Het Overzicht. Collection Complète 1921-1925

Inleiding tot de Moderne Plastiek
(Lezing gehouden op 5 Februari 1922 te Antwerpen, El-Bardo).

Wanneer een leek tegenwoordig over de kunst der laatste jaren hoort spreken, wordt hij om zoo te zeggen op de vlucht gejaagd door een vloed van woorden eindigend op isme. Al die ismen verduidelijken hem niets. Wij begrijpen dezen toestand best. Het zwart punt in deze zaak ligt eigenlijk bij de vervaardigers dezer ‘ismen’, die mekaar zonder uitzondering in het haar zitten, en aldus zelf blind geworden zijn voor de evolutielijn die de opeenvolging der ismen daarstelt. Zoodoende zijn zij niet bij machte zich tegenover een publiek te verklaren, dat niet beter vraagt dan licht te zien in het duistere.

Onnoodig u het hoofd vol te stoppen met jaartallen die men toch spoedig vergeet en die niets verklaren. Dat ik geene jaartallen gebruik ter bestipping heeft nog een andere reden, namelijk al die ismen zelfs de meest verwijderde vinden op dit oogenblik nog menig aanhanger en zoodoende is het niet mogelijk eene vaste periode op te geven. Slechts de begindatum is aan te geven, en daar schiet men zooals ik reeds betoogde niet veel verder mede op. Men moet begrijpen, dat al deze benamingen: Objectivisme, Impressionisme, Luminisme, Fauvisme, Destructivisme, Futurisme, Expressionisme, Cubisme en Zuivere Beelding, kunststrekkingen zijn die logisch op elkaar volgen en eene evolutie der plastiek daarstellen. Deze evolutie houdt gelijken tred met de vervorming der levensopvatting.

Onze beschaving, dat voelen wij nu reeds, varieert op al de vorige, niet in kleine nuanceering maar wel in haar geheel, en dit zal aanstonds duidelijk worden wanneer wij de alles omkeerende vertrekpunten beschouwen.

Wij ondervinden in het tegenwoordige dat wij daadzakelijk een nieuwe sfeer van opvattingen intreden. Niets van de oude maatschappij is nog gangbaar. Alles zoekt naar nieuwe mogelijkheden, doordat de basis van alles veranderd is. En die basis is voornamelijk de mensch zelf. Hij heeft een ommekeer ondergaan, waarvan hij zich bewust is geworden tijdens den wereldoorlog. En nu het kaartenhuis der samenleving ingestort is, onder het daveren van het kanon, voelt de geheele massa de behoefte om bij den heropbouw aan zijne nieuwe opvattingen te voldoen. Er ontstaat in ons midden een sterken wil tot bouwen. Dit kenmerk wordt door de tegenwoordige pfastiek flink uitgesproken.

Wij merken de resultaten op der wetenschap en techniek, die ons andere mogelijkheden bezorgen dan voorheen. Laat ons slechts de theorie van Einstein noemen die de wetenschappelijke wereld schudde, tevens de groote politieke gebeurtenissen. De Katholieke godsdienst onder wiens hoede eene revisie van den kalender plaats grijpt, en de kunst die ruim zooveel als al het andere dusdanig ageert, dat ze zelf de meest onverschillige lieden benamingen en woorden opdringt, zooals dit nooit eene kunstperiode deed.

Dit alles wijst er ten duidelijkste op, dat wij een nieuw bloeitijdperk te gemoet gaan. Het oude goed en kwaad is betrekkelijk geworden. Wij bezitten geene uitgewerkte moraal meer, waaraan wij getrouwheid kunnen zweren, wanneer wij oprecht tegenover ons zelf willen staan. Ofschoon wij, wanneer wij de feiten door ons voltrokken nagaan, deze bepaald kunnen ontcijferen en bepalen welk standpunt het wederzijdige verdragen der individuen in de tegenwoordige samenleving inneemt.

Deze feiten zal ik u onder oogen brengen in de resultaten der kunst.

