Poëziekrant. Jaargang 3

[p. 4]

Een schreeuw om kontakt

Op maandag 21 januari 1974, de dag dat zijn bundel ‘Lunchpauzegedichten’ verscheen, maakte Jan Arends een eind aan zijn leven. Die middag om twee uur haalde hij een aantal exemplaren af bij zijn uitgever De Bezige Bij en deelde twee uur later telefonisch mee dat hij ingenomen was met de uitgave. Om acht 's avonds sprong Jan Arends uit het raam van zijn appartement aan het Roelof Hartplein te Amsterdam. Voor velen een onbegrijpbare daad, voor enkele vrienden - zo hij die ooit echt heeft gehad - een te verwachten tragisch einde van de auteur van de onvergetel ijke verbalenbundel ‘Keefman’, Aan de figuur, het leven - voor zover bekend - en het werk van deze Amsterdamse schrijver, hebben de samenstellers C.J. Aarts en Thijs Wierema voor het kwartaalschrift ‘De Engelbewaarder’, uitgegeven door de Stichting vrienden van het Amsterdamsch Litterair Café De Engelbewaarder, een werkelijk schitterend nummer gewijd.

Outcast?

Johannes Cornelis Arends werd op 13 februari 1925 te 's-Gravenhage geboren als onwettig kind van Gerardina Elizabeth Arends, die in 1927 in het huwelijk trad met Frans Barend Arensen. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren: Johanna Gerardina (Annie) en Rudolf Franciscus (Rudie). Van zijn achtste tot zijn dertiende jaar zat Jan op de antroposofische Vrije School, een inrichting die sociaal ver verwijderd was van het milieu waaruit hij voortkwam en waar hij geduld werd dank zij een bankiersfamilie in Warmond waarvan hij het beschermelingetje was.

Toen Jan dertien was viel het gezin uit elkaar, doordat zijn moeder, die aan een ernstige vorm van reuma leed, niet langer in staat was de kinderen te verzorgen, Annie en Rudie verhuisden naar pleeggezinnen, Jan werd naar het katholieke jongensinternaat De kruisvaarders van St. Jan te Rijswijk gestuurd. Hij verbleef er tot zijn achttiende jaar en leerde er het vak van schoenmaker. Aan dit verblijf hi eld hij blijkbaar gemengde gevoelens over. Aan Dick van de Pol verklaarde hij tijdens een interview voor Vrij Nederland dat hij er ‘een van de weinig goeie periodes uit zijn leven bellefde’ en aan Mevr. E.M. Mahler-van Hoogenhuyze met wie hij nog Conservatorium in Den Haag had gelopen vertelde hij over het paters jongenstehuis Ora et Labora, waar hij volgens haar had verbleven ‘Tussen haakjes het was niet so leuk’ Wat er ook van zij, een verblijf in zo'n tehuis is zelden leuk. Daarna begon Jan Arends aan een Odysseus doorheen binnen- en buitenland, oefende hij een groot aantal beroepen uit, met als meest kenmerkende huisknecht en copywriter, en verbleef een aantal jaren in psychiatrische inrichtingen. Zo te zien geen prettige jeugd en lekker leventje. Psycho-analysten zouden aan deze anamnesegegevens reeds voldoende hebben om de handel en wandel van Jan Arends uitvoerig te verklaren. Maar ons gedrag is nu eenmaal niet zo eenvoudig te verklaren en te begrijpen.

