Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 21

[p. 86]

‘Geen stervling deed ooit zulk een' smak’
Dirk Kuipers en ‘De Historie en het Einde der Luchtbollen (1786)’
Peter Altena

In oktober 1786 verscheen bij de Leidse uitgever W.H. Gryp de bundel Myne Dichtoefeningen van de Dordtse dichter Dirk Kuipers.^1. Een vreemd en tegendraads heerschap, deze Dirk Kuipers. Pieter Breman heeft hem uit het archief getild en hem in al zijn onmaatschappelijkheid geportretteerd.^2. Kuipers' lotgevallen in het beterhuis gunnen hem een bijzondere plaats in het achttiende-eeuwse rijk van intrigerende marginalen. Dwarsheid lijkt een kenmerk van zijn leven en zijn ‘dichtoefening’. Van de inhoud van de verzorgd uitgegeven bundel treft de ‘Boertige beschrijving van zeker verbeterhuis’ als pijnlijk authentiek.^3. Het burleske gedicht geeft een gedetailleerd beeld van de gewoonten en bewoners van ‘ons krankzinnig Beterhuis’. Opvallend is verder een reeks van zes gedichten, die onder de titel ‘De Historie en het Einde der Luchtbollen’ een plaats in de bundel hebben gekregen.^4. Titel en onderwerp nodigen uit tot nadere beschouwing.

De advertentie voor de bundel liet de reeks uit ‘zes zangen’ bestaan, wat de ‘Historie’ onwillekeurig het aanzien gaf van een klein eigentijds epos. In de bundel beslaat dat epos van de ballonvaart zestien pagina's. De zes gedichten worden voorafgegaan door een aparte titelpagina en een motto van Alexander Pope, ontleend aan diens Proeve van den Mensch.^5. Het eerste en belangrijkste gedicht geldt ‘De ongelukkige luchtreize van de heeren Pilatre du Rosier, en Romain’. De daarin beschreven mislukte ballonvlucht zet de toon van de hele reeks. Dan zijn er twee honende gedichten ‘Op de luchtreize van den heere Blanchard’, verder één gedicht ‘Op de luchtreize van den heere Leonard uit Edenburg’ en twee gedichten over Dordtse experimenten met onbemande papieren luchtbollen. Twee fraaie prentjes tenslotte illustreren de opkomst en val van de ballonvaart.

De titel en de illustraties laten weinig te raden over Kuipers' visie op de ballonvaart. De ontwikkeling van de ‘luchtbollen’ was weliswaar net begonnen, maar naar zijn idee eigenlijk al weer ten einde. De gedichten nemen alle een concrete ‘Luchtreize’ als aanleiding, om vervolgens de belachelijkheid en de blasfemische ongerijmdheid van de ballonvaart in het algemeen te benadrukken. In alle zes verzen worden de ballonvaarders door de dichter in de richting van een gewenst of werkelijk noodlottige smak gedirigeerd. Waar de dodelijke val uitblijft, is dat naar het idee van de dichter uitstel van executie. In het laatste gedicht verklaart hij de hele ballongeschiedenis graag geëindigd te zien. Over de initiatiefnemers van een Dordtse ballonproef zegt hij: ‘Had ik wat te zeggen 'k zou vast hunnen Bol / Aan kettingen sluiten, nooit zou hij

1. Dirk Kuipers, Myne Dichtoefeningen, Leyden, W.H. Gryp 1786. Exemplaren UBA 1077 F 19, UBL 1205 D 5, KBH 1771 B 13, GA Dordrecht, collectie Dordracum Illustratum 2413c. Gegevens over het Dordtse exemplaar zijn ontleend aan de studie van Pieter Breman (zie noot 2). Advertentie in Hollandsche Historische Courant, Delft, W.Fijnje, 17 okt. 1786; herhaald in 1787. Uitgever Gryp te Leiden gaf van Kuipers ook de Gedichtjes voor myn dochtertje uit, zo blijkt uit een advertentie in de Hollandsche Historische Courant, 30 mei 1786. In 1786 gaf Gryp voorts het weekblad De Jongeling uit, waarvan ik in de KBH (559 E 73) vier nummers zag.