Om nu terug te komen op onze ‘ismen’ is het noodzakelijk. dat gij begrijpt, dat ieder nieuw tijdvak een ander wereldaspekt uitte. Met andere woorden, bij iedere nieuwe levensopvatting ontstaan andere gewoonten die een nieuwen kijk op de dingen bezorgen. Deze nieuwe kijk wordt steeds door een nieuwen kunstvorm verduidelijkt. Daar nu ieder der kunststrekkingen ons een stapje vooruit bracht naar het ontcijferen der nieuwe behoéften, dacht men steeds het oogenbiik daar om het Eureka uit te roepen. Deze schakeering in de levensopvatting werd dan spoedig gedoopt en een isme werd ingeschreven op het enregistratiebureel der kunstgeschiedenis. Zoo zijn wij aan die massa benamingen geraakt waarover zooveel oningewijden struikelen. Nu moeten wij inzien dat de bloedsomloop van al die ismen zeer kortstondig is, omdat de scheppers meestal het eerst bewust worden van hunne voorbarige daad, daar zij spoedig den horizon die zij zoo absoluut dachten, zien verzwinden. Niet om terug te keeren, maar om verder, steeds duidelijker het nieuwe levensidee na te jagen. Hiervan mogen wij ons niet laten afschrikken maar moeten ons verheugen en kloek nagaan wat gebeurt, zelfs medehelpen waar het ons mogelijk is, deze echte menschen

[p. 92]

den lof toekennen die hun toekomt, want zij zijn in ieder geval de eenige die als lichttorens den weg wijzen door de evolutie der kunst, ja die het mogelijk maken in zake kunst van evolutie te spreken. Ik mag hopen dat wij hier allen doorzien dat kunst, juist zooals wetenschap, godsdienst enz. een factor is in de ontwikkeling der menschheid, die het mogelijk maakt deze ontwikkeling te bevestigen, dat kunst een factor is die ons wijst op de vervolmaking van den mensch.

Ik acht het noodig alvorens met mijne aanschouwing-middelen aan te vangen u nog eerst te vertellen wat de laatste kunststrekking, de gemeenschapskunst tot dusdanige werkwijze bracht en welk haar ethisch standpunt is, opdat gij duidelijk het doel zoudt begrijpen mijner rangschikking.

De gemeenschapkunstenaar al de ismen inhoudend en begrijpend dat hij aan een begin staat, betracht zich bij het werken zuiver tegenover zijn vak te gedragen. Hij zoekt het eenvoudigste uitdrukkingsmiddel omdat dit het dichtst bij de waarheid zal zijn, verwerpt daarom alle inwerking of kombinaties van verschillende kunstvakken zooals het samenweven van letterkunde en beeldhouwkunst in schilderkunst, zooals tijdens de renaissance de gewoonte was. Hij besluit dat dit geraffineerdheden zijn, die wijzen op een najaarstoestand in den ouderdom der kunstuiting. Hij ziet dat de renaissance resultaten hunnen invloed sterk doen gelden in de doorsnee plastiek van dezen tijd. Voor hem komt de gangbare formuul van wat schoon en leelijk is niet meer van pas. De inhouder der nieuwe levensconceptie kan zich niet meer bezighouden met schoonheidsbegrippen van het verleden. Daar hij het betrekkelijke der moraal erkent, van goed en kwaad, moet hij breken met het schoon en leelijk zijner voorouders. Hij weet dat dit bevindingen zijn van zijn eigen accidenteele persoonlijkheid, dat deze gemoedszaken niet van pas komen, of interessant mogen zijn aan den toeschouwer van zijn werk.

De gemeenschapkunstenaar levert werk dat kan begrepen worden als een compleete schepping, een resulaat van zijn gansche wezen inplaats van slechts een eenzijdig resultaat zijner hartstochten. Hij verlangt van zijn werk dat het zich verdraagt tegenover den toeschouwer als eender welken anderen geschapen vorm, die zich aan het oog van een medemensch kan voordoen. Uit deze reden ontstond de naam gemeenschapskunst. Dit is in zeer breede trekken geschetst de bedoeling der laatste resultaten der kunst. Deze staan in verband met het bewustzijn dat de cuite van het individualisme afgedaan heeft.