Het ietwat bizarre, buitenissige, bijwijlen sado-masochistische en soms onverdraaglijk gedrag van Jan Arends leidde dan ook bijna onvermijdelijk tot de welbekende uitspraken als ‘gek’ en ‘kompleet getikt’. Was Jan Arends krankzinnig? Ik weet het niet en wie zal ooit bewijzen dat hij het wel was. Wie had het recht de mens Arends die, toegegeven soms ‘gekke invallen’ had, voor het leven als ‘gek’ te tekenen, hem op te sluiten, hem het woord tijdens de VVL - en Bezige Bij vergaderingen te ontnemen, hem zelfs te bedreigen met politionele verwijdering uit de vergaderzaal. Wie waren deze vriendelijke mensen? Het waren naast de man in de straat, ook de psychiaters en de collega-schrijvers waarvan sommigen nochtans de mond vol hadden over liefde en broederlijkheid zoals Simon Vinkenoog (BB-vergadering) en het zijn de getuigen in dit boekje die het nog steeds niet kunnen laten de woorden gek en getikt uit hun getuigenis te schrappen.

Schrijven als verweer

Jan Arends over wie Rudy Kousbroek schreef dat hij ‘wellicht de eenzaamste man op de wereld was’ had slechts ten verweer: schrijven. In zijn proza en poëzie rekende hij af met het onrecht dat hem werd aangedaan, met het onbegrip dat er voor hem was, met de diepe eenzaamheid die hem werd opgelegd. Dit schrijven dat voor hem ongetwijfeld moet betekend hebben ‘zich vrij maken van de wurgende greep die de hem omringende mensen, de vrienden, de maatschappij ook op hem probeerde te krijgen’, heeft een aantal sublieme verhalen en gedichten opgeleverd die nauwelijks hun weerga vinden in de jongste periode van onze Nederlandse letteren.

Dat ook dit schrijven en al wat daarbij komt kijken niet van een leien dakje is gelopen wordt al meteen duidelijk als je de opgenomen briefwisseling leest tussen de uitgever Bert Bakker en Jan Arends over de novelle Lente/ Herfst die, nadat de uitgever de auteur twee jaar aan het lijntje had gehouden, uiteindelijk toch verscheen als Maatstafdeeltje nr. 14. Arends stelde na publikatie dan ook prompt en terecht een einde aan de zo verhoopte goede samenwerking met zijn eerste uitgever.

Als dichter debuteerde Jan Arends eigenlijk al in 1944 met een op p. 65 opgenomen gedicht. Voordat zijn eerste bundel ‘Gedichten’ in 1965 verscheen, had hij reeds in de periode 1944-1962 tweeëntwintig gedichten gepubliceerd. Daarvan werden er tien (negen uit Podium en één uit Tirade) in ‘Gedichten’ opgenomen, De resterende twaalf hebben de samenstellers nu opnieuw gepubliceerd. Jan Arends heeft ook steeds ora erkenning geschreeuwd. Op de VVL-vergaderingen spaarde hij niemand. Voor de Stichting Fonds voor de letteren had hij geen goed woord. Ook niet toen hij in april 1973 het bericht kreeg dat hem een werkbeurs van fl. 6000 was toegekend. Als repliek zei hij Nu ben ik met mijn fl. 6000 Opentijk in de klasse der kneuzen en amateurs geplaatst en dat neem ik niet’. Hij dreigde ermee het geld terug te sturen en een proefproces te beginnen. Zijn eerste toorn verwerkte hij echter in een gedicht over één der commissieleden van het Fonds:

Zij is
zo lief.

Zij heet
Margaretha Ferguson.

Zij is
zo aardig.

Zij deelt
brood uit
aan dichters.

Zij heeft
geen vooroordelen.

Zij leest
nooit.

Iedere dichter
is haan lief.

De een
een tientje meer.

De ander
een tientje minder.

Zij
eet mij
de kaas
van het brood.

Zij is
zo zuiver
als de maagd Maria
en als zij trapt
dan heeft zij
loden schoentjes aan.

