Ons Erfdeel. Jaargang 5

[p. 4]

De twee in Europa tussen het Engels en het Duits liggende kultuurtalen - en de Nederlandse westhoek in Frankrijk
door drs. G.B. Droege
Department of modern languages (German) de Paul University Chicago (Illinois)

In de Verenigde Staten kunnen leerlingen en studenten gewoonlijk de volgende moderne talen in middelbare en hogere scholen leren: Spaans, Frans, Duits en - hoewel nog niet overal ingevoerd - Russisch. Er zijn vanzelfsprekend andere redenen, maar 't Spaans geniet de verreweg grootste populariteit als moderne taal, omdat het door leerlingen en studenten als de gemakkelijkste van de ‘grote vier’ wordt beschouwd, waarna 't Frans, vermoedelijk gemakkelijker dan 't Duits, iets populairder is dan 't Duits, en 't Duits, om dezelfde reden, populairder is dan 't Russisch. Een groot aantal meisjes en luchthartige jongens prefereren dikwijls 't Frans, de ‘mooiste taal’, maar jongens en ernstiger meisjes geven vaak aan 't Duits de voorkeur. Door 't Duits geloven jongens meestal de taal van heldhaftige Spartanen, volhardende kerels, te leren. Een minder getal, enkele meisjes mee inbegrepen, leert 't Duits als de taal van een intellektueel overwicht, diepzinnig en abstrakt. Amerikaanse doktorandessen worden meestal verplicht, Duits en Frans in hun eigen vak te kunnen lezen. Aan de universiteit, waar ik nu het Duits doceer, een katholieke universiteit met een Franse traditie, studeren ‘undergraduates’ (kandidaten voor 't bakkalaureaat) met fysika of scheikunde als hoofdvak in de regel alleen Duits. Tegenwoordig studeren zulke aanstaande natuurkundigen nog Frans (op aanbeveling) als ze er tijd voor hebben. Enkelen leggen zich op 't Russisch als tweede taal toe. De bovengenoemde talen zijn alle Indo-europees of Indogermaans, Spaans en Frans behoren tot de Romaanse tak van 't Indo-europees, Duits tot de Germaanse en Russisch tot de Slavische. De Engelse taal en de Duitse taal zijn de twee grootste leden van de Germaanse tak. Dat weet iedereen. Maar weet u, welke Indo-europese taal van de Germaanse groep op 't Engels en 't Duits volgt? In Europa en

[p. 5]

in IJsland spreken haast 16 miljoen mensen vijf Skandinavische kultuurtalen. In Nederland en in Vlaams-België gebruiken meer dan 16 miljoen mensen één taal, de Nederlandse, waaronder 460.000 in Friesland en elders in Nederland (zie Elsevier, Atlas van Nederland, België en Luxemburg. Amsterdam Brussel, 1960, blz. 52.) de Friese taal spreken, de tweede en enige andere kultuurtaal van Nederland. Er zijn in Nederland 2,8 keer meer sprekers van 't Fries dan er in IJsland sprekers zijn van 't IJslands. Als kultuurtaal is 't Nederlands ouder dan 't Duits en 't Engels. Een ‘standaard’ Middelengels bestond niet en Middelhoogduits is nauwelijks de bron van 't Nieuwhoogduits, maar 't Middelnederlands heeft zich stellig tot 't Nieuwnederlands ontwikkeld.

Het Nederlands en het Fries zijn bruggetalen tussen 't Duits en 't Engels. 't Fries zou men ook kunnen opvatten als echte bruggetaal tussen 't Engels aan de ene kant en 't Nederlands en 't Duits aan de andere. Geen andere taal stond 't Middelnederlands nader dan 't Middelnederduits. Sociologisch zijn haar dialekten tongvallen van 't Nederlands (in Noordoostnederland) of van 't minder nadere Hoogduits geworden. De eens machtige Noordeuropese handelstaal van het tijdvak der oude Hanzeaten mist een moderne vertegenwoordiger. De levende kultuurtaal in Europa, waarop de van 't Middelnederduits afstammende dialekten 't meest lijken, is 't Nederlands. Er zijn dus in Europa tussen 't Engels en 't Duits alleen twee kultuurtalen: 't Nederlands en 't Fries.

Ten zuiden van Skandinavië en ten oosten van Brittannië kan de Indo-europese taalwereld van de Germaanse variëteit in enkele opzichten met betrekking tot de gesteldheid van haar volksgroepen met 't Iberische Schiereiland worden vergeleken. 't Gebied tussen Sint-Omaars in 't noordwesten en Wenen in 't zuidoosten ligt open in 't hart van Europa. Het is helemaal geen afgesloten schiereiland, maar toch geloof ik opvallende parallellen met Iberië te kunnen trekken. 't Portugees en 't Nederlands (en 't Nederduits) zijn volgens hun traditie naar de zee georiënteerd, 't Kastiliaans en 't Duits niet. De eerste zijn ook meer de talen van kosmopolieten dan de laatste. In 't noordwesten van Spanje heeft de inheemse streektaal daar, 't Galicisch, oorspronkelijk en taalkundig meer met 't Portugees dan met 't Spaans te maken. 't Kleefs, in 't noordwesten van de Bondsrepubliek, is oorspronkelijk en taalkundig niet zo zeer met 't Duits verbonden als met 't Nederlands. De Friezen zijn de Basken van 't Germaanse taalgebied ten oosten van Brittannië en ten zuiden van Skandinavië.