Nochtans verre van den mensch als kuddedier te beschouwen of op een kuddegeest te doelen, evenmin den vrijen wil te ontkennen stellen wij er eer op den toeschouwer juist als individu te behandelen, inplaats van hem op onze persoonlijke gemoedstoestanden te doen parasiteeren. Wij begrijpen het individu nooit afgescheiden van het samenhoorig verband der dingen, zoodat het wezen eener persoonlijkheid, evenals alle ideeën, door den gemeenschappelijken gang onmerkbaar geleid worden. Het staat met den vrijen wil van een individu, als met het holle en bolle van den lepel, dat van aanzicht verandert naar gelang het ingenomen standpunt.

Wij stellen vast en dit tot staving der logiek onzer werkwijze: dat ieder individu slechts in zoover vrije doening bezitten kan, dat al zijne handelingen, wezen ze dan volgens den ouderwetschen maatstaf goed of slecht, ingegeven worden door de gemeenschap en hààr ten goede komen. Aldus ook onze kunst. Om de opwerping te weerleggen dat deze kunstvorm te veel vooruit is, zeggen wij nogmaals, dat niets bestaat of ontstaan kan zonder indirecte inmenging der gemeenschap, dus zoowel dat wat niet welkom is als wat welkom is.

Dat geen idee ooit op de wereld ontstaat, waarvoor deze niet rijp zou zijn, aldus draagt ieder idee de mogelijkheid in zich begrepen te worden. Hieruit moeten wij niet besluiten dat dit een algemeen begrijpen zal zijn. Daarvoor moeten wij nog eerst afrekenen met de verstarde hoofden door opvoeding waanwijs geworden, die er een levensbelang inzien, niets buiten het hunne te begrijpen.

Dat ieder nieuw idee steeds vruchtbare aarde vindt is een feit, en dat wij op dit oogenblik in een prachtige lente zijn om aan den groei van nieuwe ideeën te helpen is ook een feit. Wij ku nnen als voorbeeld nemen de technische uitvindingen die nooit gedaan werden of de gemeenschap stuwde uit behoefte in die richting. Hetzelfde geldt ook voor wijsbegeerte en kunst.

Aan diegenen die geen zekeren horizon hebben, die den te volgen weg niet duidelijk zien liggen, en die de oppositie tegen onze kunst aanzien als een voorteeken van schipbreuk, moeten wij zeggen dat oppositie noodzakelijk is, tegenover de psyche van het menschdom, dat strijd vergt alvorens aandacht gegeven wordt en het nieuwe inslag vindt, op de raakpunten van dit deeltje nieuw, dat ieder in zich draagt. Deze oppositie door ons ondervonden, wordt op nuchtere oogenblikken als een welkomsgroet aanschouwd, die het begin van vatbaarheid is op het menschdom.

Om dit alles nu aan de werkelijkheid te toetsen zal ik opeenvolgend voorbeelden geven uit de kunstontwikkeling door de eeuwen heen, resultaten van beschavingen die de lijn der ontwikkeling uitmaken van ons arisch volk, alseven eenige kunstvoorwerpen van beinvloedende beschouwingen buiten het blanke volk.

De beschaving der roodhuiden en negers, wier kunstresultaten op enkelen invloed uitoefenden, zullen ons niet lang bezighouden. Het is steeds gezond sterkend, gansch vreemde resultaten in te leven zonder ze na te bootsen. Deze plastiek, door ons zoozeer geacht voor hare expressieve eigenschappen, maakt een breed studieplan uit. De spontane wijze waarop zij ontstaan is geeft haar groot aangrijpingsvermogen, een eigenschap die ieder kunstenaar bezitten wil. Zij getuigt van oprechtheid in tegenstelling met werk, gemaakt volgens leerstellingen die op drijfzand berusten. Bij deze plastiek geniet men echte naïveteit in tegenstelling met het gekunstelde en geraffineerde kunstwerk der 19^e eeuw.