Meer dan eens gaf Jan ook openlijk te kennen dat hij de Nobelperijs wou winnen en dat hij die eigenlijk wel verdiende. Zijn geschreeuw ora erkenning was veeleer een noodkreet om menselijk kontakt die hij raaar niet kon krijgen ook niet nadat de slechts door enkele kritici opgemerkte verbalenbundel ‘Keefman’ in 1972 was verschenen. Dat deze publikatie zo weinig aandacht kreeg moet hem diep hebben teleurgesteld. Het betekende wellicht voor hem een nieuwe mislukking om via het schrijven echt in kontakt te komen met de buitenwereld met wie hij wilde communiceren over o.m, de duistere wereld van de psychiatrie die hij in zijn buitengewoon knap geschreven verhaal ‘Keefman’ verwoordde en dat hij geschreven had tijdens zijn verblijf in het Willem Arntst Huis te Utrecht waar het eerder in het personeelsblad van deze indenting was verschenen.

Ook via het toneel is Jan Arends er tijdens zijn leven niet in geslaagd enige bekendheid te verwerven. Op de toneelschool hield hij het maar drie maanden vol, slaagde er niet in bij een gezelschap onderkomen te vinden en schreef dan uiteindelijk een toneelstuk dat nooit opgevoerd werd nl. een persiflaqe op de Planta-affaire, getiteld ‘Smeer of De weldoener des vaderlands’. Dit gekende smeermiddel had in augustus 1960 immers tiendduizenden Nederlanders een jeukende uitslag bezorgd en dat was Arends niet ontgaan. Het tijdschrift Gard-Sivik publiceerde in het nummer van november-december 1962 wel één bedrijf waaruit voor deze gelegenheid een fragment wordt afgedrukt.

Jan Arends (foto oraslag: KIPPA)

De legendarische pestkop

Kreeg Jan via zijn schrijverschap niet onmidellijk de gewenste erkenning dan verwierf hij toch enige ruimere bekendheid naar aanleiding van een interview met Dick van de Pol voor Vrij Nederland. Dat gesprek moet nogal wat tongen aan het werk gezet hebben. In dit gesprek, dat integraal door de samenstellers werd opgenomen, ontpopte Jan zich als een griezelige kerel die er onnoemelijk veel genoegen in schepte zich als huisknecht uit te sloven voor ‘wijven’ want het waren nooit ‘vrouwen’ zo zei hij, die mooie dikke benen en billen hadden, een grote bek en gelakte nagels waarmee zij hem verblindend mooi konden wijzen dat er nog stof lag. Ze moesten groot zijn, liefst tussen de dertig en veertig. Aan de reakties Op zijn advertenties ‘Nette huisknecht biedt zich ann’ zag hij al of het wat werd. Op de bij voorkeur blauwe of rose omslag moest er een bazig dik geschrift staan. Hij hield het bij die ‘wijven’ nooit lang vol hoogstens een paar dagen of weken. Dat was lang genoeg om hen hoorndol te maken. Zo morste hij bij een bepaalde familie altijd een beetje wijn op het tafelkleed, bleef hij bij een andere in bed liggen tot zijn werkgeefster er woedend van werd, Toen hij bij weer een andere familie in de gaten kreeg dat zij een familiewapen had waarin de Franse lelie prijkte zei hij ‘Bent u eigenlijk bij de padvinderij’. Meestal stapte hij het dan stiekem af nadat hij bijvoorbeeld de trap met slaolie of met groene zeep had ingewreven i.p.v. met boenwas. Over zijn vreemde afscheidsgewoonten vertelde hij aan Dick van de Pol ‘Ik zag een pot boenwas staan en een pot groene zeep. Dan komt het plotseling over me, ik weet niet wat dat is - ik nam de groene zeep in plaats van de boenwas. Dat is een soort kreativiteit. Toen ben ik hem met mijn koffertje met kleren gesmeerd’.

Af en toe deed hij ook wel eens andere dingen zoals krantenbezorger, broodbezorger en ijsboer. Op een dag schepte hij de hele ijskar leeg en deelde de ijsjes gratis uit aan de kinderen, belde de eigenaar op dat hij zijn kar daar en daar kon ophalen. Copywriter was hij ook een hele tijd. Op een bepaald moment was hij het weer beu copywriter te spelen. Hij meldde zich als huisknecht bij de vrouw van zijn direkteur, werd aanvaard en deed 's avonds de deur al open voor zijn baas.

