Neerlandia. Jaargang 30

Zuid-Afrika.

III Hoger Onderwijs.

Kaapstad was onder de Oostindiese Companjie de enige vuurhaard van hoger intellektueel leven. Daar was de bestuurszetel gevestigd; daar werd de band met Amsterdam en Batavia onderhouden; daar was de hoogste rechtsprekende macht in den lande; daar woonden dokters en advokaten. In zijn lezenswaardig boek over het maatschappelik leven aan de Kaap in de achttiende eeuw tekent F.C. Dominicus ons Kaapstad destijds als een Afrikaans spiegelbeeld van het Amsterdam dier dagen en de oud-vaderlandse deftigheid, niet van degelikheid ontbloot, vierde er hoogtij. Daartoe behoorde ook belangstelling in verstandelike ontwikkeling en die erfenis der vaderen, bestaande in een welvoorziene openbare boekerij, 'n bloeiend kerkelik leven, menslievende en wetenschappelike genootschappen en redelik goede voorziening in voortgezet onderwijs, werd door de achttiende eeuw aan haar opvolgster overhandigd.

Door de wisseling van vlag, in 1795 voorlopig, in 1806 voorgoed, kwam er wel 'n ander, het Engelse element meespreken, maar de overlevering was te goed gevestigd, om niet tegen 'n stootje te kunnen. En handhaving van intellektuele meerderheid was te zeer 'n ingewortelde overtuiging der Kaapse samenleving en voorwaarde voor instandhouding van het gezag der blanke minderheid over de talrijke kleurlingen en zwarten, om maar voetstoots opgegeven te worden.

De uitstekende school van het Kaapse departement der Maatschappij tot Nut van het Algemeen, leverde juist de klas van leerlingen, die met vrucht de lessen van het Kaapse Athenaeum konden volgen, waaruit zich het South African College ontwikkeld heeft. De geschiedenis van die inrichting, trouwens ook haar voorgeschiedenis, is uitvoerig beschreven in twee kloeke boekdelen door Prof. Ritchie. Dit S.A. College, in de Kaapse wandeling Saks genoemd, is de voorloper geweest van de Universiteit van de Kaap de Goede Hoop, die in de tweede helft der negentiende eeuw grotendeels alleenheerschappij gevoerd heeft over de verstandelike ontwikkeling van de Kaapkolonie en van geheel Zuid-Afrika. Het aantal Hollandskundige docenten was gering en minderde steeds. Predikanten als Dr. Abraham Faure en Dr. J.J. Heyns hebben bij hun herderlike plichten daar ook leeraarswerk verricht, maar er waren tijden, dat het onderwijs in Nederlands zich bepaalde tot klassikale vertaling, een uur 's weeks, van Vondel in het Engels, wat wel 'n nuttige hersengymnastiek en verdieping van Engelse taalkennis kan verzekerd hebben, maar geen gelijkwaardige opbouw bood van 'n Hollandse naast 'n Engelse kultuur in Zuid-Afrika. Schotland heeft 'n onafgebroken stroom van leerkrachten geleverd aan dit z.g.n. Zuidafrikaanse College, dat o.a. sterk bezocht werd door de zonen van Joodse inwoners van Kaapland, zodat de Saks dan ook de bijnaam kreeg van 'n ‘Scottish Mission among South African Jews’.

Tegen deze misstand heeft het geweten der Hollandse bevolking zich verzet en onder de bekwame leiding vooral van Prof. Nicolaas Hofmyer, hoogleraar aan het Theologies Seminarie der Nederduits Gereformeerde Kerk te Stellenbosch en van Dr. J.H. Neethling, predikant op diezelfde plaats, is uit een aldaar gesticht gymnasium, grotendeels op Nederlandse leest geschoeid, zij het al, dat die leest van Afrikaanse afmeting was, het beroemde Victoria College gegroeid, dat in vriendschappelike mededinging met de Kaapse inrichting wel voor dezelfde overwegend Engelse eksamens opleidde, maar toch probeerde zulks in Hollands-Afrikaanse geest te doen. Beide inrichtingen, waarnaast in verloop van tijd het Grey College te Bloemfontein, het Rhodes College te Grahamstad en het Hugenoten College te Wellington zich ontwikkelden, bereidden voor voor schriftelike eksamens, afgenomen door de Universiteit van de Kaap de Goede Hoop. Dit waren de bekende B.A. en M.A. eksamens van de Engelse, sterk Middeleeuws getinte, studiewereld; voertaal was

[p. 118]

Engels, al was voor Hollands als studievak ook Hollands als medium toegelaten. Gedurende vele tientallen van jaren hebben de Afrikaners zich deze denationaliserende knechting laten welgevallen en heeft het Afrikaanse geestesleven de Engelse deuk goed beet gekregen.

