Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 20

[p. 431]

Als Vlaming aan het hof

Voor het schrijven van een reeks artikelen over België tussen de twee wereldoorlogen in het weekblad ‘De (Vlaamse) Linie’ had ik in juni 1952 een lang gesprek met Herman Teirlinck, vooral over de positie van het Belgisch Koningshuis in Vlaamse aangelegenheden. Hoewel ik ook enkele vragen stelde werd het eerder een monoloog dan een interview, zoals Teirlinck zelf geestig opmerkte toen hij mij iets aanbood (‘geef aan deze heer iets te drinken want ik heb zoveel gesproken dat zijn keel droog geworden is’).

Ik legde de tekst aan Herman Teirlinck voor, die hem met enkele eigenhandige verbeteringen terugzond met het verzoek hem eerst veel later te publiceren, zonder nadere aanduidingen over het tijdstip. Ik meen dat thans geen bezwaren meer kunnen bestaan tegen een publikatie die een beperkte bijdrage kan zijn tot de in ons land veel te weinig beoefende hedendaagse geschiedschrijving. De zes laatste paragrafen geven enkele inzichten van Teirlinck over de Vlaamse en Europese situatie in 1952, kort nadat met de Europese Economische integratie een begin werd gemaakt, door de oprichting van de E.G.K.S., en lang voordat de Vlaams-Waalse verhoudingen hun huidige scherpte hadden verkregen. Niettemin schijnen mij Teirlincks woorden zowel actueel als

[p. 432]

belangrijk, misschien met uitzondering van het ‘Bourgondische’ perspectief, dat men verbaasd is ook bij Teirlinck aan te treffen.

Sedert het gesprek in zijn woning te Beersel voor het raam met het uitzicht op de Zennevalei zijn thans bijna vijftien jaar verlopen. Intussen heb ikzelf de journalistiek verlaten en eerst het overlijden van mijn zegsman heeft mij de tekst terug doen ter hand nemen, en ter beschikking stellen van het Nieuw Vlaams Tijdschrift.

LODE CLAES

Wanneer men de evolutie van het Belgisch Hof onder Vlaams opzicht wil weergeven moet men rekening houden met wat een Belgische hofhouding uiteraard ontleent aan geplogenheden van buitenlandse vorstenhuizen. Dat het Hof in 1914 Franstalig was is bijvoorbeeld niets uitzonderlijks. Vóór de eerste wereldoorlog waren zo goed als alle Europese hoven Franstalig in hun officiële uitingen, hetgeen in verband te brengen is met het feit dat het Frans toen gold als de erkende diplomatische voertaal.

De kentering onder Vlaams opzicht is bij Koning Albert tijdens de eerste wereldoorlog begonnen en ook zij staat in een breder teken. De Europese koningen hebben veel van hun afzijdige gedragingen aan de dringende democratische evolutie moeten aanpassen. Ze hebben hierdoor gewonnen aan heilzame volkscontacten. De zich openbarende decalage tussen vorst en volk werd tijdens de eerste wereldoorlog overbrugd.

Koning Albert was een zeer eenvoudig man die aanvankelijk niet opgeleid was om Koning te worden; in zijn eigen stand was hij een marginaal man, die een hele afstand had af te leggen naar de uitoefening van zijn koninklijke rol. Hij was bovendien een trage natuur, maar die anderzijds geholpen was door een enorm geheugen zoals de Voorzienigheid

[p. 433]

soms in de leemten van minder impulsieve mensen op een andere wijze voorziet.

Zijn veranderde inzichten over Vlaanderen waren niet afkomstig uit hetgeen men hem had wijsgemaakt, maar uit datgene wat hij tijdens de eerste wereldoorlog met eigen ogen had gezien en uit eigen ervaring had geleerd. In dit verband noemt men soms de naam van oud-legeraalmoezenier Jan Bernaerts. Zeker zal wat Bernaerts vertegenwoordigde in zekere mate de Koning hebben gesticht. Maar de eigen beleving van zekere toestanden, meer dan hun betrouwbare aanklacht heeft blijkbaar de doorslag gegeven. Bernaerts was een subjectieve getuige, de kentering bij Koning Albert berustte op objectieve aanschouwing.