2. Pieter Breman, ‘Dirk Kuipers (1733-1796), onverbeterlijk kunstenaar’. In dit nummer van MedJCW21 (1998), pp. 65 ff.

3. Kuipers, Myne Dichtoefeningen, pp. 103-120. Vergelijk ook: Pieter Spierenburg, Zwarte schapen. Losbollen, dronkaards en levensgenieters in achttiende-eeuwse beterhuizen, Hilversum 1995, waar helaas van de literatuur als bron van informatie geen gebruik gemaakt is. Kuipers is een unieke bron, maar ook Weyerman biedt in zijn werk een catalogus van beterhuizen.

4. Kuipers, Myne Dichtoefeningen, pp. 87-102.

5. Motto luidt: ‘- De Engelen -/ - Zagen Newton aan, door 't Menschdom aangebeên,/ Gelijk de Mensch beschouwt eens Aaps behendigheên.’ Vermoedelijk variërend op de vertaling van Kornelis Elzevier van: ‘den Heer Pope’, Proeven van den Mensch, Amsterdam, Hendrik Boussiere 1744, p. 41: ‘Zy zagen Newton aen, door 't menschdom aengebeên/ Om zyne konst, als wy eens aeps behendigheên.’

[p. 87]

meer gaan.’^6. In dat pleidooi voor ketening zijn de sporen van eigen machteloosheid onmiskenbaar aanwezig. ‘Had ik wat te zeggen’: alleen degenen die niets te zeggen hebben, zeggen dat. ‘If I were a rich man!’ Van de toekomst moest hij het ook al niet hebben, want in zijn afkeer van de ballonvaart werd hij een historische verliezer. Het pleidooi voor ketening van de ‘luchtbol’ tart daarbij opvallend een van de belangrijkste principes van de Verlichting: de ontketening! Desondanks - of juist daarom - zijn de ballonverzen van Dirk Kuipers uiterst belangwekkend. Ze documenteren niet alleen een belangrijke positie in het debat over de ballonvaart, maar geven wellicht zelfs stem aan de tegenstrevers van de Verlichting. De partizanen van de luchtballon, zoals de vaderlandse geleerde Houttuin, zagen in de ‘luchtbol’ een embleem van Verlichting en vooruitgang.^7. De sceptici werden daarmee opvallend lichtvaardig in het reactionaire kamp gemanoeuvreerd. Sommigen lieten zich dat met groot gemak welgevallen en ontwierpen een andere beeldwaarde van de ballon.

In deze bijdrage wordt de vraag gesteld welke plaats de zes ‘zangen’ van Dirk Kuipers innemen in de geschiedenis van het denken en dichten over de ballonvaart. Voordat het denken en dichten aan bod komt, is er aandacht voor het experiment zelf.

6. Kuipers, Myne Dichtoefeningen, p. 102.

7. Martinus Houttuyn in de ‘voorrede’ van het door hem vertaalde werk van Faujas de Saint-Fond, Beschryving der Proefneemingen met Konstige Lugtbollen, deel I, Amsterdam, Jacobus v.d. Burgh en Zoon 1784 (ex. UBA 293 C 25). Vergelijkbaar is de positie van J. van Noorden, Korte Verhandeling over de Lugtweegkundige Bol, of Aërostaticq Werktuig, Rotterdam, Johannes van Santen 1784, pp. 1-4 (ex. UBA 272 C 46) en die van Helperus Ritzema van Lier, Verhandeling over het algemeen en byzonder gebruik der Aërostatische Machines, Groningen, Lubbartus Huisingh 1784, pp. 2-3 (ex. UBA 224 G 11).

Heuse hemelvaart

Het was in het jaar 1783 dat de hemel voor het eerst bestormd werd door een luchtballon. Zoals zo vaak in de achttiende eeuw had Parijs de primeur. De gebroeders Montgolfier hadden er in september een ballon een hoogte van ‘vyfhonderd Roeden’ laten bereiken en vol verwachting werd het gewicht van deze vinding voor de toekomst berekend. Gespeculeerd werd op de mogelijkheid bemande vluchten uit te voeren. De eerste proever, verliepen succesvol: op 21 november 1783 staken ‘de Marquis de Arlandes en de Heer Pilatre de Rozier’ de Seine over, op 1 december beleefden de heren Charles en Robert in Parijs een opstijging.

