Musaeus. Jaargang 3

[p. 31]

Siervuurwerk

In 1624 schreef Hans Smidtlap een boekje waarin verschillende beschrijvingen gegeven worden ‘om te maecken Constige ende aerdige Vyerwercken van Triumphe ende Ghenoechte/ die voormaels noyt in druck uytghegaen zijn.’ Het werk is opgedragen aan de artilleriemeester de Heer Cristoffel van Wittenberg. De auteur heeft mondeling vernomen hoe vuurwerk gemaakt moet worden en hoe je ermee om moet gaan. Allereerst geeft hij een beschrijving van de benodigdheden en hoe de beste salpeter bereid wordt:

[Fol. P2v]

Neemt van ghemeyne Salpeter soo vele als ghy van doene hebt/ giet daer op cout Water/ soo dat ontrent 2. of 3. dweerse Vingers boven daer op staet/ d'welcke geschien moet in een Yser Vat. Laet hem alsoo daer in sieden/ ruym soo lange als men harde Eyers siet/ of wat langer/ maer moet ooc met eenen geschuymt worden. Dat gedaen zijnde/ laet hem wat vercoelen/ ende giet hem dan uyt in een vat van Tin/ of van gheelw of van root Coper/ ende laet hem alsoo aensetten ende schieten op een coele plaetse/ dwelcke op eender nacht seere sal geschien. Daar nae siget af de Looge/ doet d'aengesette Salpeter op een Bart of in een Becken/ ende drooget wel in de Sonne of in den Oven/ d' welcke op 24 uren of weynich langher geschiet. Alst nu alsoo bereyt is/ dan ist tot alle Vyerwercken/ daer toe dat gebruyckt wort/ gheheel bereyt.

[Fol. P3r] Hoedanich dattet Solpher sal sijn.

Ten eersten salt van Verwen schoon geelw zijn/ ende dat een wijle tijts in de Hant ghehouden sijnde/ in twee stucken breeckt. Niet meer en valt daer af te schrijven/ want het wort over al oprecht ende goet bevonden.

[p. 32]

[p. 33]

Na deze gegevens geeft Smidtlap aan welke soorten vuurwerk er zijn: ‘Fuseyen die langhs der Aerden vlieghen ende over en weder loopen, een ommeloopende Wielken, een schietende Fackel of Windtlicht een Vyer-Cloot in d' Water’ etc. De basis voor ieder vuurwerk is de holle Fusye stock, die gemaakt is van gedraaid peerboomhout. In dit hout moet een gat geboord worden en daarvan wordt uiteindelijk een vuurpijl gefabriceerd.

[Fol. P3v] Rieck-Keersen van Vyer-Werck, de welcke aengesteecken zijnde, uutter Hant wech-vlieghen

Neemt goet ende fijn Buscruyt/ smelt dan oock Lijm, maecktet tamelick dunne/ ende giet dat op 't voorseyde Buscruyt. Roeret ende menghet wel onder malcander/ tot dattet is een tamelick dicke Deeghsken. Dat gedaen zijnde/ brecket uyt met een Mes/ soo dattet Keerskens geve van een vinger lanck/ ende soo dicke als de Rieck-Keerskens van de Apoteeckers zijn, Rollet die metter Hant of met een Mes op een glat geschaeft Bart/ maer om dat die niet en souden aen t' Bart eleven/ bestroyet met cleyn ghestooken Buscruyt/ met dwelcke ghy dese keerskens geheel ende al meugt haer fatsoen gheven/ ende maecken ghelijkc zy zijn moeten. Maer ten is niet van noode dat ghy daer aen eenighe Voetkens maeckt. Dese alsoo ghemaeckt zijnde/ leghtse neffens malcander op een Berdeken in een tamelicke warmte/ ende laet die alsoo eenen tijdt lanck drooghen: want hoe die ouder zijn/ hoe zy beter ende rasscher uytter Hant vlieghen. Ghy meught oock den Lijm in stede van Water/ met ghebrande Wijn smelten/dat staet tot uwen wille.

Een ander kunstwerkje levert een ‘Vyercloot om uytter hant of uyt een Mortier of Tumelaer in d' Water te worpen.’ Nadat van hout een kogel is vervaardigd wordt daarin aan de boven en onderkant een ‘laadgat’ gemaakt. De diameter van dat gat is afhankelijk van de kogel:

ist dat de Cloot ontrent een Vuyst groot is/ dan sal 'tlaetgat soo groot zijn als een gemeyne Priem mach zijn aen het dickste

[p. 34]

eynde. Maer ist dat sulcken Cloot meerder is/ te weten/ seere soo groot als een tamelick Hooft/ dan sal 't laetgat soo groot zijn dat ghy een cleyne Vinger tot aen d'eerste lit in sulcken gat meucht steecken.

Het kruit wordt gemaakt van salpeter en lijnzaadolie, kool en salpeter. Is er te weinig kruit, dan wordt de rest van het laadgat opgevuld met een prop:

Laet u dan draeyen een ronde Tap/ die juyste sluyt in dit

[p. 35]

voorseyde gat/ om den Cloot daer mede te sluyten: sulcken Prop sal int voorseyde gat gedreven worden/ maer men sal toe sien dat de Cloot daer deur niet en splijte: desen Prop moet van te voren gedoopt zijn in de gesmolten Lijm ende also in sulcken gat ghelijmt worden. Als hy op dese maniere daer in is, siet dan toe dat hy van buyten geheel gelijck ende effen metten Cloot gae/ ten eynde dat die gesloten Cloot t'samen metten ingelijmde Prop geheel ront zy. Daer nae neemt een Hout van een spanne lanc/ ende snijt daer aen de een eynde een Tapken dat geheel juyste past int laet gat van den Cloot: drijft dit hout seer wel int voorseyde gat op dat de Cloot daer niet uyt en valle. Dat gedaen zijnde, neemt dan een goet deel Pec/ smeltet in een Vat over t'Vyer ende alst gesmolten is neemt dat hout daer de Cloot aen is, steecket en wentelt den Cloot daer in ten eynde dat hy aen allen zijden geheel overdect zy met Pec. Sulck bepecken geschiet meestendeel alleene daerom om datmen niet en soude mogen sien/ dat sulcken Cloot van Hout is gemaect/ want zy worden anders gemeenlick van Canevets gemaect, principalick als zy in ernst gebruyckt/ oft uyt de Mortieren geworpen werden. Als nu alle dese dingen gedaen zijn/ dan is de voorseyde Cloot geheel veerdich/ maer als ghy die aensteecken wilt/ steect boven in t' laetgat met een Priem een weynich van de voorseyde stoffe/ ende stroyet insgelijcx boven daer op een weynich gewreven Buscruyts op dat hy soo veel eer soude mogen vyer ontfanghen. Daer nae gheeft hem vyer met Vunckhout of Lonte/ laet dat een weynich ontsteecken tot dat brant binnen aen de stoffe/ dwelcke ghy weten meucht als t'Vyer inden Cloot begint sterck te ruysschen ende uytwaert te dringen. Worpt dan sulcken Cloot uytter hant in een Water ende hy sal nae u begheerte daer in branden ende een ghenoechte gheven.

Bron:

Om te maecken Constige ende aerdige Vyerwercken van Triumphe ende Ghenoechte/ die voormaels noyt in druck uytghegaen zijn.

[...] Beschreeven in Hoochduyts, deur Hans Smitlap van Schorndorp. Ende in ons Neder-duytsche spraecke overgheset Deur M. Marten Everaert. Amsterdam, 1624. [Exemplaar UBL 2003 F 21]