Het liedboek van Liisbet Ghoeyuaers

[p. 3]

Het handschrift

Het handschrift, waarvan signatuur en bewaarplaats reeds zijn genoemd, bevat 88 papieren blaadjes, genummerd in modern schrift. Een oude foliëring is niet aanwezig. De oudste bekende eigenares noemde het een ‘leiisenbuecsken’.¹ De oudste aantekening in een catalogus van de Bibliothèque Nationale beschrijft het als volgt: ‘Recueil de prières, de cantiques et de légendes en vers néerlandais. Traduction Néerlandaise du Bref apostolique pour le jubilée de 1600, imprimée à Bruxelles en 1603’.² Huet noemde het in zijn catalogus³ een ‘Recueil de poésies pieuses en l'honneur de la Vierge et de divers Saints’. Hij gaf de incipits van alle teksten en verschillende bijzonderheden betreffende het handschrift. Hij vermeldde ook de beide in het handschrift genoemde eigenaressen.

De folio's 81 tot en met 88 behoren niet tot het eigenlijke handschrift. Ze bevatten de gedrukte vertaling van de apostolische brief die de voorwaarden vaststelde waaronder de jubileeaflaat in 1603 verdiend kon worden. Deze tekst loopt tot fol. 84ro. Daarna volgt nog een begeleidend schrijven van de aartsbisschop van Mechelen. De brieven worden buiten beschouwing gelaten bij het beschrijven van het handschrift. Ze zijn echter onze aandacht waard als de herkomst en de geschiedenis van het handschrift onderzocht worden.

Voor de vervaardiging van het handschrift is alleen papier gebruikt. Het is gebonden in een betrekkelijk modern kartonnen kaftje. Het formaat, gemeten aan de kaft, is 114 × 119 mm en gemeten

1 Liisbet Ghoeyuaers op fol. 22vo.

2 In de catalogus van het Ancien Supplément Français die na 1820 werd opgesteld. Hs. N.A.F. 5510 te Parijs, nr. 3326.

3 Catalogue des Manuscrits Néerlandais de la Bibliothèque Nationale par M. Gédéon Huet. Paris, 1886.

[p. 4]

aan het beschreven gedeelte 93 × 105 mm. De folio's 77 - 78 - 79 - 80 zijn aan de onderkant 4 mm korter dan de voorgaande.

Het handschrift is opgebouwd uit de volgende katernen:

1	fol. 1 - 8
2	fol. 9 - 16
3	fol. 17 - 24
4	fol. 25 - 32
5	fol. 33 - 40
6	fol. 41 - 47
7	fol. 48 - 55
8	fol. 56 - 63
9	fol. 64 - 71
10	fol. 72 - 76
11	fol. 77 - 80

Tussen fol. 45 en 46 is een blaadje weggesneden, waardoor het zesde katern slechts zeven in plaats van acht blaadjes telt. Van het tiende katern zijn de laatste drie folio's verloren gegaan. Het elfde katern bestaat uit vier oorspronkelijk losse folio's. Hiervan is nr. 77 aan nr. 80 en nr. 78 aan nr. 79 gelijmd.

Opvallend is de manier waarop het zevende katern is gevouwen uit een dubbelvel. Uit de verspreiding van de watermerken over de folio's kan men opmaken dat een katern normaal werd gevouwen uit een plano dat eerst in de lengte werd dubbelgevouwen. Het zevende katern wijkt hiervan af. Het is gemaakt uit een dubbelvel dat niet eerst werd opengeslagen, maar onmiddellijk door een horizontale en verticale vouw in vieren werd gevouwen.

Rekening houdend met de besnoeiing van het handschrift bij herbinding kan men schatten dat de plano's waaruit de eerste tien katernen zijn samengesteld, ongeveer 29 × 43 cm groot zijn geweest.¹

Voor de katernen 1 - 2 - 5 - 6 - 7 - 8 - 9 - 10 is papier gebruikt met het watermerk dat Briquet vermeldt onder nr. 1808.² Volgens de door hem gegeven papierbeschrijving kwam dit watermerk voor in vellen van 30 × 43 cm, hetgeen ongeveer overeenkomt met de gegeven schatting. Dit papier zou in onze streken zijn gebruikt

1 Lengte 4 × 93 mm + snijverlies = meer dan 37,2 cm. Breedte 2 × 105 mm + snijverlies = meer dan 21 cm. Custoden zijn op verschillende plaatsen half weggesneden, zodat aan de onderkant van het hs. wel 2 à 3 cm moet zijn weggesneden. Als aan de bovenkant nog 1 à 2 cm is weggesneden, maakt dat een totaal van ongeveer 8 cm op de breedte van een plano. Als aan de zijkant 1 à 2 cm is weggesneden, is op de totale lengte van het vel ongeveer 6 cm verloren gegaan. Men kan de maat van het gebruikte papier dus schatten op ongeveer 29 × 43 cm.

