Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 79]

1987
Frits van Oostrom: Het woord van eer. Literatuur aan het Hollandse hof omstreeks 1400
Amsterdam, Meulenhoff

In mijn studententijd stond Het woord van eer (1987) van Frits van Oostrom reeds enkele jaren op de boekenplank van de bibliotheek van onze universiteit te Boedapest, maar toen gebruikten we voor de examens historische letterkunde nog de literatuurgeschiedenis van Knuvelder en Het spel en de knikkers van Calis, Huygens en Veurman. Degenen die het vage vermoeden hadden dat ze ooit met de oude literatuur van de Lage Landen te maken zouden krijgen, schaften zich het werk van Jozef Van Mierlo aan. Daarom bladerde ik dus met veel eerbied in Van Mierlo. Wat ik echter bij hem vond, was - ondanks de grote hoeveelheid informatie - een door genre-indelingen verbrokkeld beeld van de oude literatuur. Toen ik ten slotte Het woord van eer in de hand nam, viel die ervaring te vergelijken met het lezen van Huizinga: het was zien, proeven, tasten.

Het boek bevat zeven hoofdstukken, met ‘Hof en literatuur’ (over het begin van de regering van Albrecht van Beieren) en ‘Hofliteratuur’ (over het begin van de regering van Filip de Goede) als begin en slot. Van Oostrom brengt door deze opzet een denkbeeldig hof tot stand, een locus waarin hij de brokstukken verzamelt die voorheen in de kistjes van de verschillende genres verborgen waren gebleven.

Tegen de achtergrond van de mistige luchten en moerassen van het Noorden verschijnt al in de eerste zin van het eerste hoofdstuk de figuur van de krankzinnig geworden graaf Willem V van Holland, die genoodzaakt is de regering over te laten aan zijn broer - een openingsscène die van Shakespeares hand had kunnen zijn. De broer, Albrecht van Beieren, laat het hof meteen uitbouwen, er wordt overal gemoderniseerd. Uit de grafelijke rekeningen, een goudmijn voor Van Oostrom, blijkt dat er nu letterlijk ruimte wordt gemaakt voor toernooien en feesten, voor literatuur en muziek, voor pypers, yrauden en sprekers.

Aan dit gemoderniseerde hof plaatst Van Oostrom vier figuren (ik noem ze niet in de volgorde waarin ze in het boek verschijnen): Heraut Beieren, Dirc van Delft, Willem van Hildergaersberch en Dirc Potter. In het hoofdstuk over Heraut Beieren, wiens werk vroeger door het compilatorische karakter ervan weinig gewaardeerd werd, gebruikt Van Oostrom een verrassende techniek: hij analyseert de weglatingen in diens Wereldkroniek in relatie tot de bronnen, waarbij de Heraut ernaar streefde een ideologisch gekleurde dynastieke geschiedenis te schrijven. De geleerde hofkapelaan Dirc van Delft werd door Van Mierlo hooggeacht vanwege zijn diepzinnigheid en zijn stijl. Ook Van Oostrom behandelt zijn schrijfstijl,

[p. 80]

maar dan vanuit het gezichtspunt van de door hofleven en ridderschap beïnvloede beeldspraak. In zijn preken leverde Van Delft kritiek op het wereldse hofleven.

Laat ons nu het verschil bekijken tussen de portrettering van twee van de gepresenteerde figuren door Van Mierlo en Van Oostrom. Willem van Hildegaersberch was volgens Van Mierlo ‘een gemakkelijk rijmelaar’, wiens ‘zucht tot moralizeeren’ zijn beste werk bedierf, hij was ‘allerminst een persoonlijkheid’ en wist niet ‘wat hij zei en wilde’. Wat Dirc Potter betreft, ontkent Van Mierlo niet dat hij aangenaam en bevallig kon vertellen; hij geeft zelfs toe dat hij vol ‘sappige spreuken, leuke gezegden, spreekwoordelijke volkswijsheid’ zat, maar hij miste volgens hem innigheid, diepte en hartstocht. Van Oostrom klopt het stof van deze twee figuren en bekijkt het werk van Willem en Dirc in het licht van hun functie binnen het hof. Willem blijkt een meesterspreker te zijn geweest, die de waarheid probeerde te zeggen over de misstanden aan de hoven, bij de geestelijkheid en in de politiek. Dirc Potter, een nogal complexe persoonlijkheid, vertoonde een in veel opzichten moderne mentaliteit. Hij schreef uit liefhebberij en was een auteur met liberale en burgerlijke ideeën: hij verbond bijvoorbeeld liefde en huwelijk met elkaar. Evenals Dirc van Delft veroordeelde hij het overspel en propageerde hij het huwelijk.

De hoofse liefde werd natuurlijk ook bezongen, maar de liedcultuur aan het hof kan niet uit directe bronnen worden gereconstrueerd. Door een provocerend en dapper gebaar weet Van Oostrom echter dit probleem op te lossen. Hij vergelijkt de inhoud van de op enkele beschadigde perkamentbladen overgebleven hoofse liederen met de inhoud van liefdesliederen uit het omvangrijke en gave Haagse liederenhandschrift. Het weinige wat wel aanwezig is ‘binnen de muren’, projecteert hij naar ‘buiten’; hij vangt het beeld op in een spiegel en vergroot dat om duidelijker te kunnen zien wat zich daarbinnen afspeelt. Uit een nauwkeurig onderzoek van de inhoud van de liederen concludeert hij dat in het hoofse milieu het liefdeslied een levensleer was, en de liefdesleer een soort gedragsmoraal. Wat uit de analyse van de teksten blijkt, is onder andere dat de dame niet onbereikbaar was: haar geschenk aan de minnaar was nu en dan nogal tastbaar. Van Oostrom is zich ervan bewust dat het in de liederen om een collectief rollenspel gaat, maar hij baseert zich ook op de gegevens die hij uit de rekeningen kan aflezen; in de hoofse kringen zocht men de liefde niet in het huwelijk maar in buitenechtelijke relaties, zoals blijkt uit de geschenken van Albrecht aan Aleiden en Katrijnen en andere dames.

Het verschijnen van dit boek werd eind jaren tachtig van de vorige eeuw alom gevierd. Met Het woord van eer werden de grenzen van de literatuur verlegd. Na de eerste golven van enthousiasme sprak men echter ook de zorg uit dat door deze opvallend succesvolle benaderingswijze het letterkundig onderzoek als onderdeel van de (cultuur)geschiedenis gemarginaliseerd zou worden, en men waarschuwde voor het volledig negeren van de oude genre-indeling. In de bijna vijfentwintig jaren die sindsdien verstreken zijn is mijns inziens gebleken dat er, na het

[p. 81]

verschijnen van dit baanbrekende werk, toch een gezonde balans gevonden werd. Door niet alleen naar de inhoud maar ook nadrukkelijk naar de functie van de teksten te kijken in het milieu waarin ze ontstonden, werd de interdisciplinaire benadering van de historische letterkunde bijna een plicht voor de nieuwe generatie. De literatuurgeschiedenis is beter leesbaar geworden, de beelden werden coherenter, de ruimtes plastischer, tastbaarder, levensechter. Met andere woorden, de inhoud van ons vak is vandaag minder abstract dan voorheen.

Anikó Daróczi, Boedapest