Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 26

[p. 718]

Of het schrijven nog zin heeft

Ik word weleens uitgenodigd, een lezing te houden over de vraag ‘of schrijven vandaag de dag nog zin heeft’.

Zo'n vraag wordt dan voorgelegd aan iemand die ‘niets anders doet dan schrijven’, d.i. 8 à 12 uren per dag schrijft, leest, schrijft over het lezen, leest over het schrijven, leest over het lezen, schrijft over het schrijven. Vandaar dat ik doorgaans eerst naar de analogie grijp: ga eens aan een bouwvakker vragen of het bouwen nog zin heeft, aan een mecanicien of het zin heeft al die auto's te repareren, aan een leraar of het nog zin heeft les te geven, aan een landbouwer of het nog zin heeft al die bieten te kweken... Het antwoord komt erop neer dat men daarmee zijn boterham verdient. En het feit dat men daarmee zijn boterham kàn verdienen, toont aan dat er nog voldoende vraag is naar gebouwen, autoreparaties, lessen, suikerbieten - zodat de arbeid in kwestie blijkbaar nog zin heeft in deze maatschappij.

Hetzelfde geldt voor het schrijven: er zijn mensen die hun boterham verdienen met het schrijven van verslagen, brieven, allerlei ambtelijke stukken, van teksten voor dag-, week- of maandbladen, voor tv-programma's, voor reclamecampagnes - en dus heeft het schrijven vandaag de dag kennelijk nog zin.

Maar daarmee is de lezing niet afgelopen, want het antwoord over de broodwinning blijkt nu net niet te gelden voor mij, zodat de vraag ‘of het schrijven vandaag nog zin heeft’ in mijn geval open blijft, evengoed als voor alle schrijvers die niet hun boterham verdienen met schrijven en er toch maar mee doorgaan. Maar als dat schrijven geen zin heeft als broodwinning, dan kan je de vraag stellen of het misschien zin heeft als hobby, als vrijetijdsbesteding, eventueel als bijverdienste. Vraag dan eens aan een duivenmelker of het duivenmelken nog zin heeft, aan een hengelaar of het hengelen, aan een kaarter of het kaarten wel zin heeft. Allen zullen antwoorden dat ze er plezier in hebben en dat duivenmelken, hengelen of kaarten dus verdomd wel danig zin hebben.

En of ze gelijk hebben. In een maatschappij die er permanent op uit lijkt, je wijs te maken dat je leeft om zoveel mogelijk te consumeren en te produceren, en vooral niet voor je plezier, is het op zijn minst nuttig dat mensen betogen dat de

[p. 719]

dingen waar ze plezier in hebben, zinvol zijn. En zo kan je stellen: zolang er mensen gevonden worden die plezier beleven aan het schrijven, zolang zal schrijven nog zin hebben. Welnu, het is nu eenmaal zo dat ik plezier heb aan het schrijven. En is daarmee de kous af? is de vraag afdoend beantwoord? Wel voor allen die voor hun plezier schrijven na hun werkuren. Maar het is niet ondenkbaar dat iets wel zinnig is als vrijetijdsbesteding, en onzinnig als voornaamste, full time bezigheid. Op een ander vlak: dat ik met schrijven niet mijn boterham verdien maar toch in leven blijf, betekent concreet dat iemand anders me die boterham bezorgt: Cee.

Bij velen roept dit de spontane vraag op naar de verantwoording van zo'n afwijkende levenswijze. Een ondoordachte vraag, naar mijn gevoel: binnen de burgerlijke institutie die het huwelijk hier bij ons is, is de levenswijze puur een privé-kwestie, een kwestie van overeenkomst tussen de partners, van ‘contract’. Bij vele paren komt het contract erop neer dat meneer veel geld binnenbrengt opdat mevrouw haar tijd full time kan besteden aan b.v. bridgepartijen.

Vermits de omgekeerde afspraak materieel even mogelijk is, ziet men niet niet in waarom men die ook niet zou uitproberen. [Een interessante extrapolatie die allengs doordringt: de echtelijke situatie binnen deze maatschappij met zachte dwang opgelegd, uitbaten in de zin van een bevrijding van het werk-om-den-brode; ontkomen aan het alternatief dat heel wat middenstanders wordt opgelegd: of meer verdienen dan men voor zichzelf alleen behoeft, of niet genoeg om in leven te blijven - door het loon te delen met een [of meer] partner[s].] De vraag is er niet een van verantwoording, maar van evenwicht: is zo'n overeenkomst wel stevig, wel betrouwbaar? veronderstelt ze niet een meester-knecht verhouding - zoals in het geval van de bridgemadam en van sommige pooiers. En hier komt de vraag naar de zin van het schrijven heel concreet neer op de vraag: of het full-time schrijven-voor-zijn-plezier wel opweegt tegen een arbeid in loondienst voor de boterham?