Het waren schokkende experimenten, omdat ze elementaire zekerheden aantastten. Zo was er de zekerheid dat de mens niet vliegen kon: wie het probeerde, was hoogmoedig en kwam voor de val. De ambitie van de vleugelman was vooral bekend van het exemplarische verhaal van Icarus, die zijn vlucht met de dood boette. De ‘luchtbol’ maakte het de mens mogelijk om te vliegen, de verbeelding werd werkelijkheid, hoogmoed bleef onbestraft. De experimenten brachten behalve bewondering en verwondering ook verwarring: welke vaste waarden zouden hierna nog sneuvelen? Van niet eens zo lang geleden dateerde de uitvinding van de bliksemafleider, ook al zo'n ongedacht novum. Benjamin Franklin had het hemels strafwerktuig geketend. De menselijke machtsovername van Gods eigen bliksem stimuleerde andere wensdromen van bevrijding en ontketening. Andere prometheïsche hemelbestormers hadden nu vrij spel. Met de ketening van de bliksem en de verovering van de ether kende de menselijke vrijheidsdroom indrukwekkende precedenten.^8.

De schok die de experimenten met de luchtballon teweeg brachten, was ook in Nederland voelbaar. Couranten sloegen een opgewonden toon aan, ze kwamen met extra nummers en losse prentjes. Geleerden en dilettanten wijdden zich geestdriftig aan de nieuwe wetenschap: zij zochten naar mogelijkheden om de kunst te verbeteren. In november en december van 1783 al werden in Rotterdam en Den Haag de eerste ballonnen opgelaten. Zeker de Haagse experimenten spraken door hun ‘society’-karakter tot de verbeelding: de stadhouderlijke familie zat op de eerste rang en heel

8. Peter Altena, ‘Die holländischen Himmelsstürmer. Sturm und Drang in der niederländischen Literatur 1770-1800’. In: Bodo Plachta und Winfried Woesler, Sturm und Drang. Geistiger Aufbruch 1770-1790 im Spiegel der Literatur, Tübingen 1997, pp. 183-198. Over onweer en Verlichting: J.W. Buisman, ‘Opvattingen over het onweer in de overgang van Verlichting naar Romantiek’. In: Zeeland 3 (1994), pp. 70-74. Inspirerend zijn de bijdragen van Jürgen Link en Hans Ulrich Seeber in: Jürgen Link, Wulf Wülfing (red.), Bewegung und Stillstand in Metaphern und Mythen, Stuttgart 1984, pp. 149-200.

[p. 88]

wat notabelen lieten zich zien. Zij allen zagen de bijzondere onbemande ballonnen van Diller.^9.

9. Over de Haagse experimenten: nawoord bij Jakob van Dijk, Het Nut der Luchtbollen. Ed. Peter Altena, Amsterdam 1993, pp. 21-22. Verder: J. Smit, ‘Achttiende-eeuwsche luchtvaartproeven in Den Haag’. In: Die Haghe 1914/1915, pp. 338-353.

Nuttige luchtballonnen?

Toen de geschokte geesten na nieuwe en licht verbeterde experimenten wat tot bedaren waren gekomen, was er gelegenheid om de nieuwe vinding te duiden, in verzen te vereeuwigen en een plaats te geven in de eigen denkwereld. In de laatste maand van 1783 en in 1784 was het tijd voor een tussentijdse balans van de ballon.

In het denken over de ballonvaart drong allereerst de vraag naar het ‘nut’ zich aan. Die vraag werd positief, negatief en ontwijkend beantwoord. De Nederlandsche Courant van 1 december 1783 is onzeker, maar de krant neemt een opmerkelijk voorschot op toekomstig nut:

Men kan niet ontkennen, dat men als nog zeer onkundig is wegens de nuttigheid van deeze ontdekking: doch hoe veele ontdekkingen zyn 'er niet gedaan, die thans van eene onöntbeerlyke nuttigheid voor het menschdom zyn, en welke men in de Oudheid als loutere hersenschimmen aanzag! Zou het dus niet mogelyk zyn, dat de toekomende eeuwen de nuttigheid der ontdekking van den Heere de Montgolfier ondervonden.^10.