‘Isoglossenbundels’ zijn bundels van lijnen op kaart gebracht, waarvan ieder lijntje twee vormen van hetzelfde woord scheidt. Het

[p. 6]

samenlopen van isoglossen in een bundel betekent de afbakening tussen twee aparte taalgebieden. Dat gebeurt tussen de tongvallen van 't Nederlands en 't Duits en die van 't Fries evenals tussen Noordspaanse tongvallen en die van 't Baskisch.

Een groot overgangslandschap van isoglossen tussen 't Nederlands en 't Hoogduits volgt de Rijn stroomafwaarts van de Neder-Main tot Oost-Brabant toe. Van oudsher heeft een isoglossenbundel 't Nederduits van 't Hoogduits afgescheiden, maar niet 't ‘Sassisch’ (= Saksisch of ‘Nederduits’) van 't ‘Frankisch’ (= Nederfrankisch of ‘Nederlands’) in Nederland en Duitsland, of 't Nederfrankisch van 't Middenfrankisch (= Westmiddenhoogduits). Zonder 't Nederlands als bemiddelaar tussen 't Hoogduits en 't Sassisch, zou 't Sassisch, isoglossisch beschouwd, even weinig met 't Duits (= Hoogduits) te maken hebben als 't Hoogduits, Nederlands en Sassisch met 't Fries.

In Noordwestduitsland heeft zich het ‘Missingsch’ (oorspronkelijk ‘Meissenisch’, d.w.z. 't Hoogduits van Meissen), een verhoogduitst Nederduits, ontwikkeld. Geen Westvlaams ‘messing’, uit Nederlands koper en Frans zink, is echter ontstaan in dat gedeelte van de Westhoek van Vlaanderen dat in Frankrijk ligt. Een mengtaal kan 't overgaan van een taal naar een andere vergemakkelijken. Mengtalen zoals 't Missings (Nederduits onder Hoogduits substraat), 't Stadsfries (Nederlands op Fries substraat) en 't Riksmal (Deens op Noors substraat) zijn ons allemaal bekend. In de Westhoek in Frans-Vlaanderen behoren de Nederlandse streektaal en de Franse kultuurtaal tot verschillende takken van 't Indo-europees, wat met de drie pas vermelde voorbeelden niet 't geval is. Tussen de jaren 1066 en 1363 was 't Frans de alleenheersende kultuurtaal van Engeland. 't Verschil tussen Engelse tongvallen en de Franse kultuurtaal bleef altijd scherp, zoals 't verschil tussen 't Westvlaams van Zuid-Vlaanderen en 't Frans scherp blijft. Schrijver dezes heeft zoveel jongens, die voor de laatste twee jaren van en tijdens de laatste wereldoorlog nog niet geboren waren, in Frans-Vlaanderen een Westvlaams horen spreken, dat geen zier liet blijken van een Frans aksent in hun uitspraak. Verleden jaar verzekerde me zo'n jonge Vlaming vurig en geestdriftig, dat hem zijn Nederlands op school beslist geen moeite kost. ‘Ik ben Flamink, Menere’, beweerde hij en legde me uit hoe 't Nederlands geen vreemde taal voor hem was, hoe gemakkelijk en natuurlijk 't voor hem was, van 't ‘Flaemsj’ naar 't Nederlands over te schakelen. U hoeft niet ver van de stad Sint-Winoksbergen zelf af te gaan, om te luisteren naar jongens die bij 't spelen Westvlaams spreken. Ik heb ze zelf in tegenwoordigheid van een Westvlaming van over de ‘schreve’ of rijksgrens gehoord. Sommige andere Westvlamingen zullen mij wel willen betuigen, dat zoiets

[p. 7]

heden ten dage niet meer kan voorkomen ('t is een ‘utopie’), want iedereen ‘weet’, dat de Nederlandse streekspraak van Zuid-Vlaanderen alleen door kinderen wordt ‘geklapt’, die onmiddellijk langs de grens wonen.

