buitenland Portugal
De dichter is een bedrieger
F. Pessoa (tekening van José de Almada Negreiros)
Vier dichters in één brein; dat etiket past alleen op Fernando Pessoa, een veeltakkige geest die eerst dan zichzelf kon ontdekker en ontplooien, als hij zich opsplitste in vier verschillende levens- en denkstijlen. Deze ordening van wildgroei, de versmelting tussen beheersing en chaos, de synthese met behoud van veelzijdigheid, trekt ons vandaag het sterkst aan in deze Portugese dichter en zijn poëzie.
Pessoa ontwierp zijn poëzie ‘als een drama in mensen’: 4 persona's bestreden de scène: Alberto Caeiro, Ricardo Reis; Alvaro De Campos en tenslotte Pessoa.
Caeiro is de onbewuste, natuurverbonden zanger, die zich niet laat dwarsbomen door het verstand en pantheistisch de aarde omvat en vooral aanvaardt zoals ze is:
‘Essentieel is kunnen zien,
Kunnen zien zonder te denken,
Kunnen zien wanneer men ziet,
En niet denken wanneer men ziet
Noch zien wanneer wanneer men denkt.
Deze ‘primitief’ heeft zich bevrijd van het diepgeworteld idealisme van de westerling, hij zoekt niks achter de dingen en heeft het opgegeven om steeds naar eenheid, coherentie en begrip te zoeken:
‘De Natuur bestaat uit delen zonder een geheel.
Misschien is dit dat zogenaamd mysterie waar ze het over hebben.’
Als vanzelfsprekend laat deze dichter zich ook niet gelegen zijn aan poëtische normen of wetten: vrijuit, in directe en belerende verzen spreekt hij zijn opvattingen uit over mens en wereld en het is deze zonder omwegen geuite levensfilosofie van de natuurlijke, onbelaste mens die vandaag zo charmeert. Om zulk een stem in het begin van onze eeuw waarachtig te maken, moest Pessoa een mens uitvinden. Ook de andere persona's vervullen deze functie: elk voor zich hebben zij een klaarheid, een sterke levensidee die de moderne mens in zijn innerlijke verwarring niet meer als eenheid kan omvatten. Reis is de prediker van onthechting, van distantie die naar een Grieks evenwicht en een ascetische gestrengheid streeft. Ook zijn verzen zijn kort, zelfs snokkend naar mate hij ‘ouder’ wordt. Hij is dichter die erin slaagt om de traditie, de oude overgeleverde denkwijzen, te verbinden met de moderne mens.
‘Ga zitten in de zon. Doe afstand
En wees koning van jezelf.’
‘Noch rustig noch onrustig wil ik hoog
Mijn kalme wezen heffen boven waar
Men vreugden kent of pijn.
De Campos is hartstochtelijke, hymnische stem die de passie kent maar nooit helemaal afstand doet van een ironisch scepticisme; de dichter van de onvergetelijke ‘Sigarenweinkel’, op zoek naar het eenvoudig, kommerloos bestaan dat blijkbaar voor de intellectueel niet weggelegd is:
‘De bevrijding van alle speculaties
En het besef dat metafysica een gevolg
van zich niet lekker voelen Is’
Pessoa zelf als vierde stem gelijkt het meest op deze De Campos maar houdt zich aan het traditionele, rijmende vers. Hij is het masker van een verdwenen, misschien nooit geboren ik, die het als zijn lot beschouwt onophoudelijk naar een identiteit te zoeken die waarschijnlijk niet bestaat.
‘Ik zie me en ben zonder mij.
Ik ben degeen niet die mij kent.
En ik, tot hier gekomen, ik erken
Dat ik verscheiden ben in vormeloosheid.’
Het ik is vormeloosheid, de persona's, de dichters die dat ik tot leven bracht, hebben echter vorm en kracht. Het ik kent geen eenheid maar kan wel eenheid scheppen, door zich, vreemd genoeg, op te splitsen, door zijn rollen een zelfstandig leven te geven, een eigen gezicht dat waarachtiger is dan het onontwarbare ik dat ze creëerde. Hiermee komt Pessoa in het spoor van zijn tijdgenoot R. Musil die het eigen ik omschreef als de passieve fantasie die er van lege plekken uitgaat, als het lege waterbekken achtergelaten door de weggesijpelde karakters, waaruit elke mens bestaat.
In de thematiek van Pessoa en zijn persona's kan men gemakkelijk de grote thema's van de Europese poëzie uit de eerste helft van onze eeuw herkennen: versplintering van de persoonlijkheid, bedrog en zelfbedrog, drang naar impersonalisme, weerzin van metafysica en rationaliteit, drang naar impersonalisme, weerzin van metafysica en rationaliteit, drang naar een nieuwe vitaliteit, naar een mystieke herbronning. Het zijn niet deze thema's die Pessoa origineel maken, al heeft hij ze wel heel lucied verwoord, maar wel de klaarheid waarmee hij de irrationaliteit van de mens in beeld omzette en wist te ordenen.
Auteursrechtelijk beschermd