Om daarop te antwoorden is het nodig het schrijven eerst van dichterbij te bekijken. In de eerste plaats: schrijven doe je voor lezers. Je kan weleens wénsen alleen maar voor jezelf te schrijven, maar dat is altijd een begoocheling, zohaast je maar tekens hebt aangebracht zijn die leesbaar voor anderen; zolang je de tekens niet laat verdwijnen, hangt het van ànderen af of ze al of niet voor jou alleen geschreven zullen zijn.

In de tweede plaats: in deze maatschappij krijgt iedereen teksten te lezen. Bevelen en verboden in de trant van ‘verboden te spuwen’ of ‘niet op de openbare weg gooien’ of ‘ontdek een nieuwe soep’ of ‘haal een paar reinigingsspecialisten in huis’, aanprijzingen in de trant van ‘boordevol gezondheid’ of ‘groene frisheid voor witte tanden’; alle reclameteksten die je de vrijdag in de bus krijgt, de affiches op straat, de krant, het contract dat je ondertekent, de wegcode - de wereld om je heen puilt van de teksten, je hoeft echt geen boekhandel binnen te lopen. En niet alleen krijgt iedereen teksten te lezen, maar bijna iedereen krijgt teksten te schrijven: in België een 3 miljoen scholieren en studenten, zowat 2 miljoen bedienden, de houders van een BTW-nummer, de arbeiders die een formulier of een technische fiche moeten invullen - om nog maar te zwijgen van alle invullers van de belastingbrief. Allemaal mensen die noodgedwongen moeten schrijven, en lang niet voor hun plezier.

[p. 720]

Als je zo eens nagaat wat we allemaal bijna dagelijks moéten lezen en schrijven, ga je die mensen begrijpen die geen letter meer willen zien, die zich als totaal analfabeten gedragen zohaast ze maar eventjes vrij zijn. Alles wat maar met schrift te maken heeft, doet meteen aan de school denken, of aan het kantoor, of aan het hinderlijk beperkte budget, of aan het loket, of aan de belasting: ‘Laat mij nu om het even wat doen, als ik maar niet moet lezen of schrijven.’

Kijk dan eens naar de kaarters: wat zij doen heeft toch heel wat met schrijven en lezen te maken. Elke speler ‘leest’ het spel dat het toeval hem in de handen heeft gegeven; elke speler ‘schrijft’ door een kaart neer te leggen, en alle spelers ‘lezen’ dan de ‘tekst’ van de gelegde kaarten. Achteraf wordt zelfs aan een soort van ‘tekstkritiek’ gedaan: die koning had je toch niet moeten leggen, hij had geen aas maar dat kon ik niet weten. Kaarters zijn eigenlijk mensen die in groep schrijven en lezen voor hun plezier, maar in een andere taal, die van de 32 of 52 kaarten.

De vraag is dan: of de kaartspelers het niet bij het rechte eind hebben, hun ‘vrije tijd’ aan kaartenteksten te wijden liever dan aan taalteksten. Het is toch zo, we worden zo al genoeg elke dag met woorden op papier lastig gevallen en bedreigd en gekoeioneerd, dat we ons nog met woorden zouden gaan bezighouden in onze vrije tijd.

Wat de eigenzinnige schrijver met de kaarters gemeen heeft, is: dat hij evengoed alle teksten beu is die hij elke dag te verwerken krijgt (en die doorgaans geproduceerd zijn door schrijvers die er wel hun boterham aan verdienen). Maar i.t.t. de kaarters schakelt hij dan niet over op een ander communicatiemiddel, hij houdt het bij de taal.