Als ik 't grootste gevaar voor 't Vlaams van Frankrijk moest noemen, zou 't stellig 't fatalisme van zijn sprekers zelf zijn. Haast niemand is tegen 't ‘Flaemsj’. Nog minder is men tegen de kultuurtaal van de door de Vlamingen van Frankrijk als broers gevoelde ‘Belgiquenaars’ en Hollanders. 't Wordt door de meeste inheemse Nederlanders van Vlaanderens Westhoek in Frankrijk gevoeld, dat 't betreurenswaardige feit van de achteruitgang van de taal van hun voorouders een niet te stuiten proces is. Een nog niet oude (tussen Sint-Winoksbergen en Sint-Omaars wonende) pastoor heeft tegen me opgemerkt, hoe alleen al in zijn eigen leven 't gebruik van 't Vlaams in de Westhoek in Frans-Vlaanderen is afgenomen. Hij wilde van ganser harte aan de toekomst van zijn moedertaal daar geloven, maar met verdriet heeft hij het moeten opgeven. Die man is geen analfabeet in 't Nederlands geweest. Westhoekse geestelijken liefkozen 't geschreven Nederlands in Zuid-Vlaanderen (evenals in West-Vlaanderen) in hoge mate. Aan de Franse kant van de rijksgrens is het moeilijker voor hen goed Algemeen Beschaafd Nederlands te beheersen, maar dat geeft niets: velen leren de Nederlandse taal ook tamelijk goed in haar gesproken vorm. Zal 't binnenkort ‘gedaan zijn’ met 't Vlaams in Frans-Vlaanderen? Mensen, die geestdriftig van hun moedertaal houden, maar toch niet meer aan haar toekomst geloven, zijn weliswaar niet de allerbeste handhavers van die taal, dunkt mij.

Westhoekse tongval-tonelisten uit Alveringem in West-Vlaanderen worden door Westvlaams dialekt-sprekers in de Westhoek onder Frankrijk goed aanvaard; zulke toneelspelers uit Westouter nog beter wegens de grotere overeenkomst van hun ‘Flaemsj’ met dat van hun toehoorders, wat volstrekt niet verbaast, als men daaraan denkt, dat Westouter een grensgemeente is. 't Westvlaams van Frans-Vlaanderen zal door die betrekkingen geenszins zwakker worden. Zulke kontakten zijn werkelijk te verwelkomen. Internationale kontakten met elkaar verenigen op dergelijke geestelijke wijze de ‘Sassen’ (Saksers) van Noordoostnederland en Noordwestduitsland. Indien een uniform ‘Sassisch’ of Westvlaams bestond, zouden zulke betrekkingen meer voldoende en effektief zijn, om de oeroude taal van Duitslands waterkant en Vlaanderens Westhoek in Frankrijk van een toenemende naoorlogse achteruitgang te redden. 't Slowaaks heeft zich als taal van 't Tsjechisch kunnen afscheiden, maar dat een nieuw ‘Afrikaans’ zich ook in Frans-Vlaanderen zou ontplooien door politieke afzondering is niet zeer waarschijnlijk. Frankrijk is

[p. 8]

noch Hongarije, noch Engeland. Wie het artikel van de Zuidvlaming Robert Victoor in dit tijdschrift (IVe jaargang, nr 3, blz. 1-3) heeft gelezen, weet hoe hoogstonwaarschijnlijk zo'n ontwikkeling zou zijn.

De Westhoekse Vlamingen in Frankrijk moeten 't Nederlands om hun eigen karakter in 't nieuwe Frankrijk kunnen handhaven. Als Frankrijk door zijn regionale eigenaardigheden verminkt werd, zou het in 't nieuwe West-Europa veel weerlozer staan tegen de voor de Franse beschaving niet geheel en al ongevaarlijke amerikanisering van West-Europa. Wat de taal aanbelangt, komt de ontnederlandsing van de Westhoek in Frankrijk vanuit Parijs; wat de beschaving aangaat, volgt de ontfransende amerikanisering Frankrijks aderen vanuit Parijs in alle richtingen heen. Een taalkultuur moet kieskeurig zijn, als ze elementen van andere taalkulturen overneemt. Ze moet niets beters voor iets slechters verwisselen. De anti-materialistische geest van de Franse kultuur bijv. kon men met groot voordeel in de Verenigde Staten overnemen en met groot nadeel in Frankrijk verliezen. Die geest, moet ik eerlijk bekennen, lijken sommige Rijksnederlanders en Westduitsers veel nodiger te hebben dan de Amerikanen.

De Nederlandse taal op school in Zuid-Vlaanderen is dus een dienst aan Frankrijk. De dynamische Westvlaamse dialekt- en A.B.N.-spreker P. Daled, een ‘Belgiquenaar’, die tegenwoordig Nederlandse les geeft op 't Sint-Winokscollege te ‘Berghen’ (Sint-Winoksbergen), is dus een trouwe dienaar van Frankrijks kulturele belangen. De regionale persoonlijkheid van Frankrijks deel van Nederland en zijn onderdeel de Nederlandse Westhoek zal in de afzienbare toekomst verdwijnen zonder algemene invoering van 't Nederlands in alle scholen ten dienste van de nationale persoonlijkheid van Frankrijk in Europa.