(‘Je had die zijn smoel moeten zien’). Hij werd op slag ontslagen en als copywriter en als huisknecht. Ook dat was Jan Arends.

Postume waardering

Veel erkenning, waardering, begrip en vriendschap heeft Jan Arends tijdens zijn leven niet gekend. Toen de jury het voor de Multatulieprijs 1973 na veel discussie uiteindelijk eens werd hem aan Jan Arends toe te kennen was hij al dood. De prijs werd dan maar niet toegekend. Als tegenprestatie zocht het Arasterdams Fonds voor de Kunst een goede gelegenheid om het bedrag dat aan de Multatuliprijs 1973 verbonden was, zo te besteden dat tevens aan postume waardering voor Jan Arends uiting zou worden gegeven. Toe zich de kans voordeed, stelde het Fonds een éénmalige Jan Arendsprijs in. Laureaat werd Jacques Commandeur die ditmaal van een vlug eensgezinde jury de prijs kreeg voor zijn ‘unieke uitvoeringen van de monoloog keefman, waarmede hij in hoge mate de auteur als prozaïst eer bewijst en zichself als groot kunstenar manifestert’. Jacques Commandeur van de Toneelgroep Centrum voerde, onder regie van Peter Oosthoek, van 31 oktober 1975 tot en met 1 juni 1978 tweehonderdmaal de monoloog Keefman op. Deze monoloog die op het repertoire van Centrum blijft staan, werd op 25 oktober 1978 in de televisieversie door de KRO uitgezonden. Uit de koffer nagelaten werk gaf de Bezige Bij nog een dichtbundel uit ‘Nagelaten gedichten’ (1975) en een verhalenbundel ‘Ik had een strohoed en een wandelstok’ (1974).

Dokument

Deze vijftiende aflevering van ‘De Engelbewaarder’ is een juweeltje. Al kan er van een echte biografie nog geen sprake zijn - daarvoor zou er wellicht nog jaren studie- en speurwerk nodig zijn; toch zijn de samenstellers C.J. Aarts en Thijs Wierema erin geslaagd een zeer levendig beeld van deze veel te weinig bekende schrijver te geven. Dank zij de vakkundige samenstelling en ordening van nagelaten en verspreid werk, een interview, brieven en dokumenten, foto's, oude, nieuwe en aangevulde herinneringen en stukjes van collega-schrijvers Inez van Dulleraan, Rudy Kousbroek, J.H. Donner, H.J.A Hofland, Joop Waasdorp, Mischa de Vreede en Nico Scheepmaker en een voortreffelijke bibliografie van C.J. Aarts, wordt de lezer van begin tot einde, 166 pagina's lang geboeid door het leven en werk van deze dichter, schrijver van korte verhalen en grappemaker die enkele weken voor zijn fatale sprong nog aan Rudy Kousbroek schreef ‘Wat ik wil is praten met een ander’. ‘Dat lukt niet. Je kunt inderdaad net zo goed van het dak springen’ Deze schreeuw, noodkreet werd blijkbaar door niemand echt aanhoord en al was communiceren met hem blijkens de getuigenissen niet gemakkelijk, niet-communiceren bestaat niet (Watzlawick). Het paradoxale gedrag van beurtelings schreeuwen om kontakt en erkenning en het afstoten van wat hij bereikte of dreigde te bereiken werd door quasi niemand echt begrepen, Dat hij wel degelijk kon comrauniceren en over dit paradoxaal gedrag een dialoog wou aangaan met de buitenwereld liet hij ons na in een prachtig, klein maar zoveel zeggend gedicht uit ‘Nagelaten gedichten’

Een
strelende hand
doet
mij ook pijn

WILLY TIBERGIEN

Jan ARENDS (1925-1974), Kwartaalschrift De Engelbewaarder, nummer 15, fl. 7, 50, 125 fr. op giro 2298961 t.n.v. T. Wierema, Amsterdam.