Maar dan wel met de bedoeling om er nu eens heel àndere teksten mee te maken. Om taal en teksten eens in ongehoorde richtingen om te leiden. Weg van de verleiding, de intimidatie of de terreur van de teksten die allesbehalve de belangen van de consumenten op het oog hebben. Weg van de teksten waar je alleen maar zoveel mag invullen als de stippellijnen lang zijn. Weg van de teksten die ons moeten laten vergeten dat het ons eigen leven is wat we leven. Weg van alle routineteksten die erop berekend zijn ons bewustzijn tot een minimum te beperken. Weg van die honderden teksten per dag die als enige functie hebben ons de dingen te laten kopen die we moeten kopen, die mensen te bewonderen en gehoorzamen die we moeten bewonderen en gehoorzamen, die dingen te geloven die we moeten geloven, die dagdromen en die angsten te koesteren die we moeten koesteren. [Hier moet ik dan tonen welke teksten ik daarmee allemaal op het oog heb; dat daar niet alleen ook een groot aantal ‘vlotte’, ‘ontspannende’ teksten toe behoren, maar evengoed heel wat zeer ‘artistieke’ en ‘cultureel hoogstaande’ - lees: anesthetiserende - teksten. En uitdrukkelijk stellen dat de ‘vrijetijdsbesteder’ er inderdaad veel beter aan doet, een kaartje te leggen, dan teksten te gaan consumeren die niets anders doen dan zijn dagelijkse verdrukking nog eens versterken.]

Voor onze eigenzinnige schrijver in kwestie komt het er dan op aan, teksten ter lectuur aan te bieden die kwalitatief radicaal anders zijn. Tegenteksten die je eens rustig kunt lezen vanuit de nog maximaal haalbare vrijheid. Teksten waarop je je ogen kunt uitwrijven, waarmee je de slaap uit je ogen kan wrijven om daarna weer naar de gewone wereld en naar de gewone teksten te kijken - maar met een scherpere blik.

M.i. komt het er dan hoofdzakelijk op aan, lezers teksten

[p. 721]

te bezorgen waar zij zelf het gebruik van bepalen, waarvan zij het gebruik vaak zelf moeten uitvinden. Eigenlijk zijn er altijd al honderden verschillende manieren geweest om een tekst te lezen. Maar dat wordt altijd weer vergeten.

Alles gebeurt alsof men ervoor zorgt dat het vergeten wordt; blijkbaar omdat zij die je hun teksten in de hand spelen er geen belang bij hebben dat je die eens eigenzinnig gaat lezen Zij zouden willen dat je hun teksten alleen op de manier leest die zij zelf voorzien en gepland hebben.

De vraag is dan maar: hoe mààk je zo'n teksten wel.

Het is vlugger gezegd dan gedaan. Met zo maar lekker losweg improviseren kom je er niet, tenzij je ervan uitgaat dat je persoonlijk zo grondig afwijkt van de heersende culturele en ideologische normen, dat jouw spontane uitingen beslissend van de heersende uitingen moeten afwijken.

Zohaast je vermoedt dat je niet zo'n ‘mutant’ bent, kan je beter aan het werk gaan. En hier komt zowel het plezier op de proppen als de full time beslommering. Dit spel is complexer dan het kaartspel: er zijn zoveel meer woorden dan kaarten, maar bovendien: de context ligt nooit vast. Het komt er ook niet alleen op aan, de ‘kaarten’ anders te leggen, er komen elke dag nieuwe kaarten bij. Informatie en redundantie, paradigma en syntagma, informatievergaring en informatie-articulatie. Je komt voor een heel complex programma te staan dat bewerkt, omgebogen, verwrikt moet worden.

[Het programma dat de schrijvers om den brode wel moéten volgen - juist het bestaan van dit programma maakt het mogelijk dat hun schrijfarbeid gemeten wordt en beloond.]

Je kan de zaak ook meer sociologisch behandelen: er zijn zoveel beroepsschrijvers die geprogrammeerd produceren; daarop gebiedt een elementaire voorzichtigheid op cultureel, politiek, ideologisch en zelfs genetisch vlak, dat een aantal schrijvers ermee belast worden buiten de programma's, buiten de perken te schrijven. Tot op de dag dat haast ieder lid van de maatschappij zich met het produceren van dergelijke (schriftelijke en andere) tegenteksten kan belasten?

Wil dat nu zeggen dat het werk van een part time schrijver noodzakelijk minderwaardig is? Er zijn genoeg voorbeelden die het tegendeel bewijzen. Ergens blijf je altijd aangewezen op een trial and error methode. Tenslotte sorteren zelfs de reclameteksten maar voor een 25% effect. De full time bezigheid biedt alleen meer gelegenheid om een paar controleerbare troeven naar zich toe te halen, om iets minder op goed geluk af te gaan, om andere, afwijkende economieën van de arbeid toe te passen; en de tijd om meer trials te beproeven.

Daniël ROBBERECHTS