De Chineesche kunst steunde esthetisch onze luministen en influenceerde voornamelijk Van Goch. Deze kunst evenmin als diegene die wij reeds behandelde bracht een perspectief tot stand, zooals tijdens de renaissance. Zij was evenwel planmatig in het schikken harer objectieve gegevens op een doek. Zij zet de figuren of voorwerpen achter elkaar, doch afstand speelt hier geen rol. Ook is het clair-obscur hier nergens te bespeuren.

Dit duidt op andere behoeften van die menschen in tegenstelling met de renaissance behoefte en de onze.

Zooals duidelijk is bij de resultaten uit het steentijdperk kwam de drang tot uitbeelden van een voorwerp voort uit de behoefte om dit voorwerp te beheerschen. Daarom zijn het steeds afbeeldingen van dieren. Zoo zien wij bij de Assyriers steeds machtsvertoon over elementen, dieren en menschen in een beeld vereenigd. Uit hetzelfde begrip ontstaat het Mohamedaansch verbod van uitbeelding van het menschelijk lichaam. Deze kunstresultaten rangschikt men onder physio-plastick,

[p. 93]

die blijft bestaan doorheen heel de ontwikkeling der plastiek omdat ze eng samengeweven is met eigenschappen van den mensch.

Zooals ik reeds zegde verandert het beeld van vorm, wanneer er andere behoeften ontstaan, aldus andere zaken overmeesterd moeten worden. Deze zijn soms van een dusdanigen aard, dat ze geen direct bezit kunnen genoemd worden en brengen ons dan tot andere bewoordingen dan degene die gebruikt kunnen worden voor kunstresultaten uit het steentijdperk. Hierna geraken wij in het domein der indeo-plastiek. De mensch en zijne omgeving had eene verandering ondergaan. Zijne kunstresultaten bevatten idee en kunnen zinnebeelden genoemd worden.

Hier kunnen wij de Indische Kunst tijdens het Brahmanisme in oogenschouw nemen. Zij komt ons zoo frisch, wild zuiver voor, dat menig bevoegde ze schat als het waardigste oogenblik der kunst. Het is ware ideo-plastiek. Ook naar deze spontane kunst zijn wij, plastiekers, in alle begeerte, niet naar den uitingsvorm maar naar het wezen dat eene aanzienlijke sectein gemeenschappelijken opgang dwingt.

De Egyptische Kunst bevat ook grootendeels ideo-plastiek. De mensch tijdens deze beschavingsperiode had als grootste betrachting het ontcijferen der constellaties en elementen met hunnen invloed op het menschdom. Dit betrachten vond zijn tolk bij den kunstenaar die sensitiviteit paarde aan zijne ideeën, wat het onderscheid daarstelt tusschen de kunstuiting der beschaving, die geen deel uitmaken der arische. Juist door die sensitieve inmenging die een raakpunt bij ons heeft wordt de Egyptische Kunst van een kunsthistorisch oogpunt beschouwd een schakel in onze evolutie. Zoo zien wij in hunne beelden het lichaam steeds in verband met de beinvloedende elementen, in een meetkundige vorm gegeneraliseerd, terwijl natuurlijk geen rekening gehouden wordt met individueel détail.

De grond hunner muurschilderingen is steeds goud of zilver ter verduidelijking van een element waarvan het gebeelde voorwerp een resultaat is. Samengevat is het te zeggen, dat dit beschavingssymptoom, de mensch uitsluitelijk als een resultaat der cosmogenische elementen aanzag en de kunst hieraan beantwoordt.

Hierneven staat de Perzische Kunst als een uiterste van de vorige evolutiestadiums in een hoog geciviliseerde tijd of decadence der kunst. Zij geeft ons litteraire tafereelen waarvan de bedoeling nog slechts te vatten is voor ingewijden, daarom zijn hunne beelden dan meestal delikate illustraties voor letterkundige werken. Met deze beschaving eindigt eene periode onzer evolutie waarin de mensch opheldering zocht in de cosmogenie.