Na de Tweede Vrijheidsoorlog (1899-1902) zijn in Pretoria en Johannesburg onder het Milnerbestuur eveneens Universiteitskolleges of Athenaea gesticht en in 1910 een te Pieter-Maritzburg. Kaapstad bleek op den duur voor deze uitbouw een te verafliggend centrum, niet alleen aardrijkskundig, maar ook geestelik. Het tuig ging schaven. Het volksgeweten werd wakker.

Kleine toegeeflijkheden gedienstigheden der praktijk, voldeden niet meer. 'n Hervorming werd tot stand gebracht en in 1912 werden onafhankelik van elkaar gesticht de Universiteit van Kaapstad, in personeel, voertaal en geest overwegend Engels; de Universiteit van Stellenbosch in geest en strekking Afrikaans; terwijl de overige, op zichzelf nog te zwakke inrichtingen, zes in aantal: Bloemfontein, Wellington, Grahamstad, Pretoria, Johannesburg en Pieter-Maritzburg onder dak gebracht werden in de Universiteit van Zuid-Afrika met zetel te Pretoria.

Kaapstad had het geld, Stellenbosch de geestdrift, de Zuidafrikaanse Universiteit de ruimte. Tot vandaag duurt deze toestand voort met dit onderscheid, dat Johannesburg zich inmiddels afgescheiden heeft en ontpopt als de Universiteit van de Witwatersrand en de ledige plaats ingenomen is door het Universiteitskollege van Potchefstroom.

Vier universiteiten op 'n blanke bevolking van anderhalf millioen, maar die de toortsdrager moet wezen ook voor de zes millioen, tot de intellektueel lager staande rassen behorende landgenoten, die te Fort Hare 'n eigen inrichting voor Hoger Onderwijs bezitten, zodat reeds zwarte B.A.'s voorkomen.

Toelatingseksamen is het Matrikulatie-eksamen, afgenomen door 'n gemeenschappelike eksamenraad, waardoor altans eenheid van standaard gewaarborgd is. Dit eksamen is jaren lang de kroon en glorie geweest van ingeweken Schotse onderwijsmandarijnen. En gewillig heeft Zuid-Afrika reeds geslachten lang de nek er onder gebogen. Het staat niet boven het vierde jaar van 'n Nederlands gymnasium en laat onder zekere regeling 'n ruime keus van eksamenvakken toe. Zijn toenemende impopulariteit heeft de eksamenraad verplicht provinciale eindeksamens als gelijkwaardig te erkennen en hiermee is de bres geschoten in 'n instelling, die eerlang met 'n ezelsbegrafenis naar haar eigen plaats heenga!

Ondanks de hooggeloofde Afrikaanse geest is de hele studie- en eksamenrichting nog sterk Engels. In verrassend korte tijd verwerven er onschuldig uitziende jongelingen en ook maagden van 19 of 20 jaar somtijds reeds akademiese titels van baccalaurens in vrije kunsten of natuurwetenschap, binnen weinige jaren gevolgd door het magisterschap. Geld is er in overvloed voor schitterende gebouwen, ruim voorziene boekerijen met veel Engelse, weinig Afrikaanse en minder Nederlandse, Duitse en Franse boeken; de laboratoria zijn voorzien van het nieuwste en dat dikwels in groter hoeveelheid dan oude instellingen met 'n wereldnaam in Europa zich veroorloven kunnen. Maar de methode is met enkele uitzonderingen Engels: schriftelike eksamens, die weken aanhouden en inpompen en eksamendril in de hand werken. Vrije studie de zeldzame uitzondering; tot in bizonderheden worden de eksamenprograms gepubliseerd met opgave van de boeken, zelfs met beperking tot de bladzijden, waarover gevraagd zal worden; alles kant en klaar gemaakt en de perziken hangen klaar, die Pa mij geeft, wanneer ik vlijtig leer.

Onder een eenzijdig Engels eksamenstelsel heeft de Afrikaner zich kunnen handhaven tegen zijn Engelssprekende medeleerlingen; wat zal het eenmaal zijn, als uit eigen volksdrang, gestuwd en verrijkt door universele ondervinding, eens een eigen op Afrikaanse wortel stoelend hoger onderwijsstelsel zich ontwikkelen zal? Het is de inspanning waard van het beste Afrikaner brein.