Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 26

[p. 207]

Bolland en de godsdienst

De aflevering 2 van de jaargang 1971 van de Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde publiceerde de tekst van een lezing door mij gehouden over ‘Professor Bolland in Vlaanderen’.

Ik vertel er in hoe mijn broeder Lucien in de zomer van 1911 te Leiden in contact kwam met professor Bolland, die toen op het toppunt stond van zijn faam als hegeliaanse filosoof. Mijn broeder zegde de hoogleraar, die blijk gaf van warm medevoelen met de Vlaamse strijd, hoe kardinaal Mercier had verkondigd dat het niet mogelijk was wijsbegeerte en wetenschappen te doceren bij middel van het Vlaams.

Hierop besloot Bolland een rondreis in Vlaanderen te houden om, in een reeks lezingen, te demonstreren dat ‘Het Nederlands als Taal voor Hogere Aangelegenheden des Geestes’ meer geschikt was dan Frans of Duits.

Die voordrachten genoten een enorm sukses te Brussel, Gent, Mechelen, Brugge. Aan zijn vriend Lodewijk de Raet zegde August Vermeylen: ‘Hadden wij maar een tiental kerels als Bolland in Vlaanderen, de taalstrijd ware in een handomdraai gewonnen’.

Er was slechts één wanklank: te Leuven mocht de Nederlandse filosoof niet gehoord. De reden hiervan?

Bolland belichtte haar in een tweede voordracht die hij te Brussel hield:

‘In Het Handelsblad van Antwerpen is ook gevraagd wat Gij, Vlamingen, te maken hebt met Bollands rationalisme? Ik was voor het geven van academische lessen voor een paar honderd belangstellenden opgetreden te Brussel in de Vrije Universiteit. En dàt was verkeerd geweest. Maar mij kan het niet schelen waar ik spreek, al had ik moeten spreken in de bisschoppelijke seminaries van België!

Ik ben niet gekomen om hatelijkheden te luchten tegen onze Moeder de H. Kerk als zodanig. En de duivel is nooit zo zwart als men hem afschildert: ik ben niet zo anticlericaal als men wel beweert. En ik was ook heel graag, zuiver en alleen ten behoeve van de Vlaamse zaak, ook voor de katholieke Vlaamse studenten te Leuven opgetreden. Ik ben er nog toe bereid. Door de Brusselse vrienden is dan ook in die richting stille moeite gedaan, maar zulk een goddeloos mens als ik mocht in Leuven niet optreden. Men vergete hierbij niet dat de Brusselse hogeschool Frans is, en dat men dààr ten minste ruim genoeg van hart was geweest om mij zo goed als in de Vlaamse steden zelf tegen het Frans te laten uitvaren’.

Hoe stond Bolland tegenover de religie in het algemeen en de katholieke godsdienst in het bijzonder? Dit thema werd nu zo pas behandeld door prof. dr. Hendrik in een rede uitgesproken ter gelegenheid van de Bollandherdenking in het Groot Auditorium te Leiden op 11 februari 1972 [Universitaire Pers, Leiden].

Men heeft de Leidse paladijn der Zuivere Rede versleten voor antikatholiek en schijnbaar felle bestrijder van godsdienst en christendom. Men verweet Bolland daarenboven zijn antisocialisme en sommigen gingen zo ver hem te verslijten voor een ‘fascist’ en ‘nazi’, alhoewel de redemeester reeds overleden was voor de tocht van Mussolini naar Rome.

Om de positie van Bolland tegenover het katholieke geloof te bepalen dient men eerst uit te gaan van Bollands opvatting van de Gnosis.

‘De Gnosis, aldus prof. Hendrik, een religieus-filosofische stroming in het Hellenisme, maakt onderscheid tussen de

[p. 208]

hoogste God, de onkenbare en Goede Vader en een lagere vice-deus, de onvolmaakte schepper van een onvolmaakte cosmos. De vader heeft zijn Zoon gezonden om de kinderen des lichts te genezen van de inbeelding dat de Wereldschepper de hoogste God zou zijn... Voor Bolland is deze gnosis het oorspronkelijke Wezen, de verste achtergrond van het christendom.

Nu is de gnosis actueler dan ooit; ook in verband met de oecumenische beweging der kerken en de russische orthodoxie [Berdjajew en Boelgakow]...

Bolland, aldus steeds prof. Hendrik, heeft ooit hierin bij enkelen van mijn generatie de weg gebaand naar het dieper verstaan der kerkelijke liturgie. Op Goede Vrijdag van het jaar 1919 was ik met hem in de morgendienst van het verrukkelijke achttiendeeuwse Oude-Katholieke schuilkerkje op de Middengracht. Natuurlijk kreeg ik op de terugweg een college, hij zei mij: nu begrijp ik pas goed de liturgie van vandaag. Dit was een mystisch en mytisch versluierde begrafenisdienst...

Bij Bolland waren onbetwistbaar katholieke sentimenten aanwezig - naklanken van zijn katholieke jeugd.

Zo verklaarde hij eens: Ik zou katholiek kunnen zijn, wanneer de opvattingen van Loisy daar getolereerd werden’.

Maar zij werden niet getolereerd! Alexandre Loisy, hoogleraar te Parijs en grondlegger van de moderne kritiek in de exegese, werd in 1908 plechtig geëxcommuniceerd door Paus Pius IX.

Het om de eeuwwende opkomende modernisme volgde Bolland met grote belangstelling. Men kan zich afvragen of de huidige, diepingrijpende crisis in het rooms-katholicisme niet iets is als de onbetaalde rekening die nu gepresenteerd wordt door het in het begin van de eeuw veroordeelde modernisme... De modernisten mogen er prat op gaan de verre wegbereiders te zijn geweest van Vaticanum II. Dus ook in zekere zin Bolland ten onzent. Hij zou anders met iemand als professor Schillebeeckx hebben kunnen praten.

Revelerend over Bollands positie tegenover de godsdienst is volgende anekdote: Na een preek van dominee Wisse die Bolland samen met Hendrik had bijgewoond, stelde Bolland aan Hendrik de vraag: ‘Zeg mij nu eens, jongen, wààr zijn wij geweest? Zijn wij in het licht geweest, in de leerzaal van Zuivere Rede? Hendrik: Neen, professor. - In de duisternis, was het onzin wat die man zei? - Neen, professor. - Waar dan wèl? Zeg het maar jongen... En ik moest antwoorden: in de schemering.

Dat was de sfeer van de godsdienst:

de schemering, het sprookje van de Waarheid. Vandaar ook de spreuk uit de Leerzaal der Zuivere Rede: de ware preek voor vrome gelovigen komt van wijze ongelovigen’.

Hendrik besluit dan ook: ‘Er kan van Bolland uit een weg leiden, die de godsdienst weer herstelt daar waar hij oorspronkelijk is geworteld, in de sfeer van symbool en mysterie. Men kan dan ook met de Leidse Redemeester besluiten dat de ware Leer zich nooit laat vastleggen in een bepaald systeem, dat er in de absolute Waarheid nooit een laatste definitief woord wordt gesproken. Alle Gnosis is maar ten dele. Het ware, het ineffabele woord, het mag, het kan niet gezegd worden. Het Woord, het heilige Woord, het openbaart, het duidt aan, het verhult, het omsluiert tegelijkertijd’.

R. BRULEZ