Met de Grieksche Kunst breekt een nieuwe phase aan. De grieksche mensch was onhistorisch. Zijn beschavings-symptoom is te formuleeren in: De ziel wordt lichaam; zonder rekenschap te houden van de ruimte waarin dit lichaam leeft. Met deze formuul wordt het statische hunner beelden verklaard en meteen den grooten roem van de Venus en Appolo als vrouwen- en mannen-lichaam-wording. Daarom ook is er bij Grieksche plastiek alleen spraak eener uiterlijke schoonheid en uit geen enkel lichaamsdeel het innerlijke te dringen; denk aan de starre oogen. Hier is het oogenblik om te zeggen, dat het een waar kunstenaar niet te doen is om iets moois te vormen, dat schoonheidsbevinding eene werking van den toeschouwer is. Moest een kunstenaar zich met eene bepaalde schoonheid bemoeien, daalde hij aanstonds tot den kleinkunstenaar. Dit is degene die aan het einde eener evolutie op procedé van de beginners dier evolutie sectarische prentjes maakt.

De overgangstijd tusschon deze beschavingstadiums en het vroeg Christelijke komt tot hoogste uiting met het Bouddhisme dat de ideo-plastiek over het persoonlijke heen voerde.

De vroeg Christelijke Kunst benadert ons meer. Zij is in tegenstelling met de Grieksche kunst omdat zij een hiernamaals vertolkt. De Grieken waren tot het begrip gekomen van lichaam worden. De Christelijke beschaving komt nu tot de conceptie van het uitreinen der ziel door het lichaam in de ruimte. In de kunstuitingen die hieraan beantwoorden en voor alles nog ideo-plastiek zijn, is een merkbaar verschil waar te nemen op alle vorige. Nu komt er bij de kunstuiting een factor: het gevoelsleven. Wij bemerken geometrale volumen ingevuld met illustratie ofwel een bepaald aantal suggereerende punten in het werk die dan den grondslag van het beeld uitmaken.

De Gothiek beantwoordt zeer zuiver aan de toenmalige levensconceptie. Bij haar is eene plastiek in zijn totaal een resultaat van gemoedsleven, van een ijlen atmosfeer die in de ruimte deint.

Na de Gothiek verlaat men den rechten weg en gaat in langzaam maar zeker tempo tot de decadence, de ontkenning van alle traditie der plastiek, om bij kleine schakeeringen in de ontwikkeling eeuwen stil te staan, zoodat het verband met de algemeene ontwikkeling uit het oog verloren wordt. Deze decadence noemde men de Renaissance. Zij is het resultaat van een ophoopende studie van uiterlijke vormen der oudheid. Raphaël gebruikt nog immer de ingrijpende geometrale kleur oppervlakte, doch de meeste kunstvakken beinvloeden mekaar zoozeer, dat het meestal een vraagteeken wordt of we deze schilderijen moeten ondergaan of lezen. De renaissance die hare basis in het gemoedsleven had, miste haar doel niet bij het gebruiken der olieverf. Wij zien het werk van een Tizian, wiens grootste verdienste is het hervormen van het palet. Hij is de uitvinder van het bruine sauspalet, dat hem en de gansche evolutie in staat stelde zijn temperament te verduidelijken niet alleen door bladvulling, maar het ook te laten schemeren door zijn geborstel. Hiermede hebben wij den ‘frappe artistique’ die de kunstontwikkeling op een zijweg gaat voeren, alsof het een einddoel was, ofschoon er eene consequentie in is als resultaat van den gemoedsmensch.

Een tweede kleine factor ontstaat door de behoefte naar uitdeining van den gemoedsmensch. Dezelfde behoefte die Amerika deed ontdekken verwekte de vergezichten van een Da-Vinci, en deed later besluiten tot het aanbrengen of vormen der perspectief theorie.