Ook in De Lof der Dwaasheid, of het Vermaak der Proeven met de zogenaamde Lugtbollen, verdeedigd, een prachtig Erasmiaans geïnspireerd pamflet dat eind april 1784 anoniem verscheen, wordt er gegokt op de toekomst.^11. De vinding wordt vergeleken met een kind ‘in zyn geboorte’, daarvan is nog niet veel te zeggen. Gold dat weleer ook niet voor de bliksemafleider van Benjamin Franklin, waarvan ook enige jaren onduidelijk was wat deze de mensheid bieden kon? Intussen waren er weinigen meer die op het nut van de bliksemafleider afdongen. Zo moest ook het ‘nuttig vooruitzigt’ van de ballonvaart wel gunstig zijn.

Een poging om dat ‘vooruitzigt’ in te kleuren was al halverwege januari 1784 gewaagd door de schrijver van het pamfletje Het Nuttige en Vermakelyke der onlangs uytgevondene Aërostatische Machines of zogenaamde LUCHTBALLEN.^12. Daarin wordt het nut van de luchtballonnen voor de weersvoorspelling, voor de cartografie en voor de berichtgeving zo helder geschetst, dat het nauwelijks nog speculatie kan heten. De schrijver van het pamflet laat weten dat de recente bemande ballonvluchten ‘de Vliegkonst voor den Mensch’ dichterbij brengen. Even onbekommerd optimistisch toonde zich de dichter Jacob van Dijk die in zijn gedicht ‘Het Nut der Luchtbollen’ in de toekomst alom bruikbare toepassingen zag.^13.

Er waren niet alleen positieve of ontwijkende antwoorden op de vraag naar het ‘nut’ van de vinding. In Het Belachelyke, Nuttelooze en Gevaarlyke van de Luchtbollen, of Lucht-scheepen, een anoniem pamflet van maart 1784, staat het ontbreken van nut centraal:

maar wat nut zal dit aanbrengen, ik denk dat deze Lucht-Scheepen geheel geen nut konnen doen maar dat zy de gevaarlykste zyn die men begrypen kan, stel eens twee gelieven kunnen door middel van zo een Reis op eene behendige wyze weg komen, zo ook kan een Vrouw van haar Man vervoerd en ook de Man van zyn Vrouw weg vliegen, Kinderen kunnen van hunne Ouders werden weg genomen. Officieren en Soldaten hier mede dezerteeren, het zoude ook een Excellent middel zyn voor Spions en verraders om

10. Nederlandsche Courant, Amsterdam, H. Koning (en J. Verlem), 1 dec. 1783.

11. De Lof der Dwaasheid, of het Vermaak der Proeven met de zogenaamde Lugtbollen, verdeedigd, Amsterdam 1784, pp. 1-2 (ex. GA Utrecht VII C 2, nr 78). Advertentie in Nederlandsche Courant, 19 april 1784, Hollandsche Historische Courant, 20 april 1784.

12. Het Nuttige en Vermakelyke der onlangs uytgevondene Aërostatische Machines of zogenaamde LUCHTBALLEN, Rotterdam, J. de Leeuw 1784, p. 15 (ex. GA Utrecht VII C 2, nr 76). Advertentie in Nederlandsche Courant, 19 jan. 1784, Hollandsche Historische Courant, 20 jan. 1784.

13. Jakob van Dijk, Het Nut der Luchtbollen. Ed. Peter Altena, Amsterdam 1993. Oorspr. ed. (juni) 1784.

[p. 89]

geheimen te ontdekken, en wat al schadelyke gevolgen meer [...].^14.

De totale maatschappelijke en familiale desintegratie die hier op rekening van de ballonvaart geplaatst wordt, zagen anderen in dezelfde tijd als gevolg van de politieke polarisatie.^15.

14. Het Belachelyke, Nuttelooze en Gevaarlyke van de Luchtbollen, of Lucht-scheepen, z.pl., z.j, p. 3 (ex. GAUtrecht VII C 2, nr 77). Advertentie in Nederlandsche Courant, 15 maart 1784.