Koning Albert zegde herhaaldelijk aan zijn omgeving dat hij fier was iedere maal als hij achter het front de Vlamingen zag voorbijgaan. Hij bewonderde de goede gezondheid van de Westvlaamse bevolking, zoals hij in het algemeen een verering had voor de goede gezondheid. Hij kende anderzijds ook uit eigen aanschouwing de toestanden in de strafkampen.

Reeds bij de bevrijding in 1918 had de Koning zijn mening gevormd, maar hij moest met de politiek van het land rekening houden. In de eerste plaats moesten de revendicaties van de derde stand worden ingewilligd, omdat dit in feite een conditio sine qua non was voor de terugkeer op de troon. Dit nam echter de bezorgdheid van de koning voor de dualiteit van het land niet weg.

Men zou de redenering van Koning Albert ongeveer als volgt kunnen weergeven: ik regeer niet over een zelfstandig, in zijn eenheid gesloten en voltooid volk. Ik regeer over een land met twee volken; er is een Belgische natie, maar er zijn twee soorten van Belgen met een geheel verschillende aard. Wij moeten ervoor zorgen dat de Kroon op dat dubbele hoofd past. Deze dualiteit is geen gespletenheid, maar toch

[p. 434]

een werkelijkheid die tijdens de eerste wereldoorlog tot gruwelijke toestanden aanleiding heeft gegeven.

De evolutie van Koning Albert met dit inzicht als vertrekpunt, was traag; niet omdat hij Albert heette, maar omdat hij koning was. Ook op het schaakbord verplaatst de koning zich zelden.

In 1919 werd ik als leraar in het Nederlands aangesteld. Om mijn rol te begrijpen zijn enkele woorden uitleg nodig over de structuur van het Koninklijk Hof. Daar bestaan twee instanties: het Departement van de Groothofmaarschalk en het Kabinet van de Koning. De Hofmaarschalk en zijn medewerkers moeten zorgen voor de trage continuïteit van het koninklijk gezag zoals het moet voorkomen in de ogen van de onderdanen.

Het is een van de prerogatieven van de adel dat hij de dignitarissen voor het Hof levert. De Koning is zelf een edelman, en de adel is zijn meest natuurlijke omgeving. Edellieden hebben bovendien de tijd en ook de houding om deze functies aan het Hof te vervullen. De Koning is iets meer dan een mens: hij is een staatshoofd en een symbool. Hij moet optreden op spectaculaire wijze en hiervoor vindt hij het decorum in de adel.

Het kabinet is belast met het contact tussen de Vorst en de politieke wereld, maar alle andere gesprekken en bezoeken gebeuren langs de Hofmaarschalk om.

Ik was de eerste Vlaming die in dit milieu doordrong. Mijn eerste vrienden waren de Vlaamse lakeien die verheugd waren met mij in hun taal te kunnen spreken. Ik moest met heel stille voetjes vooruitkomen zonder te bruskeren en dat ik dit deed werd door Koning Albert op prijs gesteld. Mijn eigenlijke taak was het onderricht in het Nederlands van de toenmalige prins Leopold. Dat dit door een Vlaming moest gebeuren was ook voor tegenstanders onaanvechtbaar. De precepteur in het Frans van de

[p. 435]

prins was een officier van het Frans leger; zulke dingen zijn belangrijk. Ik kreeg mijn bureeltje tegenover het werkvertrek van Koning Albert, die steeds meer bij mij advies inwon over Vlaamse cultuuraangelegenheden. Toen het onmogelijk werd deze medewerking verder te doen doorgaan als het werk van een leraar in het Nederlands kreeg ik de titel van ‘conseiller privé’, privaatraad. Of dit ook formeel en constitutioneel in orde was is een andere vraag; volgens de Grondwet zijn de ministers, en zij alleen, de raadgevers van de koning.

Na de dood van Koning Albert verleende Koning Leopold mij de titel van ‘raadsheer voor kunsten en wetenschappen’. De constitutionele bezwaren tegen de titel van privaatraad werden aldus weggenomen. Thans ben ik bij Koning Boudewijn ‘ereraadsheer voor kunsten en wetenschappen’.

Koning Albert wilde met een wijs en traag beleid datgene wat hij tijdens de oorlog had ingezien, na de oorlog uitwerken. Hij begon met de omgang met Vlaamse kunstenaars. Koning Albert begreep niet veel van kunst. Zoals zijn zoon en zijn kleinzoon had hij het temperament van een ingenieur. Maar de kunsten zijn een geschikt neutraal terrein waarop de koning zich kon bewegen.