Laat ons nu opmerken dat geene kunstperiode vóór de renaissance, aan de mogelijkheid van een begoocheling van het driedimentionale op het tweedimentionale over te brengen gedacht had. Dat aldus de renaissance, die een uitlooper was van het begrip, waarmede de Christene dampkring vertrokken was, de eerste is, die aan de groote traditie der plastiek loog. Dan kwam een Michelangelo-Rubens-Dûrer die, medegesleept door de tijdelijke ontwikkeling der renaissance evenmin als deze de traditie begreep. Zij betrachten nog méér aan den heerschenden tijdgeest te voldoen door een 3^de kleine factor het musculair bewegen. De gemoedsmensch met zijn eeuwige deining en uitzichten kwam tot een begrip van het lichaam als zijnde een bewogen vorm onder bevel van den geest. De 4^de kleine factor der renaissance gaf ons Rembrant die met zijn ‘Clair-obscur’ en zijn uitstralend innerlijk licht de grootste

[p. 94]

ED. VAN DOOREN

JOZEF PEETERS

[p. 95]

onbekende verschieten doet opdeinen, en aldus het sterkste het ruimtebegrip der renaissance vertolkt.

Van de Fransche kunst rond het keizerrijk die de sluimerende renaissance kunst trachtte op te beuren, moeten wij hier niet gewagen, omdat zij ons niets nieuws bracht.

Slechts de Romantiek zet een weinig frisschere kracht bij, al het tot heden behandelde, leefde dus op een dualistische basis of op het begrip geest en stof in de Ruimte. Men gebruikte steeds objectieve gegevens om een plastiek samen te stellen, en deze kunsten worden door de tegenwoordige kunstgeschiedenis onder den naam ‘objectivisme’ gerangschikt. Daarmede is het ontstaan van het oudste isme uit de kunstgeschiedenis verklaard.

In 1848 treden wij eene nieuwe richting te gemoet. Er bestaat geen heerschend sectarisme meer, dat dient gepropageerd te worden. De kunstenaar is op zichzelf aangewezen, en daar hij een gemoedsmensch is, vinden wij in die werken de eerste sporen van het Impressionisme. De kunstenaar wordt verplicht om aan zijn kunstzin uiting te geven, te wachten tot het oogenblik dat hij in de natuur iets ontmoet, dat door de samenstelling voldoet aan zijn geestelijken toestand.

Aldus ondergaat hij eene impressie en het werk als resultaat van deze impressie wordt impressionisme gedoopt. Een impressionistisch beeld is aldus heel persoonlijk. Twee neven elkaar loopende kunstenaars doen eene andere impressie op van een zelfde natuurtafereel, omdat de impressie hare oorzaak heeft in het individu en niet in het tafereel. Een genieter van zulk kunstwerk moet zich in den toestand van den vervaardiger verplaatsen, zoodat dit kunstgenieten een parasiteeren wordt op de genieting van den vervaardiger. Het impressionisme als kunstresultaat houdt gelijken tred met de individualistische levensbeschouwing die afgediend heeft op onze dagen. Op het oogenblik worden ideeën, die leiden tot uitzonderingstoestanden, als ziekelijk beoordeeld. De gewilde uitzondering was eene karakteristiek van het impressionisme. Doch, aan het impressionisme heeft de kunstontwikkeling het verwijderen van den littérairen inhoud uit de plastiek te danken.

Van af dit oogenblik zal de wijze, waarop een knnstenaar zich van plan trekt met zijne stielkennis, zijne levensbeschouwing vertolken. Aldus staat zij niet meer leesbaar in de figuren die hij benut tot samenstellen zijner plastiek. Daar het impressionisme ons nochtans geene afbreuk aantoont aan het bazisbegrip geest-stof in de ruimte, besluiten wij dat het de uiterste decadence van dit begrip geeft, daar het door zijn individualisme niet anders dan de anarchie ontketende en de onwetendheid over de groote tradities der plastiek vergroot. De meest verdienstelijke faktor uit de impressionistische periode is het pointillisme dat een nieuwe periode in de impressionistische beelding daarstelt onder den naam Luminisme.

De pointillistwil zijne schepping werkelijk leven bijzetten, wil niet meer lichtspeling, die hem impressioneerde weergeven. Hij zal zelf licht verwekken. Het bruine sauspalet van Titiaan dat zich reeds tot grijs toonpallet vervormd had wordt afgedankt. Het pallet gesteund op de complementaire kleuren ontstaat. De kunstenaar schikt zijn kleuren op zijn doek op dusdanige wijze complementair, dat zij licht uitstralen van af het doek op de retina van den toeschouwer. Dit wordt een recept waarmede eene impressionistische vrijheid geene voldoening heeft. Er ontstaan wilden, wier richting Fauvisme genoemd wordt. Zij brengen het impressionisme tot zijne laatste gevolgtrekking. Zij besluiten: daar de plastiek slechts bestaat ter voldoening van persoonlijke neiging, zal mijn werk ook hieraan consequnt mij niet langer bezighouden, als mijn drang tot schilderen eener impressie bestaat.