15. N.C.F. van Sas, ‘Tweedragt overal: het patriottisme en de uitvinding van de moderne politiek’. In: H. Bots en W.W. Mijnhardt (red.), De Droom van de Revolutie. Nieuwe benaderingen van het Patriottisme, Amsterdam 1988, p. 18, waar het dagboek van de Utrechtse regent Van der Muelen geciteerd wordt.

Dwaze ‘Speelpop deezer eeuw’

Toen zich in het kielzog van de proefnemingen van de Montgolfiers een ware ballonmanie van de Fransen meester maakte en er eind september 1783 luchtballonnen op schaal werden verkocht, sprak een waarnemer de wat boosaardig getoonzette verwachting uit ‘dat deeze Miniatuur Lugtballetjes een tyd lang eene der voornaamste kraamerijën zyn zullen van Kermissen of Jaarmarkten, als een Philosophisch Poppengoed, ten gerieve van groote en kleine kinderen.’^16. Op de diskwalificatie ‘Philosophisch Poppengoed’ zou nog gevarieerd worden, onder meer door Christiaan Hendrik Damen. Deze erkende in 1784 in zijn geleerde natuur- en wiskundige studie over de ‘luchtbol’ dat het om ‘een schitterende ontdekking’ ging, zelfs om ‘eene van die gewigtige gebeurtenissen, welke van tyd tot tyd op het toneel des Aardbols voorvallen’.^17. Hij betwijfelde echter ten zeerste of de vinding nuttig was: er was gevaar dat het ‘de Speelpop deezer Eeuw’ zou worden. De Perponcher, een geletterde Utrechtse regent, sprak neerbuigend van ‘kinderspeeltuig’.^18. De luchtballon verschijnt zo als kinderlijk speeltje, als een embleem van de dwaasheid van de eigen tijd.

De vele proefnemingen die in het land genomen werden en de vele mislukkingen daarbij sterkten menige tegenstander in de opvatting dat de ballonvaart nutteloos vermaak was. Zeker de mislukking in april 1784 van een met veel bombarie aangekon digde proefneming te Amsterdam, onder leiding van de geleerde apotheker Willem van Barneveld voor het vermaarde genootschap Felix Meritis, bracht veel pennen in beweging. Al die ballonnen die het luchtruim niet of maar even kiezen wilden, deden de reputatie van de vinding geen goed. In de voorbije jaren was door voorstanders geopperd dat het nut van de ‘luchtbol’ mettertijd wel blijken zou, maar daarvan was nog steeds niets gebleken.

16. Hollandsche Historische Courant, 2 okt. 1783. Andere staaltjes van ballonmanie: Robert Darnton, Mesmerisme en het einde van de Verlichting in Frankrijk. Amsterdam 1988, pp. 21-23.

17. Christiaan Hendrik Damen, Natuur- en Wiskundige Beschouwing van den Lugtbol, tot eene betere Kennis en Beoordeeling dier berugte Ontdekking, opgestelt, Utrecht, B. Wild 1784, p. III, VII-VIII (ex. UBA 468 G 5).

18. Francis Bulhof, Ma patrie est au ciel. Leven en werk van Willem Emmery de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819), Hilversum 1993, p. 149. In dit verband mag er misschien op gewezen worden dat Bulhof van het materiaal dat in het GA Den Haag berust, m.n. het archief van Kunstliefde, geen gebruik gemaakt heeft.

‘Welk een vallen!’

Een kritische visie vond in 1785 steeds meer bijval door de verwording van de ballonvaart tot rondreizende circusact en de fatale afloop van sommige luchtreisjes. De dames en heren die bij de eerste proeven nog op de eerste rij zaten, haalden nu de neus op voor het sensationeel volksvermaak dat latere luchtreizigers boden. De reacties van het nieuwe, massaal toegestroomde publiek dat tamelijk instinctief reageerde op het welslagen en falen van experimenten bevestigden de elite in de opvatting dat het met de ballonvaart de verkeerde kant op ging.

