vooral in zinsmelodie. En zo werkte overheersend de suggestie van een eigennaam.

Toch vond een andere examinator, meer taalkundig geschoold, zonder missen de overblijfselen der limburgismen in lees- en spreektoon: wat hij, dat moet tot zijn eer gezegd worden, in 't geheel niet erg vond niet alleen, maar onder bepaalde omstandigheden zelfs wenselijk of aanbevelenswaardig.

Daarmee zitten we dan midden in het vraagstuk. Wie zullen de deskundigen zijn, die de leiding nemen bij het opstellen van de taak, het bepalen van de werkwijze, de beoordeling van middelen en resultaten? Al is er dan reeds een commissie ingesteld, of liever: opgericht, het kan niet anders dan bezinnend werken, enkele factoren tot samenstelling nog even nader te bekijken.

1. Deskundigen zijn in dit geval zeker niet alleen de neerlandici ex professo. Deze zijn zeker de mensen der theorie,

[p. 222]

en als zodanig onmisbaar, en tevens gedeeltelijk der praktijk, hetgeen hun bij dit werk slechts ten goede kan komen. Maar juist in dit laatste punt kunnen zij de steun van, voor dit gebied, nagenoeg uitsluitend praktijkmensen niet ontberen. Ik meen toneelspelers, allen die zich zeggen en spreken of zingen als hoofdtaak in hun leven gesteld hebben. Deze zullen allicht de klemtoon te veel leggen op het spreken als uiting van schoonheid, waarom ook mensen van meer alledaagse praktijk een woordje moeten kunnen meespreken. (Ik vermoed dat, al werkende, het aantal noodzakelijke gramofoonplaten groter zal worden dan men oorspronkelijk heeft gedacht!). Phonetici en aanverwante collega's zullen ongetwijfeld het zwaartepunt ook verplaatst willen zien naar de theoretische kant. - Als symptoom kan genoemd worden de uiting van Nolst Trenité (nr. 88, blz. 104, midden), waar in een badinerende bespreking van een uitverkoren Nederlandse zin en zijn uitspraak dan toch maar taalverschijnselen worden geofferd aan phonetische kunstenmakerij, of wil u: aan spellinguitspraak, taalverschijnselen, die een wezenlijk bestanddeel uitmaken van een lévende taal. Het zal niet zo radicaal bedoeld zijn (de soep wordt gewoonlijk niet zo heet gegeten als ze wordt opgediend!), maar het staat er dan toch.

2. Men zal zo veel mogelijk ‘richtingen’ in de hiervoor genoemde groepen moeten doen vertegenwoordigen. Richtingen op wetenschappelijk, richtingen ook op practisch gebied. Ik zal me niet wagen aan een kenschetsing van spreek- en zangmethoden, van stemvoering en dictie: de vakmensen zullen daarin veel nuttiger kunnen adviseren. Ook de practijk moet naar alle kanten openstaan: van het huiselijk verkeer over kansel en katheder tot het gebed. - Ik wil maar zeggen: geen hobby's, geen heilige huisjes, geen kliekjes, maar eerlijk en royaal iedere respectabele mening een kans geven.

3. Met bizondere nadruk wil ik er op wijzen, dat een locale groepering niet mag worden over het hoofd gezien. Er zijn gelukkig reeds aanwijzingen dat het niet gebeurd. Daarom kan ik des te gemakkelijker spreken. Want zolang zelfs in vakkringen in vakaangelegenheden: Hollands nog steeds gebruikt wordt voor: Nederlands, is in dit opzicht nog steeds waakzaamheid geboden. Daarbij wordt geenszins gedacht aan kwaadwilligheid of bekrompenheid. 't Is dan ook van mijn

[p. 223]

kant geen chauvinisme, maar de eerlijke overtuiging, dat de ware welvarendheid der Nederlandse taal het allerzekerst gewaarborgd is, wanneer alle Nederlandse dialecten, practischer zal blijken: dialectgroepen, medezeggingschap hebben in de beoordeling van haar algemene gezondheidstoestand, en in de keuze der middelen tot behoud en versterking. De ruiker, die de Nederlandse taal is, zal geuriger en kleuriger zijn, naarmate de variatie der samenstellende bloemen, spruitsels van soortverschillende bodem, groter zal zijn. Natuurlijk met volledige erkenning van alles wat de historie ons heeft geleerd en nagelaten: maar dan ook van àlles. De regenboog der Nederlandse taal zal geen verminkte mogen zijn, op straffe van geen regenboog meer genoemd te kunnen worden.