Sommige individuen, die zich niet van impressionistische opvoeding kunnen ontvoogden ofschoon zij weten dat tucht een hoofdbestanddeel is der plastiek, betrachten hunne indrukken meer in overeenstemming te brengen met meer hedendaagsche behoeften. Zij geven in plaats van eene objectieve opname, er meerdere dooreengecombineerd van eenzelfde natuurbeeld. Zij zijn destructivisten.

Hiermede hebben wij kennis gemaakt met twee groote ismen; het objectivisme en het impressionisme met zijne schakeeringen, nu valt de beurt aan de ismen die aan de orde van den dag zijn.

Ik begin met het Futurisme omdat dit officieel het eerste was dat zijn inval op de samenleving deed in Tu rin 1910. Het ontstond uit oppositie aan den sluer waarin de kunst vervallen was. Kunstzin uiten gaat steeds gepaard met eene hoeveelheid vindingskracht, en de kunstresultaten van vóór 1910 in acht genomen leveren genoeg bewijs, dat de academische procédé en het na-apen van bekende onderwerpen alles behalve vindingskracht betoonen en er nog weinig spraak kon zijn van nieuweku nstwerken, daar de kunstzin gedood werd door den conventioneelen stiel. Heel het tegenwoordig leven getuigt van groote dynamiek. Deze incarneerde in de werken der futuristen, die besloten, daar licht en beweging iedere objectiviteit verdeelt, hunne beelden hieraan te doen beantwoorden. Deze richting efschoon zij niet lang toonaangevend geweest is, schudde menig kunstenaar wakker. Men doorzag spoedig dat beweging in de plastiek aanbrengen onmogenlijk was, daar een schilderij of beeld steeds statiek blijft.

Het Cubismeis niet in dezelfde fout vervallen. Het vond zijn werkplan in het logisch maken der techniek, wat den rechten weg was om eene levensbeschouwing te vertolken, die afbrak met de vroegere. De grootste verdienste van het cubisme, bestaat in het verwerpen der perspectief, hierdoor den kunstenaar dwingend materiaal te gebruiken, dat aan zijne behoefte voldoet bij het uiten van zijn kunstzin. De cubist, vertrekpunten hebbende in de objectieve natuur, schikt deze tweedimentionaal op een vlak, zoodat zij beantwoorden aan de maten en gewichten van een natuurtafereel en aldus eene aangrijping teweeg brengen op een toeschouwer zonder nabootsend te zijn. Aldus beeldt de cubist niet meer zooals tijdens het impressionisme een weergave van een natuurtafereel onder dwang van het temperament maar onder drang van eene constructieve behoefte, iets wat niet accidenteel is maar algemeen menschelijk op dit oogenblik. Met het cubisme is voor goed de absurditeit uit de wereld geholpen, van een begoocheling van het driedimentionale, de perspectief, op het tweedimentionale te willen overbrengen. Het cubisme stelde tegenover het individualisme dat de mensch tot een uitsluitelijk gemoedswezen rediuseerde, het volmaakt scheppend individu dat gebruik maakt van alle mogelijkheden waarover het beschikt, in bouwende uiting.

Het Expressionisme heeft niets te maken met de expressie van een gemoedstoestand zooals bij de objectivisten. Het woord expressionisme heeft alleen ten doel de tegenstelling met het impressionisme te bevestigen, en die tegenstelling vindt haar bestaan in het feit, dat de expresssionist ofschoon vertrekkend van een natuurtafereel dit niet nabeeldt zooals den impressionist onder drang van het temperament, maar een beeld vervaardigt, dat uiterlijk gansch verscheiden is aan het waargenomen natuurtafereel terwijl het nochthans op

[p. 96]

dezelfde wijze als dit compleet aangrijpen moet. Het gaat hiervoor niet op-dezelfde wijze te werk als het cubisme. Het grijpt aan door samenwerking van elementaire kleurwaarden en expressieve lijn. Het expressionisme breekt af met de nabootsende kunst en is zelf scheppend.