In juni 1785 beleefde de geschiedenis van Icarus een onverwachte come back. Het in de pers nauwgezet beschreven ‘akelig schouwspel’ van het neerstorten van de luchtballon van de heren Pilatre du Rosier en Romain herinnerde aan de straf voor de hoogmoedige vleugelman. Op grote hoogte vatte hun ballon vlam en de mannen die naar Engeland wilden varen, vielen ‘jammerlijk te pletteren’ vlakbij ‘Boulogne-op-Zee’. De plaatselijke bevolking had de ‘ijsselijke val’ vanuit de verte gezien en de schok zette zich om in diepe rouw.^19. In Nederlandse kranten kreeg dit dodelijk ongeval

19. Hollandsche Historische Courant, 23 en 25 juni 1785.

[p. 90]

J. Schoenmakers ‘Welk een vallen!’ Gravure naar een tekening van P. Hofman, een leerling van Dirk Kuipers. (SAD, collectie Dordracum Illustratum 2413 c)

bijzonder veel gevoelige aandacht. In de Haagse krant opende het verslag met de onthullende mededeling dat wat ‘veele kundige lieden’ hadden voorzien nu eindelijk geschied was.^20. Of dat een aanwijzing is dat velen in Nederland de menselijke bestorming van de hemel liever niet zagen slagen, is moeilijk uit te maken. Dirk Kuipers in elk geval las in het ongeval vele oude lessen.

In zijn gedicht ‘De Ongelukkige Luchtreize van de heeren Pilatre du Rosier, en Romain’ worden de intussen verongelukte luchtreizigers toegesproken als ‘schrandre Stervelingen’.^21. De les die het duo gelezen wordt, is vertrouwd. De medemens mocht met welbehagen de opgang van de ‘luchtbol’ hebben waargenomen, ‘'t alziende Oog’ was minder geamuseerd. Dat bleek toen de bol door tegenwind op hol sloeg:

Gij vielt! goê Hemel welk een vallen!
Geen stervling deed ooit zulk een' smak.

20. 's Gravenhaagse Courant, Den Haag, P. Gosse, 22 juni 1785. Dramatisch vervolg in nr van 24 juni.

21. Kuipers, Myne Dichtoefeningen, pp. 89-92.

[p. 91]

De luchtreizigers wordt na hun smak toegewenst dat de ‘Hemel-Heer genadig [...] Uw ziel behouden heeft’. Onmiskenbaar is het dat in dit gedicht de neerstortende luchtreizigers in hun val de supporters van de ballonvaart waarschuwen voor een vergelijkbaar lot. De hoogmoedige bestorming van de hemel komt hoe dan ook voor de val:

Laat ijder sterveling uit uwe luchtreis leeren
Alleen met zijn vernuft op aarde te verkeeren.

De mens is ontevreden en wil met zijn vernuft te veel, hij dreigt zo zelfs de Goddelijke orde ‘te weêrstreeven’. De dichter weet raad: slechts ‘door vroomheid, deugd en eer’ kan de hemel veroverd worden. Met de ballon zal de hemel niet gehaald worden: ‘De Luchtbal is recht nut voor haaters van het leven’. Deze ‘haaters van het leven’ hebben aan het slot van het gedicht als gesprekspartner afgedaan, hun plaats is ingenomen door de ‘Hemel-Heer’. De dichter belooft zijn God:

Op vleuglen van den dageraad
Zal 'k eenmaal veilig tot u vliegen.

Zo eindigt dit vers in vroomheid.

‘Godtergende Roekeloosheid’

Het tweede en derde gedicht uit Kuipers' reeks gaan het over de Nederlandse luchtreizen van Blanchard.^22. Over deze publicitair vaardige luchtreiziger werd in de Nederlandse pers zuinig genoteerd: ‘Die Heer maakt zyn fortuin met de Lugtbollen’.^23. In de ogen van veel landgenoten was waaghalzerij voor veel geld ongerijmder dan het onbaatzuchtig lopen van risico's.