2 C.M. Briquet, Les Filigranes. 2^e Ed. Leipzig, 1923.

[p. 5]

tussen 1470 en 1490.¹ Voor het derde en vierde katern is een papiersoort gebruikt dat als watermerk een gekroond kannetje met kruis heeft. Het is niet duidelijk te determineren doordat er in het handschrift teveel van is weggesneden. Soortgelijke kannetjes geeft Briquet op voor de laatste twee decennia van de vijftiende eeuw. Het watermerk in katern elf, een gotische P met kruis, lijkt het meest op nr. 8671 bij Briquet, hoewel het niet precies te determineren valt. Watermerken die veel overeenkomst ermee vertonen, komen alle voor in papier van de laatste twee decennia van de vijftiende eeuw en het eerste decennium der zestiende.

We mogen uit deze gegevens afleiden dat het handschrift wel vóór 1500 zal zijn geschreven, met uitzondering misschien van het elfde katern.²

De bladspiegel is nergens in kolommen verdeeld. In de eerste vijf katernen en in een deel van het zesde is hij zeer regelmatig: katern 1:91 × 75 mm, katern 2 - 3 - 4: 92 × 68 mm, katern 5 en katern 6 tot en met fol. 45: 92 × 67 mm. Prickings zijn er vrijwel overal nog aanwezig. In iedere bladspiegel staan 19 lijnen.

Op de laatste twee folio's van het zesde katern is de bladspiegel onregelmatig: 46ro 92 × 65 mm. 46vo 92 × 66 mm, 47ro 95 × 66 mm, 47vo 96 × 67 mm. 46ro en 46vo hebben 19 lijnen, 47ro en 47vo hebben er 20. Prickings zijn ook hier aanwezig.

Het zevende katern heeft alleen een bladspiegel met 19 lijnen van respektievelijk 91 × 68 mm en 91 × 69 mm op 48ro en 55vo. De rest van het katern is blanco. Prickings zijn aanwezig.

In het achtste katern zijn de bladspiegels bij een constante breedte van 69 mm voor wat betreft hoogte en aantal lijnen onregelmatig. Er is evenwel een bepaalde overeenkomst tussen de eerste en de tweede helft van het katern.³ Ook hier zijn prickings aanwezig.

1 Don Francisco de Bofarully y Sans, Heraldic Watermarks, Hilversum, 1956, noteerde dat dit watermerk in Frankrijk voorkwam tussen 1494 en 1499 en in een groter formaat in 1487. Lieftinck noemde hs. 323 van de Mij. der Ned. Lett., waarin hetzelfde watermerk wordt aangetroffen, 15de-eeuws.

2 Vgl. voor de betrouwbaarheid van dit soort dateringen G.I. Lieftinck, Codicum in finibus Belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in Bibliotheca Universitatis asservantur. Pars I. Lugduni Batavorum, 1948, pag. VIII.

3 De eerste en tweede helft zijn voor wat de bladspiegels betreft tot op zekere hoogte elkaars spiegelbeeld, hetgeen blijkt uit het volgend schema:

fol.	56r	56v	57r	57v	58r	58v	59r
hoogte	96	95	95	95	92	92	92
lijnen	20	20	20	20	19	19	19

fol.	59v	×	60r	60v	61r
hoogte	95	×	95	91	91
lijnen	20	×	20	19	19

fol.	61v	62r	62v	63r	63v
hoogte	91	95	95	95	91
lijnen	19	20	20	20	19

[p. 6]

In de katernen 9 en 10 meten de bladspiegels 91 × 69 mm, hebben ze 19 lijnen en zijn prickings aanwezig. Alleen op 76vo ontbreekt een bladspiegel.

Katern 11 heeft bladspiegels van 60 × 80 mm en 16 lijnen. Enkele prickings.

De codex is geschreven door verschillende handen. De eerste hand heeft de folio's 1 tot en met 45 beschreven in een goed verzorgde littera textualis. Initialen en paragraaftekens zijn steeds rood. Bij twaalf van de zesentwintig initialen staat een representant. Paragraaftekens zijn zeer onregelmatig geplaatst. Op sommige plaatsen staan nog custoden of restanten ervan.¹

Op folio 46ro vangt een tweede hand aan, eveneens met een goed verzorgde littera textualis. Het is opmerkelijk dat dit samenvalt met het begin van de onregelmatigheden in bladspiegel en liniëring. Deze copiiste liet 48vo tot en met 55vo onbeschreven, maar heeft wel 56ro tot en met 76ro met teksten gevuld. Het valt ook op dat er onregelmatigheden zijn in de rode initialen. Er zijn er vijf die drie en tien die twee regels beslaan. Ze hebben geen representanten. Bij de eerste copiiste besloegen alle initialen twee regels. Ook hier zijn de rode paragraaftekens onregelmatig geplaatst. Slechts éénmaal is er een restant van een custode.² In het achtste, negende en tiende katern staan verschillende correcties. Op 76ro staan in de marge enkele pen- of schrijfoefeningen. Onderaan begint, in een littera notularis, met verwaarlozing van de bladspiegel, een prozatekst die op 76vo wordt vervolgd.

Het elfde katern is weer door een andere hand geschreven, ook in een goed verzorgde littera textualis. Een initiaal op 77ro is met penwerk versierd. Een rode initiaal op 79ro is weer normaal over twee regels geschreven en heeft geen representant. Custoden zijn niet aanwezig, paragraaftekens evenmin.

1 Op: 2vo, 8vo, 10vo, 18vo, 24ro, 24vo, 25ro, 26vo, 32ro, 32vo, 33ro, 34vo.

2 Fol. 73vo.