De hollander Piet Mondriaan komt tot een resultaat dat hij zuivere beelding noemt, omdat deze beelding geene objectiviteit suggereert, omdat zij louter aangrijpt door het geometraal kleurvlak. Met eene stelselmatige horizontaal-vetikale bladverdeeling wordt de grootste rust-suggestie betracht Deze bedoeling brengt ons een goeden stap verder. Het is een betrachten tot rust-geven in den chaos van het tegenwoordige dynamische leven. Het verduidelijkt het begin eener nieuwe kultuur in het midden van onze dynamische civilisatie, na de ontvoogding dier civilisatie, die ons kubisme en expressionnisme brachten. In zoover was de betrachting der zuivere beelding heilzaam, ofschoon zij naar uiterlijken vorm niet nageleefd kan worden, daar het begrijpelijk is dat rust eene aangelegenheid van den toeschouwer is, wat niet in zich sluit dat eene confrontatie met uiterlijke rust hem tot rust brengt. Veelmeer zal orde hem heilzaam tot rust dwingen. Wat tot degemeenschapkunst deed besluiten, die niet bij één geometralen grondslag zooals de horizontaal-verticale der zuivere beelding berust, maar den chaos der variante van geometrale beeldingsmogelijkheden ordent. De gemeenschapkunst gebruikt alle beeldingsmogelijkheden zonder een oogenblik mogelijkheid te geven aan de geboorte van een esthetisch stelsel, dat voor ons een rem beteekent voor het scheppingsvermogen. De beelden ontstaan onder drang tot bouwen, waarbij ons temperament niet méér op het voorplan treedt dan onze instuitie en verstand. Het vertrekpunt licht steeds in de kunstenaars sensiviteit tegenover het onderhande materiaal. Dit laatste wordt bewust tot in uitersten, bij het vormen der geometrale vlakken tot hun hoogste aangrijpings vermogen. De vertrekpunten zijn dus steeds in het innerlijke van den kunstenaar en de mogelijkheden van het onderhanden materiaal aanwezig en bevinden zich nooit in een objectieve natuur opname. Zij blijven tweedimentionaal als schilder- snij- of teekenwerk, driedimentionaal als beeldhouwwerk. Men tracht een kunstgenieter aan te grijpen met een werk dat door zijne orde en spankracht een gansche wereld opzichzelf vertegenwoordigt, waartegenover een toeschouwer vrijstaat, zijne eigen idividueele genieting kan uitvoelen zonder gedwongen te worden door het individu van den kunstenaar. Ieder toeschouwer vertolkt zijne gevoelens in de grootste vrijheid, zondergeinfluenceerd te worden doorwelke bijkomstige middelen dan ook buiten het kunstwerk zelf. Hierdoor wordt het werk genietbaar voorden breedst mogelijken kring van toeschouwers en daaruit vloeit den naam gemeenschapkunst. Deze kunst maakt geene illustratieve invulling dergeometrale kleurvlakken, daar deze invulling, met objectieve of aan de natuur ontleende Vormen, den toeschouwer beinvloedt, hem afleidt, en het zuiver genieten (spannen en ontspannen zijner zenuwen) onmogelijk maakt. Hiermede is het zuiver doel der plastiek bereikt, alseven den onderlingen eerbied van mensch tot mensch.

Jozef PEETERS.
Kunstschilder.

De schilders van heden hebben veel en wijs gemediteerd over de schoonheid der uitstallingen. Past op. De kaliko en de kruidenier en de spekslager van Zola zijn geen schilder. Zomin als de moordenaar. En eveneens het naakte model, rechtstaande tussen de druipende ruit en het droge doek, dat feestlik gaat schitteren door 'n andere schoonheid dan de dierlike die zich aanbiedt.

Naar André Salmon.