Nog geen week na de dodelijke val van Pilatre de Rosier en Romain, zijn concurrenten in de strijd om een bestaan in de lucht, meldde Blanchard zich in de kolommen van de Nederlandse kranten. Hij zou begin juli in Den Haag zijn twaalfde luchtreis maken.^24. In het verleden en elders had hij wel schapen en vogels de luchtreis laten maken, in Den Haag zou hij zelf ‘verzeld van twee of drie Persoonen’ het luchtruim kiezen. Op dinsdag 12 juli 1785, omstreeks half acht in de avond, werd in de tuin van het Oude Hof de ballon met Blanchard en de officier Honincthun als passagiers opgelaten. De ballon bleef kort na opstijging haken aan een schoorsteen, maar een wakkere Amsterdammer wist het dak te beklimmen en de reizigers weer op weg te helpen. Te paard volgden velen de ballon, totdat deze omstreeks negen uur in de avond daalde nabij Zevenhuizen. De ballon kwam neer op het land van boer Jan Paul ‘aan 't Sootjes Verlaat in de zoogenaamde vijf Huizen’, en de reizigers kregen veilig vaste grond onder de voeten.^25.

Over wat er toen gebeurde, raakten de meningen verdeeld. Volgens de luchtreizigers werden ze belaagd door een boer die veel geld wilde zien voor de hem kennelijk berokkende schade: zijn weiland was vernield en zijn hooiland vertrapt en vertreden. Toegesnelde boeren zouden vervolgens met ‘polderstokken’ het schuitje tot moes geslagen hebben en de inhoud (inclusief de hoeden van de reizigers!) ontvreemd hebben. Slechts met list - een in het Frans gestelde schuldbekentenis waarin te lezen was dat die min of meer onder bedreiging afgelegd was -, wist Blanchard zich naar

22. Idem, pp. 93-96.

23. Hollandsche Historische Courant, 10 febr. 1785.

24. 's Gravenhaagse Courant, 27 juni 1785.

25. ‘Nader Verhaal der Luchtreize’. In: 's Gravenhaagse Courant, 15 juli 1785.

[p. 92]

eigen zeggen te redden. In de pers werden de boeren van Zevenhuizen als onwaardige barbaren afgeschilderd.^26.

De dorpelingen van Zevenhuizen verweerden zich - er is wel verondersteld dat Le Francq van Berkheij dit protest stem gaf - in een bijzonder vlugschrift: De eer van onze landgenooten en dorpelingen, van Zevenhuizen, [...] verdeedigt.^27. Daarin worden geen principiële bezwaren tegen de ballonvaart geformuleerd, slechts de leugenachtigheid van Blanchard wordt gehekeld. Blanchards boerenbedrog keert terug in het gedicht ‘Op de roekelooze proefnemingen met de lugtbollen’, dat in oktober 1785 verscheen en zeker van Berkheij afkomstig is.^28. De aloude bezwaren tegen de ballonvaart keren weer terug: het is zonder nut en ‘om 't goud tart Waaghals Gods vermoogen’. In een nawoord wordt de ballonvaart zelfs ‘eene volstrekte Godtergende Roekeloosheid’ genoemd.

Dirk Kuipers volgt in zijn beide anti-Blanchard-verzen een vertrouwd spoor. Het gaat om het menselijk vernuft, dat zich door zelfbedrog en zelfoverschatting voor aap zet. In het eerste van beide gedichten verwijst hij nog naar het wangedrag van de ballonvaarder te Zevenhuizen en diens aangekondigde luchtreis te Rotterdam van eind juli 1785. In zijn verbeelding ziet hij ‘hier boven / Alreê gedoemd dit Lucht-Gebouw’. Het Rotterdamse experiment kon met Gods wil wel eens noodlottig aflopen. In het volgende gedicht blijkt dat het meeviel, maar het verdient desondanks grote afkeuring zijn ‘lijf en ziel te waagen / In een' Luchtbol zonder nut’.

De Schotse en Dordtse experimenten, waarvan de laatste van 10 maart 1786 dateerde, worden in verzen alle door Kuipers geridiculiseerd. Een noodlottige afloop wordt welhaast wenselijk geacht. De dichter laat zich daarbij ontvallen dat hij de luchtbollen graag ‘aan kettingen sluiten’ zou.