Zijn grootste ambitie was Nederlands zo te spreken dat men niet kon horen dat hij geen Vlaming was. De linguafoon bewees hierbij goede diensten. Vasthoudend als hij was zette de vorst telkens opnieuw platen op met Vlaamse teksten, bijvoorbeeld met Gezelles ‘Het ruisen van het ranke riet’. Na een paar maal kende de Koning de tekst zelfs van buiten; ik zegde reeds dat hij een merkwaardig geheugen had. Niettegenstaande zijn grote inspanningen is Koning Albert op het gebied van de uitspraak van het Nederlands niet in zijn doel geslaagd. ‘Wij wilden wat was recht en wonnen wat wij wilden’. De uitspraak van de W klonk Waals, wat onverklaarbaar is, want

[p. 436]

Koning Albert was evenmin een Waal en kende de Waalse dialecten niet. Hij zag met voldoening dat althans de uitspraakmoeilijkheden niet meer bij zijn zoon aanwezig waren. Koning Albert sprak overigens ook geen goed Frans. Hij hoorde zichzelf niet, een onmisbare voorwaarde voor een keurige uitspraak.

Dit alles was een trage evolutie; het kwam er voor de Koning op aan haar te doen plaatsvinden zonder deuken te geven aan zijn natuurlijke omgeving.

Men zag het dus vooruitgaan maar men zag niet door wie. Naar buiten bleek slechts de positie van de Kroon, niet de individuele positie van Koning Albert.

De bijzondere atmosfeer van het Paleis verklaart veel. Ze vergt, of men meent althans dat zij dit vergt, dat alles zou gecamoufleerd worden. Aan het Hof zegt men de zaken niet zoals ze zijn, maar zoals ze niet zijn. Van groot belang is het formaat van de personaliteiten die er functies bekleden. Aan het Hof zijn er steeds krachtige en hoogstaande Franstalige persoonlijkheden geweest. De heer Wodon bijvoorbeeld was een bijzonder markante figuur.

Wanneer men het Paleis langs zijn lelijke kant ziet komt het overeen met ons beeld van een gevangenis. Men kan een venster openen, men ziet Brussel liggen, maar men weet van niets.

Men begrijpt de neiging om deze atmosfeer te ontvluchten. 's Zaterdags middags te 12 u. stipt stond Koning Albert op, met wie hij ook in gesprek was. Met een timide glimlach wees hij op zijn polsuurwerk. Deze koningen hebben een voorkeur voor moto's. Zijn het halsbrekers? Neen, het is geen kwestie van temperament maar het is dat verdomde gevang. Het is een reactie waartoe het een volkomen gezond en normaal mens kan brengen.

In het werkvertrek van Koning Albert, met dat eigenaardige uurwerk van Zimmer, lagen boeken en dagbladen opgestapeld. Hij las veel, meer dan zijn

[p. 437]

opvolger. In een hoek hing een kanarievogel in een gouden kooi. Koning en vogel bekeken elkaar, wie weet bezongen ze elkander ook, elk in zijn gouden kevie.

Zoals de meesten van zijn tijdgenoten zag Koning Albert de cultuur als een superstructuur op een economische basis. Hij zag, na de eerste wereldoorlog, de Vlaamse dynamiek op economisch gebied die te danken was aan de gezondheid van het Vlaamse volk. Zijn probleem was: hoe is het mogelijk dat een volk dat economisch zo vooruitgaat cultureel zo achteruit blijft. Zijn bekende bekommernis voor de bloei van de wetenschappen en voor de uitbreiding van het technisch onderwijs staat hiermede in verband.

Een woord nog over de taal waarin Koning Albert zich met Vlaamse ministers en andere Nederlandstalige autoriteiten onderhield. Hij begon het gesprek steeds in het Nederlands, maar het was meestal zijn Vlaamse gesprekspartner die na korte tijd naar het Frans overging. Zeker om de Koning ter wille te zijn. Moet men echter een Koning helpen? Soms drukte Koning Albert zijn bevreemding uit: ‘Ze spreken geen Vlaams!’.

Koning Albert kon niet improviseren maar reageren deed hij met grote snedigheid. De Vlaamse gezagdragers hadden ongelijk hem in het Frans te woord te staan. Het was een soort platte vleierij.