4. Volledigheidshalve, en met het oog op de toekomst, mogen niet ontbreken de verbindingen met de ‘buitenwereld’. Het onderwijs is al bedacht, eveneens toneel- en zangwereld. Maar dan de radio (misschien wel op de allereerste plaats te noemen!), die door zijn huidige organisatievorm gemakkelijk te bereiken is. De omroepverenigingen hebben hun muzikale adviseurs. Maar hebben ze ook wel hun taal-adviseurs? Het is mogelijk, dat men de urgentie van dit probleem tot nu toe niet heeft ingezien, wat ten slotte best te begrijpen zou zijn. Maar wanneer men nu tot beter inzicht komt, moeten zij ervan overtuigd worden, dat alleen vakmensen een gefundeerd oordeel zullen kunnen uitspreken, en daarmee een zekerheid biedend advies geven. De spellingstrijd kan hier leerzaam ten voorbeeld strekken! De eerste stap tot goed inzicht, wanneer dat nog verkregen moet worden, is: vertegenwoordiging. - We denken verder aan de Koningin der Aarde, en aan de overheid; maar daarover uit te weiden lijkt me niet nodig.

Ik ben er mij van bewust een soort vicieuse cirkel voor te stellen. Er moet immers begonnen worden. Er is reeds begonnen. Daarbij moest een keuze worden gedaan. En het was goed dat er gekozen en begonnen werd. Maar de eigenlijke werkzaamheden moeten nog aanvangen, en daarom kan immers nog alles gebeuren. De commissie moet nog gezag krijgen: officiëel en zo-maar-gezag. Dat laatste vooral zal voor een groot deel afhangen van de definitieve samenstelling.

Tevens staat wel vast, dat een honderd-procents-bevrediging nooit te bereiken zal zijn. Maar veel is reeds gewonnen, wanneer

[p. 224]

men tegenover redelijke critici kan wijzen op goede wil. Het gaat niet aan een commissie te wensen, die op een congres gaat lijken; maar aan de andere kant mag ze ook niet naderen tot een ongenaakbaar regenten-college, waaraan men zich niet anders dan te onderwerpen heeft. Het zou dodelijk jammer zijn, wanneer een zo belangrijke zaak door gemakkelijk te vermijden wrijvingen ook maar in 't minst zou geremd worden in haar vaart. We zijn in Nederland op het gebied van commissoriale vaarten toch al niet zo heel verwend. (Zie de geschiedenis van het Nederlands Woordenboek en van de spellingvereenvoudiging!)

Ik hoop dat duidelijk geworden is, dat deze ontboezeming ontstaan is door dezelfde weerzin tegen dezelfde uiting, die ook voor de vorige schrijvers over dit onderwerp in Levende Talen aanleiding was om in hun vulpen c.q. schrijfmachine te klauteren, en die we zouden kunnen condenseren in het woord: ijken, dat verraderlijk riekt naar exactie, techniek en experimentatie. (Daarom is ook de term: standaard-Nederlands mij geenszins sympathiek! Wat zou men zeggen van: normaal-Nederlands?) ‘Levende Talen’ zal toch wel ten allen tijde op de bres staan voor lévende taal! Vandaar: alle levende factoren in de gezichtskring betrekken, en het leven blijven volgen op de voet.

De leus voor deze actie kan dus nooit zijn: zo moet het!

Ook niet het nog dubbelzinnige: zo is het!

Maar liever, ofschoon nog niet geheel feilloos: zo kan het!

A. TUINSTRA.