26. Idem. De boeren van Zevenhuizen worden vergeleken met ‘een Troep Menschen-Eeters’. Op 5 aug. komt de krant, die dan verslag doet van Blanchards Rotterdams luchtreisje, terug op de ‘Boer te Zevenhuizen’.

27. De eer van onze landgenooten en dorpelingen, van Zevenhuizen, (...) verdeedigt, z.pl., z.j. (ex KBH 444 K 152, nr 2; ook Persmuseum A'dam, Susanne Gabriëls Lijst, nr 277; GA Leiden Coll. LFVB 17, nr 21). Berkheij ontkent in de zogenaamde Sleutel bij Coll. LFVB 17, nr 21 dat deze tekst door hem geschreven is. Vergelijk: F. Boulangé en Anna J. Koogje, ‘Ballonvaart, fantasie en werkelijkheid’. In: Spiegel Historiael 19 (1984), pp. 62-68.

28. V.e.V., Op de roekelooze proefnemingen met de lugtbollen, z.pl., z.j. (ex. GALeiden Coll. LFVB 17, nr 20; Persmuseum A'dam, Susanne Gabriëls, Lijst, nr 315; ex. KBH 842 A 29 bleek zoek); vgl. R.P.L. Arpots, Vrank en Vry. Johannes le Francq van Berkheij (1729-1812), Nijmegen 1990, p. 219. Advertentie voor dit pamfletje in 's Gravenhaagse Courant, 1 aug. 1785.

Hekeling en conservatisme

Dirk Kuipers' afkeer van de modieuze ballonvaart, die culmineerde in een verlangen om de experimenteerlust aan banden te leggen, werd gevoed door oude denkbeelden en verse ervaringen. Zijn hekeling van wat zich als een nutteloze gril voordeed was in de jaren 1785 en 1786 ook heel wat begrijpelijker dan in de jaren ervoor en erna. De belofte van nut was door de luchtreizigers nog steeds niet ingelost. In tegendeel: de reizigers vielen of verschrikkelijk dood of ze bleken verschrikkelijke poenscheppers. Het was in 1785 en 1786 niet eenvoudig om nog veel heil of nut in de ballonvaart te zien.

Bij de hekeling van de malle ballonvaart viel Dirk Kuipers terug op nogal conservatieve normen: de mens moet zijn plaats weten en de Goddelijke orde niet tarten. Het is onwaarschijnlijk te denken dat hij dit niet meende en het conservatisme serveerde om de kritische toon verteerbaar te maken. Vermoedelijk had hij het, zoals zoveel anderen, niet begrepen op de hemelbestorming. In zijn kritiek openbaren zich vooral anti-verlichte elementen. En het is misschien even slikken, maar erg verlicht kan de originele en tegendraadse Dirk Kuipers hier moeilijk genoemd worden.

Of is het allemaal de schuld van het beterhuis? Dirk Kuipers, die wel drinken maar niet deugen wilde, werd in het beterhuis vergast op goede burgermansraad. Wie weet verwachtte hij de eigen redding ook wel van ‘vroomheid, deugd en eer’ en had hij in het eigen leven te vaak de wrange vruchten geplukt van vrijmoedig prometheïsme, was hij te vaak het slachtoffer geweest van de listen van het eigen vernuft, om nog te

[p. 93]

kunnen geloven in de zegeningen van de nieuwe vinding ‘van te kunnen vaaren door een Element, dat voorheen slegts scheen te dienen tot de vlugt der Vogelen’.^29. Of was het de schuld van de politieke tegenstellingen? Waar de vaderlandse maatschappij dreigde te desintegreren, troostte de dichter zich met voorvaderlijke denkbeelden van eenvoud en eendracht.

Er ligt misschien wel wat verklaring in het beterhuis en de eigentijdse politieke verscheurdheid, maar bovenal spreekt in ‘De Historie en het Einde der Luchtbollen’ Kuipers zelf, behoudend voor eigen rekening en tegen de stroom in van het verlichte vooruitgangsdenken.

29. Martinus Houttuyn in de ‘voorrede’ van: Faujas de Saint-Fond, Beschryving der Proefneemingen, deel I, pp. III-IV. Zie noot 7.