Koningin Elisabeth stond haar echtgenoot in zijn betrekkingen met de Vlaamse kunstenaars ter zijde. Het voorbeeld van het Beierse Hof zweefde haar daarbij voor de ogen. Bij haar vader kwamen intellectuelen en kunstenaars om de veertien dagen om bier te drinken, pijpen te roken, het kegelspel te beoefenen en in het park te wandelen.

Het kleine openluchttheater te Laken waar in 1929 het Vlaams Volkstoneel optrad was een idee van Koningin Elisabeth. Het lag voor de hand daar ook Vlaamse toneelgroepen te laten spelen. Koningin

[p. 438]

Elisabeth had ook de Leie bevaren in het gezelschap van Vlaamse kunstenaars.

In strijd met een vrij verspreid vooroordeel had ook Koningin Elisabeth een klaar inzicht in de dualiteit van de Belgische volksaard. Koningin Astrid zag als Zweedse prinses de dualiteit van deze volksaard nog veel klaarder in. Bij de Vlamingen viel haar vooral hun levenskracht op. Is het overigens niet zo dat wat in dit land een Zweed kan treffen in negen op tien gevallen Vlaams is? Ook in dit opzicht was haar dood een groot verlies.

Het is thans niet meer de adel die de Vlaamse invloed aan het Hof in de weg staat. De kracht van de adel heeft afgenomen. Daaruit ontstaan ook problemen: met de adel dreigt ook het onmisbare vernis weg te gaan. Een bal of een feest aan het Hof kan nu niet meer ingericht worden zoals twintig jaar geleden. Ook dit is een algemeen Europees verschijnsel.

De monarchie blijft echter het beste middel om een volk in zijn vrijheden te bevestigen. Wat is trouwens een republiek? Men kan zich in België een republiek indenken, maar niet haar president.

De Vlaams-Waalse tegenstelling wordt steeds scherper. De minste buil op het nationale lichaam gaat aan het etteren: talentelling, taalgrens, Brusselse randgemeenten. Mijn enige hoop is een inter-Europese band waar wij twee stukken zullen zijn. Zoniet is het land verloren: wij zijn geen Zwitserland! Het federalisme vóór de Europese eenmaking invoeren is een gevaar. Dit gevaar zou geringer zijn indien de monarchie nog haar vroegere kracht bezat, maar ze is gehalveerd. Ze biedt niet meer genoeg houvast. Wij zwijgen daarover niet uit eerbied maar uit lafheid, wij zeggen dat de tijd het zal goedmaken. Dat zegt men aan iedereen, aan degene die zijn vrouw verloren heeft, aan ongeneeslijke zieken.

[p. 439]

Er is op dit ogenblik een Europese samenscholing, maar geen Europese verbondenheid.

Is er eigenlijk een Vlaamse cultuur? Er is een Europese cultuur die in Vlaanderen in de spiegel van een eigen taal wordt opgevangen. Niet alleen Van de Woestijne maar ook Gezelle was een Latijnse geest. Met het einde van de Bourgondische episode hadden wij onze historische kans gemist. Maar de Delta blijft de kop van Europa. Men heeft de lintworm niet te pakken zolang men de kop niet heeft. De Delta is echter een hoofd zonder een lichaam. De vorming van Europa moet de groei zijn van het lichaam aan deze Bourgondische kop: langs Henegouwen, Frans-Vlaanderen en de Elzas naar Zwitserland.

Van de Vlaamse grieventrommel heb ik mijn botten vol. Ik ben geen lafbek. Ik kom uit voor mijn recht en voor mijn zijn. Reeds Verriest stelde de vraag: roept de koe in de weide dat ze een koe is? Wij vrezen altijd dat wij geen koe zijn. We zouden moeten zeggen: wij willen geen wetten, maar wij willen ook geen minderwaardige Vlamingen in leidende functies.

Ons ontbreekt eenheid van stijl. Die moeten wij veroveren op onszelf. In plaats daarvan slaan wij alarm voor Ste-Agathe-Berchem.

Ik heb nog een andere job. Ik moet schilderijen aankopen voor musea. Er zijn in dit land zesduizend schilders. Wij zijn een volk van schilders... Maar we zouden moeten zijn: een volk van enige schilders.

HERMAN TEIRLINCK